Κεφ. 2^ο Διοίκηση και νομοθεσία

Διδακτικοί στόχοι

Να παρακολουθήσουμε τις διοικητικές μεταβολές και να ενημερωθούμε για τις αρμοδιότητες του αυτοκράτορα και του πατριάρχη.

Να αντιληφθούμε γενικά τις σχέσεις της κοσμικής με την εκκλησιαστική εξουσία και τις διακυμάνσεις τους.

α. Η διοίκηση

Αρχές 10^ου αι.

Αύξηση αριθμού θεμάτων ?απλούστευση επαρχιακής διοίκησης

Συνεχής αναπροσαρμογή κεντρικής διοίκησης ? πολυπλοκότητα υπαλληλικής ιεραρχίας ?  καθολική επικράτηση γραφειοκρατίας και συγκεντρωτισμού

 Ο αυτοκράτορας θεωρείται

εκλεκτός του Θεού ?σκεύος εκλογής με την προστασία της Θείας Πρόνοιας

αρχηγός του κράτους και του στρατού, κύριος νομοθέτης με δυνατότητα  άρσης παλαιών και ψήφισης νέων νόμων

θεματοφύλακας της Ορθοδοξίας και προστάτης της Εκκλησίας

Έλεγχος μόνο από τους κανόνες  και τις υπάρχουσες παραδόσεις της βυζαντινής κοινωνίας

Δυναστεία Μακεδόνων (867- 1056) Ισχυροποίηση, εδραίωση δυναστικής σταθερότητας-σεβασμός στο θεσμό του αυτοκράτορα και από τους ευκλεείς σφετεριστές, τους νόμιμους κηδεμόνες ανηλίκων αυτοκρατόρων με την υιοθέτηση άλλων τίτλων

β. Οι σχέσεις Εκκλησίας  -Κράτους

Σημείο αντιλεγόμενο

Δύο κυρίαρχες απόψεις (αναφέρονται κυρίως στην περίοδο μετά την Εικονομαχία, γιατί τότε δοκιμάστηκαν οι σχέσεις Κράτους ?Εκκλησίας).

1^η: επιβολή Κράτους στην Εκκλησία εξαιτίας:

α. της καθαίρεσης πατριαρχών που επέδειξαν ελεγκτική συμπεριφορά απέναντι σε αυτοκράτορες (Φώτιος, Ιγνάτιος)

β. της ανάρρησης στο πατριαρχικό  θρόνο μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας

Αλλαγή κατά τον 10^ο αι. εξαιτίας της ισχυρής επίδρασης στον ίδιο τον αυτοκράτορα του πατριάρχη Πολύευκτου

2^η: Ενίσχυση κύρους Εκκλησίας-ήττα Κράτους εξαιτίας:

α. της αναγκαίας συγκατάθεσης του κλήρου για το διορισμό και την καθαίρεση εκκλησιαστικών λειτουργών

β. της αποκλειστικής αρμοδιότητας των Συνόδων για δογματικά και θεολογικά θέματα.

Όμως, η πλήρωση του πατριαρχικού θρόνου αποφασιζόταν από τον αυτοκράτορα.

Θέματα για συζήτηση

1.Θυμηθείτε τον ελληνικό τίτλο που είχε υιοθετήσει ο Ηράκλειος και «διαβάστε» τις εικόνες.

Ο Λέων ΣΤ ΄ γονυπετής παραλαμβάνει τη Θεία Σοφία από τον ένθρονο Χριστό. Ψηφιδωτό από το νάρθηκα της Αγίας Σοφίας
στην Κωνσταντινούπολη (τέλη 9ου αιώνα).

Οι αντίπαλοι του Βασιλείου Β' προσκυνούν το θριαμβευτή αυτοκράτορα που δέχεται τα σύμβολα της εξουσίας του από τους αγγέλους. Μικρογραφία από χειρόγραφο ψαλτήρι των αρχών τον 11ου αιώνα (Βενετία, Μαρκιανή Βιβλιοθήκη).

2. Χαρακτήρας, σκοποί και υποχρεώσεις της αυτοκρατορικής εξουσίας

Ο Αυτοκράτορας είναι η νόμιμη εξουσία και το κοινό αγαθό όλων των πολιτών. Δεν τιμωρεί από αντιπάθεια ούτε ευεργετεί από προσωποληψία, αλλά, όπως ένας αγωνοθέτης, απονέμει βραβεία. Ο αυτοκράτορας αποβλέπει με την αρετή του στο να διατηρεί και να διαφυλάσσει τα αγαθά, να ανακτά με την άγρυπνη δράση του τα χαμένα και να κατακτά με το ζήλο, με τη φροντίδα και τις δίκαιες νίκες του τα αγαθά που λείπουν. Ο αυτοκράτορας τηρεί και απαιτεί να εφαρμόζονται όσα είναι γραμμένα στη θεία Γραφή, όσα δογμάτισαν οι επτά άγιες οικουμενικές σύνοδοι και όσα προβλέπουν οι ισχύοντες ρωμαϊκοί νόμοι.

Επαναγωγή (Εισαγωγή) , τίτλος Α, άρθρα 1,2 και 4, I. Ζέπος - Π. Ζέπος, Jus Graecoromanum, Αθήνα 1931 τ. Β', 57-58.

α. Ποια  χαρακτηριστικά της αυτοκρατορικής εξουσίας διαφαίνονται στο απόσπασμα αυτού του νομικού έργου;

β. Ποιες είναι τα κύρια καθήκοντα του εκάστοτε αυτοκράτορα; Να δώσετε ιδιαίτερη βαρύτητα στις λέξεις με τα έντονα γράμματα λαμβάνοντας υπόψη το χαρακτηρισμό «του δίκαιου πολέμου» ως αμυντικού επεκτατισμού της αυτοκρατορίας, από τον γνωστό Ρώσο βυζαντινολόγο, καθηγητή  της ΟξφόρδηςD. Obolensky.

3. Στις κυρίαρχες και αντίθετες μεταξύ τους απόψεις ότι η βυζαντινή εκκλησία ήταν υποταγμένη στο κράτος ή ότι ήταν ανεξάρτητη από αυτό, να ασκήσετε την κριτική σας και να εκφέρετε την προσωπική σας άποψη. Ποιοι παράγοντες, κατά τη γνώμη σας,  διαμορφώνουν αυτήν τη σχέση τότε και σήμερα;

4. Η ορθόδοξη εκκλησία υπερασπιζόταν επίμονα την ιδεολογική της ανεξαρτησία και ήταν, κατά κανόνα, αρκετά ισχυρή ώστε να παρακωλύει ακόμη και κυβερνητικές αποφάσεις. Ο όρος «καισαροπαπισμός», που σήμαινε ότι η εκκλησία ήταν απόλυτα υποτελής στην κοσμική εξουσία, υπερβάλλει σε ό,τι αφορά το ρόλο του βυζαντινού κράτους?Εξάλλου, ο εκκλησιαστικός ρόλος του αυτοκράτορα δεν είχε προσδιοριστεί ούτε και καθοριστεί από την αρχή με νόμο αλλά βασιζόταν σε μία και μόνη αρχή, στην καθαρότητα της πίστης του, δηλαδή στην ορθοδοξία του. Η θέληση ενός αιρετικού αυτοκράτορα δεν είχε καμία ισχύ. Οι σχέσεις επίγειας και ουράνιας εξουσίας, μεταξύ κοσμικού και εκκλησιαστικού, έφεραν, σε μεγάλο βαθμό, τη σφραγίδα της εκάστοτε ηγετικής προσωπικότητας τόσο στην εκκλησία όσο και στο κράτος. Ο προσδιορισμός αυτών των σχέσεων επιχειρείται, κατά κάποιο τρόπο, με τους Νόμους του Ιουστινιανού, τον 6^ο αι. Περιγράφουν το εκκλησιαστικό αξίωμα και το αυτοκρατορικό αξίωμα ως τα «δύο μέγιστα δώρα του Θεού» προς την ανθρωπότητα και υποστηρίζουν πως και τα δύο έχουν κοινή θεϊκή προέλευση. Το ιδεώδες είναι, όπως αναφέρεται στους Νόμους, «η αρμονία»μεταξύ των δύο εξουσιών. Η ίδια ιδέα ?ότι δηλαδή ο αυτοκράτορας και ο πατριάρχης έχουν μια κοινή ευθύνη απέναντι στο Θεό ?περιέχεται και σε ένα νομικό έγγραφο του 9^ου αι. Το κείμενό του όμως μοιάζει  περισσότερο με ευλαβική παραίνεση παρά με νομικό προσδιορισμό.

Οι στενές σχέσεις κράτους και εκκλησίας διαφαίνονται και από τα κοινά στοιχεία της αυλικής τελετουργίας με τη Θεία Λειτουργία. Τα ιεροτελεστικά στοιχεία στην αυλική τελετουργία έγιναν εντονότερα από την εποχή του Κωνσταντίνου. Ο αυτοκρατορικός θρόνος είχε τον αντίστοιχό του στο ιερό της εκκλησίας και καλύπτονταν και οι δύο με θόλο? ακόμη και οι υπουργοί και οι αυλικοί στέκονταν μπροστά στον αυτοκρατορικό θρόνο, όπως οι ιερείς μπροστά στο ιερό?

Η βυζαντινή φιλοσοφία του κράτους θεωρούσε τον αυτοκράτορα εικόνα του Χριστού, οι αυλικοί, μέσα σ? αυτήν την αντίληψη, συμβόλιζαν τους αγγέλους, η Αυτοκρατορία ήταν η εικόνα της βασιλείας των ουρανών.

              S. Linner «Ιστορία του Βυζαντινού Πολιτισμού» Εκδ. Γκοβόστης  σ. 24-25

Πώς παρουσιάζει τη σχέση αυτοκρατορίας ?εκκλησίας ο Σουηδός βυζαντινολόγος S. Linner;

5. Τονίζω ιδιαίτερα τον ρόλο του αυτοκράτορα [ο τίτλος του, μεταξύ άλλων ηχηρών, είναι Pacificus, ειρηνοποιός], γιατί θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τη σημασία των αυτοκρατορικών επεμβάσεων στα εκκλησιαστικά [όχι στα θεολογικά και θρησκευτικά ζητήματα], μέσα σ? έναν κόσμο πολυεθνικό και ποικιλώνυμο, όπως ήταν ο πληθυσμός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας?

Με αυτήν την οπτική πρέπει να δούμε τον ρόλο του αυτοκράτορα και των αντιπροσώπων του μέσα στις Οικουμενικές Συνόδους. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε οπωσδήποτε ν?αποφύγουμε τις συχνά ανιστόρητες και κάποτε κακόβουλες θεωρίες για καισαροπαπισμό των ορθοδόξων αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Μόνο αυτό, τη μέριμνα δηλαδή για πολιτική ειρήνη του κράτους, πρέπει να έχουμε υπόψη μας, αν θέλουμε να κατανοήσουμε γιατί η εκκλησία του Βυζαντίου, το πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης δηλαδή, πάταξε τους αιρετικούς ή τους αποσχισμένους από τη δικαιοδοσία του ενδοβυζαντινούς βέβαια εχθρούς του, πάντα με τη βοήθεια του αυτοκρατορικού στρατού?

Διαιτητικός λοιπόν ο ρόλος του αυτοκράτορα του Βυζαντίου στα εκκλησιαστικά θέματα, στην υπηρεσία της εκκλησίας ο κρατικός μηχανισμός και ο στρατός για την εφαρμογή των θεόπνευστων αποφάσεων των συνόδων. Εκκλησία και κράτος υπηρετούν την τάξη και την ειρήνη, προϋπόθεση για την απρόσκοπτη λειτουργία της ορθόδοξης κοινότητας σε κάθε της μορφή, για την πραγμάτωση των συμφερόντων της αυτοκρατορίας, για την ευόδωση της ευπραγίας των πολιτών.

Ελένη Γλύκατζη ?Αρβελέρ «Γιατί το Βυζάντιο» Εκδ. Μεταίχμιο σσ.164,165,166

Πώς ερμηνεύει την ανάμειξη του βυζαντινού αυτοκράτορα στα εκκλησιαστικά ζητήματα η κ. Γλύκατζη ?Αρβελέρ;