ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ: "Ο καιόμενος" Τάκη Σινόπουλου

[...] Σ? όλα τα βιβλία του Σινόπουλου, το βασικό συναίσθημα που κυριαρχεί ?και που αποτελεί, νομίζω, και το κύριο «ερμηνευτικό»κλειδί της ποίησής του ? είναι η απόλυτη μοναξιά. Η βαθιά αίσθηση της υπαρξιακής, της οντολογικής μοναξιάς του ατόμου, που τίποτα δεν μπορεί να καταλύσει, ούτε ο έρωτας ούτε η φιλία ούτε η πίστη σε φιλοσοφικά ή κοινωνικά σχήματα. Από την άποψη αυτή ο Σινόπουλος είναι τυπικά και ουσιαστικά «μοντέρνος»-με τη δυτικοευρωπαϊκή έννοια του όρου-, ένας αστός με πλήρη συνείδηση και επίγνωση της ανεπανόρθωτης φθοράς του αστισμού».

Μανόλη Αναγνωστάκη «Τα Συμπληρωματικά» Εκδ. Στιγμή, Αθήνα 1985, σελ.77

«Ό,τι έγραψα ήρθε κυρίως τις ώρες που ένιωθα το σώμα μου ξένο από μένα. Η «θεληματική» μνήμη δεν έπαιξε κανένα ρόλο σε τούτη τη δημιουργία. Πρόσωπα μισο-πραγματικά μισο-φανταστικά, απαντημένα σε λίγο ή πολύ φως, πέρασαν μέσα μου ξαφνικά»[?]

[?] Καιρό προσπάθησα να οικειωθώ με τις διαδοχικές εκείνες καταστάσεις που θα μπορούσα να τις ονομάσω: Κλίμακα Θανάτου. Γιατί αρνούμαι το θάνατο σα σύνορο ή σα γεγονός οριστικό. Έρχεται πριν τον καταλάβουμε και τελειώνει ? τελειώνει; - πολύ αργότερα απ? ό,τι υποθέτουμε. Σε τούτο το Μεταίχμιο συνάντησα τον Ελπήνορα, την Ελένη, τον Ιάκωβο, τον Μπίλια, τον Φίλιππο, την Ιωάννα. Ζώντας τη ζωή μου μοιράστηκα στα δυο. Ποιο κομμάτι ανήκει στη φθορά και ποιο στην αφθαρσία; Το πραγματικό ή το φανταστικό είναι το αληθινό; Η σκέψη μου θεωρεί «λογικά», κι αυτό που λέμε φαντασία ή ασυνείδητο ή δαίμονα δεν υπακούει σε νόμους. Αγωνίζομαι για μια σύζευξη χωρίς να πετυχαίνω. Όποιος νιώθει ανάλογα ας αποδώσει το δίκαιο.»

(Τ. Σινόπουλος, εισαγωγικό σημείωμα στο ποίημά του «Ιωάννα I, II, III», 1947)

Για τον Τάκη Σινόπουλο να λάβετε υπόψη τη σημείωση του βιβλίου πως ανήκει στους ποιητές που δύσκολα θα μπορούσαν να ενταχθούν σε κάποια από τις τρεις τάσεις της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς και ποίησης, που είδαμε στην εισαγωγή. Απαντώνται στην ποίησή του στοιχεία και από τις τρεις τάσεις.

Η αφήγηση αρχίζει in medias res με τη γεμάτη θαυμασμό φωνή (Κοιτάχτε! μπήκε στη φωτιά!) κάποιου από το πλήθος. Στη συνέχεια, το ποίημα δομείται σε τρία αλληλοσυνδεόμενα πλάνα που παρουσιάζονται με κινηματογραφική τεχνική. Ο φακός κινείται ανάμεσα στα πρόσωπα (πλήθος, ποιητής, καιόμενος) που κυριαρχούν σ? αυτά τα πλάνα και που σκιαγραφούνται με αδρές γραμμές, ενώ παράλληλα αντιπροσωπεύουν τρεις διαφορετικές οπτικές του κόσμου.

Α. Το ποιητικό εγώ, που αναρωτιέται, σκέφτεται, σχολιάζει. Αρχικά, παρουσιάζεται ως ένας από το πλήθος (αφήγηση σε α΄ πληθυντικό πρόσωπο ? γυρίσαμε, μιλήσαμε), στη συνέχεια αποδεσμεύεται και μετέχει στο δράμα του καιόμενου (αφήγηση σε α΄ ενικό πρόσωπο - διστάζω, είμαι φτιαγμένος να παραξενεύομαι, φοβάμαι) για να αποκαλυφθεί στον τελευταίο στίχο, γενικά όμως (ο ποιητής), ο ποιητής του μεταπολεμικού κόσμου.

Διαγραμματικά: άλλοι χειροκροτούνε άλλοι είναι μέσα στη φωτιά. Το ποιητικό εγώ αναρωτιέται, σκέπτεται, σχολιάζει(προβληματισμένος, διχασμένος).Το πλήθος θαυμάζει, χειροκροτεί, δεν ανακατεύεται (ανώνυμο, άτολμο, εφησυχασμένο) Ο καιόμενος αφανίζονταν, άστραφτε, γινόταν ήλιος(ασυμβίβαστος, καταμόναχος, περήφανος) ο ποιητής μοιράζεται στα δύο.

Ο στίχος 10 δηλώνει και την απαγόρευση του πλήθους και την απαγόρευση της εξουσίας. Αυτή η κατάσταση εξηγεί και τη στάση του καιόμενου (αγωνιστική διαμαρτυρία) και τη στάση του πλήθους (θαυμασμός, φόβος, ουδέτερο χειροκρότημα) και τη στάση του ποιητή, ο οποίος παραμένει διχασμένος.

Λόγος πυκνός, δυνατός με λογική διάρθρωση και μελετημένη αρχιτεκτονική. Αντιρητορική αλλά και υποβλητική υφή της γλώσσας. Μικροπερίοδος λόγος, κυριαρχία ρήματος (28 ρήματα), λιγοστά επίθετα («γυμνές οι λέξεις») δίνουν την αίσθηση ενός καθημερινού λόγου που παραπέμπει στη μαρτυρία. Η χρήση πολλών ρηματικών προσώπων κάνει το ποίημα να ηχεί πολυπρόσωπο (α΄ πληθυντικού, α΄ ενικού, β΄ ενικού, γ΄ ενικού) ? πρόκειται για τον λόγο του ενός έναντι του λόγου των πολλών. Το ποίημα αρχίζει με μια δραματική προστακτική (Κοιτάχτε!) και ακολούθως περνάμε σε μια στοχαστική ανάμνηση γεγονότων σε χρόνο αόριστο (μπήκε στη φωτιά, γυρίσαμε, απόστρεψε). Στη συνέχεια, ρήματα σε χρόνο ενεστώτα ζωντανεύουν την ανάμνηση (καίγεται, διστάζω, φοβάμαι), ενώ οι παρατατικοί που έπονται (καίγονταν, αφανίζονταν, γινόταν) δηλώνουν τη διάρκεια της πράξης και της ανάμνησής της, τη διαχρονικότητά της.

Χώρα σκοτεινή και δύσκολη: κάθε ανελεύθερο και καταπιεστικό περιβάλλον. Φωτιά: σύμβολο κάθαρσης και εξαγνισμού. Ήλιος: σύμβολο φωτός (ήλιος της δικαιοσύνης). Καιόμενος: σύμβολο αγωνιζόμενου ανθρώπου ενάντια σε κάθε κατάσταση σκοτεινή και δύσκολη, ιερό σφάγιο, ο καθείς που αναλίσκεται για ένα ιδανικό.

Ερμηνεία-αιτιολόγηση τίτλου Ο Καιόμενος: α. Ο άνθρωπος που πυρπολείται, μια θυσιαστήρια δάδα διαμαρτυρίας, αυτός που καίγεται και θα καίγεται χωρίς να φθείρεται (σαν τη φλεγόμενη βάτο), ο πρωταγωνιστής στο δρώμενο αυτό. β. Ο ποιητής, ο οποίος κατά κάποιο τρόπο «καίγεται» μεταφορικά, παραμένοντας διχασμένος και μετέωρος. γ. Ο καθένας από εμάς, εάν συναισθάνεται το ηθικό αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται. δ. Η αοριστία του τίτλου (= αυτός που καίγεται) υποδηλώνει ότι δεν πρόκειται μόνο για ένα ατομικό δράμα αλλά για μια πράξη εν ενεργεία, που πραγματώνεται στο παρόν και προβάλλεται στο μέλλον (δηλώνεται το παρόν διαρκείας, η δυνατότητα ή και η προτροπή επανάληψης). Τούτο, εξάλλου, δηλώνεται και με τον παροντικό χρόνο της μετοχής καιόμενος που δίνει τη διάρκεια, τη διαχρονικότητα της πράξης (και όχι με έναν παρελθοντικό που θα σήμαινε ο καμένος, αυτός που κάηκε και δεν υπάρχει πια). Η σημασία της πράξης αυτής, που εν τέλει αποτελεί κατάφαση στη ζωή και όχι άρνησή της, έγκειται στο κέρδισμα του προσώπου μας (πρβλ. «κι όμως κερδίζει κανείς το θάνατό του, το δικό του θάνατο, που δεν ανήκει σε κανένα άλλο. Και τούτο το παιχνίδι είναι η ζωή» - Γ. Σεφέρης).

Αξίζει, επίσης, να επισημανθεί ότι ενώ το θέμα του ποιήματος φαίνεται να είναι ο άνθρωπος που αυτοπυρπολείται, το τελικό συμπέρασμα αφορά τον ποιητή: ο ποιητής μοιράζεται στα δυο. Σ? αυτό το στίχο, ακριβώς, λανθάνει η ενοχή του ποιητή: η ενοχή του για κάθε σκοτεινή εποχή, η ενοχή του για το ότι παραμένει διχασμένος ανάμεσα στους ήρωες (τα δρώντα πρόσωπα) και στους θεατές.

1. Το ποίημα ανήκει στη συλλογή Μεταίχμιο Β΄, 1957. Να δικαιολογήσετε τον τίτλο ανατρέχοντας στη σημασία της λέξης και στην εποχή της έκδοσης.

2. Να χωρίσετε το ποίημα σε ενότητες. Ποιο θα είναι το κριτήριο σας;

3. Το ποίημα ξεκινάει με μια κινηματογραφική τεχνική. Να την αναγνωρίσετε και κατόπιν να εντοπίσετε το φακό και την εστίασή του.

4. Στο ποίημα εμφανίζονται τρία ποιητικά πρόσωπα. Να τα εντοπίσετε, να συγκεντρώσετε τους ρηματικούς τύπους που αναφέρονται σε καθένα από αυτά και να εξάγετε τα συμπεράσματά σας για τη στάση τους. Να σταθείτε ιδιαίτερα στη στάση του ποιητή.

5. Να βρείτε τις εκφράσεις που αποδίδουν την εφιαλτική ατμόσφαιρα των ημερών εκείνων.

6. Ποια στάση ζωής προβάλλεται στο στ. Ξένη φωτιά μην την ανακατεύεις, μου είπαν και από ποιους εκπορεύεται;

7. Να αναζητήσετε τις λέξεις-σύμβολα στο ποίημα και τα σημαινόμενά τους.

8. Αφού λάβετε υπόψην το ρηματικό χρόνο (ενεστωτική μετοχή) και το τελευταίο τρίστιχο του ποιήματος, να ερμηνεύσετε και να αιτιολογήσετε τον τίτλο του ποιήματος. Ποιος μπορεί να είναι ο καιόμενος; Διακρίνετε κάποιο πολιτικό μήνυμα στο ποίημα;

9. Σύμφωνα με μαρτυρία του ίδιου του ποιητή, αφετηρία γραφής του ποιήματος δεν αποτέλεσε ένα πραγματικό γεγονός (μια αυτοπυρπόληση). Στο ποίημα αυτό «ο Σινόπουλος με μια προφητική δύναμη είδε το τραγικό φαινόμενο των ημερών μας, εννοώ τον αυτοπυρπολισμό των διάφορων απελπισμένων ιδεολόγων [?]»

Πως βλέπετε εσείς την πράξη της αυτοπυρπόλησης; Ποιοι λόγοι μπορεί να σπρώξουν τους ανθρώπους σ?αυτήν την ακραία επιλογή;

10. Να κάνετε τις παρατηρήσεις σας σχετικά με τη γλώσσα του Σινόπουλου και τους λεκτικούς τύπους που επιλέγει.

11. Να αναγνωρίσετε τον αφηγητή και το είδος της αφήγησης στο ποίημα.

12. Να επισημάνετε στο ποίημα του Σινόπουλου κοινά θέματα με τους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, για τους οποίους ο πόλεμος υπήρξε «βίαιος διδάσκαλος». ». Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Κλείτος Κύρου, ένας ποιητής των χρόνων αυτών, «Η γενιά μου? μοίρασε σαν αντίδωρο τη ζωή και το θάνατο».

Για τους ποιητές αυτούς «ο ποιητικός λόγος δεν σηκώνει πια «μουσικές και μαλάματα» και η ποίηση δεν μπορεί να είναι πια «ανάπτυξις στίλβοντος ποδηλάτου?». Σε τόνο ελάσσονα, εσωστρεφή και ελεγειακό καταθέτουν τον κατακερματισμένο μύθο της εποχής τους».

13. Τι θα λέγατε στον καιόμενο αν ήσασταν ένας από το πλήθος, την ώρα που βάδιζε προς τη φωτιά; Γράψτε τα σε μια παράγραφο 6-8 σειρών.

14. Υποθέστε πως είστε εσείς ο καιόμενος και γράψτε ένα ποίημα με πρωτοπρόσωπη αφήγηση, απευθυνόμενοι στο κοινό.

Tοπίο θανάτου. H πετρωμένη θάλασσα τα μαύρα κυπαρίσσια
το χαμηλό ακρογιάλι ρημαγμένο από τ' αλάτι και το φως

τα κούφια βράχια ο αδυσώπητος ήλιος απάνω
και μήτε κύλισμα νερού μήτε πουλιού φτερούγα
μονάχα απέραντη αρυτίδωτη πηχτή σιγή.

Ήταν κάποιος από τη συνοδεία που τον αντίκρισε

όχι ο πιο γέροντας: Κοιτάχτε ο Ελπήνωρ πρέπει να ?ναι εκείνος.

Εστρίψαμε τα μάτια γρήγορα. Παράξενο πως θυμηθήκαμε

αφού είχε η μνήμη ξεραθεί σαν ποτάμι το καλοκαίρι.

Ήταν αυτός ο Ελπήνωρ πράγματι στα μαύρα κυπαρίσσια

σκαλίζοντας την άμμο μ? ακρωτηριασμένα δάχτυλα.

Και τότε τον εφώναξα με μια χαρούμενη φωνή: Ελπήνορα

Ελπήνορα πώς βρέθηκες ξάφνου σ? αυτή τη χώρα;

Είχες τελειώσει με το μαύρο σίδερο μπηγμένο στα πλευρά

τον περσινό χειμώνα κι είδαμε στα χείλη σου το αίμα πηχτό

καθώς εστέγνωνε η καρδιά σου δίπλα στου σκαρμού το ξύλο.

Μ? ένα κουπί σπασμένο σε φυτέψανε στην άκρη του γιαλού

ν?ακούς τ? ανέμου το μουρμούρισμα το ρόχθο της θαλάσσης.

Τώρα πώς είσαι τόσο ζωντανός; Πώς βρέθηκες σ? αυτή τη χώρα

...........................................................................................

Δε γύρισε να δει. Δεν άκουσε. Ξανάδεσε η σιωπή τριγύρω.

Το φως σκάβοντας ακατάπαυστα βαθούλωνε τη γη.

Η θάλασσα τα κυπαρίσσια τ? ακρογιάλι πετρωμένα

σ?ακινησία θανατερή. Και μόνο αυτός ο Ελπήνωρ

που τον γυρεύαμε με τόση επιμονή μές στα παλιά χειρόγραφα

τυραννισμένος απ?την πίκρα της παντοτινής του μοναξιάς

με τον ήλιο να πέφτει στα κενά των στοχασμών του

σκαλίζοντας τυφλός την άμμο μ?ακρωτηριασμένα δάχτυλα

στον αδειανό χωρίς φτερά χωρίς ηχώ γαλάζιο αιθέρα.

τα πρόσωπα (τον ομηρικό ήρωα και τον καιόμενο)

2. [...] Ο ηρωισμός σήμερα δεν είναι παροδική έξαρση, δε συντέμνεται σε μία πράξη. Έχει συνέχεια, έχει συνέπεια, γεμίζει πολλές φορές ολάκερη ζωή και σφραγίζεται με άπειρες καθημερινές θυσίας. Η ηρωική πράξη είναι ενσυνείδητα πειθαρχημένη σ? ένα γενικό πλάνο, ιδέα ή σκοπό. Ο ήρωας είναι ολοκληρωμένος, η θεώρηση, οι σκοποί και η θυσία του έχουν πλατύτερο περιεχόμενο, αγωνίζεται και θυσιάζεται για πανανθρώπινα ιδανικά με γνώση, με πίστη, με οραματισμό.

3. Ένας μεγάλος σκοπός μέσα στη ζωή είναι ένας δύσκολος σύντροφος. Είναι δύσκολος γιατί είναι μεγάλος. Τις πιο πολλές φορές το μεγαλείο του ξεπερνάει συντριπτικά τη μικρή ζωή της κάθε μέρας. Η μικρή ζωή μας προσφέρεται στην κάθε μέρα, στην κάθε ώρα χειροπιαστή. Ενώ το μεγαλείο του σκοπού, είναι πάντα κάτι άπιαστο και μακρινό, ελάχιστες είναι οι στιγμές που το ψηλαφούμε.

Κι όμως ο μεγάλος σκοπός θέλει μέσα στη ζωή μας την πρώτη θέση. Είναι ζηλότυπος, θέλει τον άνθρωπο δικό του. Είναι αχόρταγος στις απαιτήσεις του. Η μικρή ζωή είναι πολύ πιο καλή μαζί μας.

Μας δίνει χαρές που ξεκουράζουν την πολύμοχθη πορεία της κάθε ημέρας, κι αν λείψει αυτή η λιγοστή ξεκούραση γίνεται πορεία μαρτυρική. Μα ο μεγάλος σκοπός δεν αφήνει περιθώρια συμβιβασμού μαζί της.

Ένας μεγάλος σκοπός είναι ένας σύντροφος δύσκολος μέσα στη ζωή. Είναι όμως ένας σύντροφος μεγάλος. Και το μεγαλείο φαίνεται να είναι το μόνο μέτρο που μετράει τη ζωή. Δε μπορεί το καθετί μέσα στη ζωή να μετριέται μ? ένα μέτρο ευκολίας. Μ? ένα τέτοιο ζύγιασμα δεν αξίζει η ζωή. ένας μεγάλος σκοπός χαρίζει στην ανθρώπινη πορεία μια καινούρια διάσταση, είναι ένα πρίσμα που σου χαρίζει μια καινούργια θέα της ζωής και του κόσμου. Είναι όμως, συχνά τόσο απαιτητικός, που ίσως χρειαστεί να αρνηθείς ό,τι πιο απαραίτητο μέσα στη ζωή. Σκληρό ίσως, βαρύ το τίμημα. Ο κόσμος σε λυπάται που είσαι τόσο δύστυχος για το χατήρι της ιδέας που σε σκλάβωσε. Για τον κόσμο ίσως είσαι ένας κακοτυχισμένος, ένας απόκοσμος ή ένας τρελός. Και χωρίς άλλο, είναι μια τρέλα αληθινή να δίνεσαι σ? έναν σκοπό. Διαλέγοντας για σύντροφο ένα μεγάλο σκοπό, παίρνεις για συντρόφισσα, τις πιο πολλές φορές, τη μοναξιά. Και μια μεγάλη μοναξιά είναι η οδύνη μιας ζωής, στερημένης από στοργή.

Ο μεγάλος σκοπός είναι ένα χρέος που θα το σηκώσεις μονάχος. Δε μπορεί κανείς να μοιραστεί μαζί σου το σκοπό σου. Όμως και δεν υπάρχει κανείς να σε χωρίσει απ? το μεγάλο σκοπό σου. Υπάρχει ένας δεσμός συγγένειας ανάμεσα σ? αυτόν και στην καρδιά σου.

Αυτό δε σημαίνει πως θα δούμε το μεγάλο σκοπό στα μέτρα των ξεχωριστών μόνο ανθρώπων, στις άπιαστες περιοχές των ιδεών που μας μεθούν θεωρητικά. Ξεχωριστοί και μεγάλοι είναι όλοι εκείνοι οι άνθρωποι που δε συνθηκολογούν με τη μικροαστική άνεση και εξασφάλιση, για χάρη του χρέους που τους επιβάλλει η ζωή, τα γεγονότα, οι συμπτώσεις, όλοι οι χρονικοί και τοπικοί περιορισμοί που μας δεσμεύουν καθημερινά. Το να αρνηθείς την ξεκούραση για το χατήρι μιας κατάκοπης μητέρας ή των ορφανεμένων αδελφών ή για τον ανακουφισμό των βαρυφορτωμένων ανθρώπων, το να δουλεύεις έτσι ευσυνείδητα το καθημερινό σου χρέος, ταπεινά και καταφρονεμένα, χωρίς ανάπαυλα, χωρίς ανασασμό, χωρίς διαφυγές, πνίγοντας μέσα σου κάθε όραμα εντυπωσιακού μεγαλείου, που σίγουρα είδαν κάποτε τα εφηβικά σου μάτια, αυτό είναι ένα αληθινό μεγαλείο ζωής. Μπορείς να είσαι μεγάλος και ξεχωριστός ζώντας την πιο μικρή κι ασήμαντη ζωή. Αυτή είναι η μεγάλη παρηγοριά, αλλά και ο δύσκολος κλήρος στη γήινη πορεία μας. Το μεγαλείο είναι το μέτρο της ζωής όλων των ανθρώπων. Βέβαια ποικίλλουν οι απαιτήσεις μεγαλείου που έχει ο καθένας στην καρδιά του. Όμως το μέτρο για την αξιολόγηση της ζωής είναι κοινό. Είναι ένα μέτρο σταυρού και οδύνης καθημερινής.

Υπάρχει και η λύση της ευκολίας, η λύση του συμβιβασμού με τη μικρή και ξέγνοιαστη ζωή. Η μικρή ζωή έχει σκοπό το βόλεμα και την εξασφάλιση κι όχι το χρέος. Όμως για τον άνθρωπο που έχει μέσα του τη σπίθα του Θεού, τα τείχη της νωθρής και πνιγηρής σιγουριάς είναι μια φυλακή. Αν κλείσει εκεί εκούσια τον εαυτό του, δε γίνεται παρά να το πληρώσει πολύ ακριβά. Αυτός είναι ο θάνατος ο πραγματικός, έστω κι αν τριγυρνάει στους δρόμους εντυπωσιακός και σιγουρεμένος. Κάθε άλλη μορφή ζωής είναι ένας σταυρός, που καρποφορεί την αληθινή ζωή, ένας μεγάλος σκοπός.