ΚΕΦ. 7 ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ

Διδακτικοί στόχοι εισαγωγής

Να  κατανοήσουμε τη διαφορά πολιτικής επιστήμης και πολιτικής φιλοσοφίας.

Να αντιληφθούμε τις σχέσεις  ηθικής και πολιτικής και να συνδέσουμε την επιχειρηματολογία αυτού του κεφαλαίου με το κεφάλαιο της ηθικής φιλοσοφίας.

Σημ. Στην κατάταξη των έργων του Αριστοτέλη, προηγούνται τα «Ηθικά Νικομάχεια», που  διερευνούν την έννοια της αρετής, έπονται τα «Πολιτικά». Προσπαθήστε να σκεφτείτε γιατί συμβαίνει αυτό, λαμβάνοντας υπόψη την  αρχαιοελληνική αντίληψη για τον πολίτη.

Καίριο ερώτημα ενότητας: Ποια  είναι η επιτυχέστερη μορφή πολιτικής οργάνωσης των ανθρώπινων κοινωνιών;

Να θέσετε ερωτήματα που σχετίζονται με την πολιτική επιστήμη και την πολιτική φιλοσοφία.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ: ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ

Διδακτικοί στόχοι

Να εξοικειωθούμε με ερωτήματα πολιτικής φιλοσοφίας.

Να γνωρίσουμε τα προβλήματα εξουσίας που ανακύπτουν στο πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνικής συμβίωσης.

Να κατανοήσουμε τους λόγους που οδηγούν τους ανθρώπους να ζουν σε κοινότητες, καθώς και τη σημασία και την αναγκαιότητα τήρησης ορισμένων κανόνων για την αντιμετώπιση σημαντικών και έκτακτων γεγονότων.

Να αναγνωρίσουμε τη σημασία της πολιτικής οργάνωσης των κοινωνιών, ξεκινώντας από την τοπική αυτοδιοίκηση.

Διδακτικές επισημάνσεις

Η αντίληψη  περί κράτους δεν είναι ίδια σε όλους τους λαούς και σε όλες τις εποχές, αλλά έχει περάσει από διάφορες φάσεις. Διαφορετική ήταν η δόμηση εξουσίας στην αρχαιοελληνική εποχή και διαφορετική στο Μεσαίωνα ή στους νεότερους και στους πιο πρόσφατους χρόνους. Έτσι, μπορεί να ειπωθεί, σε γενικές γραμμές, ότι σε παλαιότερες εποχές το κράτος έπαιζε έναν θρησκευτικό κυρίως ρόλο, ενώ στους ηγέτες (αυτοκράτορες, βασιλείς κτλ.) αποδίδονταν σε μεγάλο βαθμό θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Από τη στιγμή που θεωρήθηκε ότι έπρεπε να αποδοθούν «τα Καίσαρος Καίσαρι και τα του Θεού τω Θεώ», η σύγχυση κρατικού και θρησκευτικού ρόλου τέθηκε υπό αμφισβήτηση και μετά απ΄ομακραίωνη εξέλιξη επήλθε η λαϊκοποίηση του κράτους.

1.Η  ανάγκη συγκρότησης οργανωμένων κοινωνιών

• Ο άνθρωπος χαρακτηρίσθηκε από την αρχαιότητα ακόμη «ζώο κοινωνικό». Ποιες είναι εκείνες οι ανάγκες που τον ώθησαν στη συγκρότηση κοινωνιών;

Αναπαράσταση του λιμναίου προϊστορικού οικισμού στο Δισπηλιό Καστοριάς

• Η κοινωνία δεν είναι μια στατική πραγματικότητα, αλλά μια αενάως διαμορφούμενη οντότητα. Πως αποδεικνύεται αυτό στην ιστορία;
• Αρκεί και μόνο η συμβίωση για την αντιμετώπιση βιοτικών αναγκών, για να υπάρξει οργανωμένη κοινωνία; Ποιος θεσμός είναι απαραίτητος για τη συγκρότηση, τη συνοχή της και ποιες ανάγκες εξυπηρετεί;
• Ποιο είναι το περιεχόμενο του πολιτικού στοχασμού σχετικά με το πρόβλημα  της εξουσίας, κατά την αρχαιότητα και το Μεσαίωνα; Τι απηχεί αυτός;

Ο Αυγουστίνος  Ιππώνος (354-430 μ.Χ.), εμπνευστής της Πολιτείας του Θεού

• Από τι επηρεάστηκε η πολιτική σκέψη των νεοτέρων χρόνων (16^ος-18^ος αι.); 

Θέματα για συζήτηση

1. Ποια σχέση επισημαίνει ο συγγραφέας μεταξύ του πολίτη και της πόλης στην ελληνική αρχαιότητα;

  Χαρακτηριστικό της αρχαίας ελληνικής  φιλοσοφικής σκέψης είναι ότι δεν μπορούσε να φαντασθεί τον άνθρωπο απομονωμένο από την πολιτικά οργανωμένη κοινότητα, ούτε να δεχτεί ότι η κοινότητα αυτή έχει ζωήν αυθύπαρκτη χωριστήν από τη ζωή (τις βλέψεις, τις ιδέες, τη δράση) των μελών της. Για την αντίληψη των Αρχαίων το ένα στοιχείο υπάρχει, ουσιώνεται, καταξιώνεται μέσα στο άλλο και δια του άλλου. Ο άνθρωπος πραγματοποιεί τον εαυτό του όχι έξω αλλά μέσα στην πολιτεία και δια της πολιτείας. Και η πολιτεία είναι γνήσια και πλήρης κατά το νόημα και το κύρος της όταν ταυτίζεται με τον κάθε πολίτη χωριστά και με όλους μαζί, όταν ζει και ευδοκιμεί από την εργασία, την πρωτοβουλία, την αρετή της.

Έτσι εξηγείται και η τοποθέτηση του ζητήματος «έννοια της δικαιοσύνης» από τον Σωκράτη της πλατωνικής «Πολιτείας»: ας ψάξομε πρώτα να βρούμε ποια είναι η δίκαιη πολιτεία, και όταν την ανακαλύψομε θα έχομε κιόλας βρει ποιος είναι ο δίκαιος άνθρωπος. Το ένα είναι προϋπόθεση και συνάρτηση του άλλου. Η δίκαιη πολιτεία έργο και καμάρι δίκαιων ανθρώπων, και ο δίκαιος άνθρωπος γέννημα και δόξα της δίκαιης πολιτείας.

                 Ευάγ. Παπανούτσου Πρακτική Φιλοσοφία Εκδ. Δωδώνη, σ.149-150

2. Αφού διαβάσετε από τα κείμενα του βιβλίου το απόσπασμα από τον Πρωταγόρα του Πλάτωνα (322 b-c), να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

α. Με ποια σειρά παρουσιάζονται τα βήματα και οι κατακτήσεις των ανθρώπων που οδήγησαν στη συνύπαρξη και τη συνοίκησή τους;

β. Ποιες ανάγκες οδήγησαν στην οργάνωση και τη συγκρότηση των κοινωνιών; 

γ. Ποια είναι εκείνα τα στοιχεία-δώρα του Δία, κατά το μύθο- που λειτούργησαν ως «πόλεων κόσμοι καί δεσμοί συναγωγοί φιλίας»; Τι περιεχόμενο τους δίνετε εσείς;

δ. Γιατί η κατανομή αυτών των «δώρων» δεν έγινε- και δεν έπρεπε να γίνει-όπως ο καταμερισμός των εργασιών στην κοινωνία; Τι γεννά έστω και η μερική  έλλειψή  τους;

3. Αφού διαβάσετε το απόσπασμα από τον «Κόσμο της Σοφίας» να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν:

α. Πόσες «πολιτείες»  υπάρχουν κατά τον Αυγουστίνο, πού υφίστανται αυτές και ποια η μεταξύ τους σχέση;

β. Κατά πόσο επέδρασε το γενικότερο κλίμα της εποχής του στη διατύπωση των φιλοσοφικών του θεωριών;

γ. Ποια είναι η αντίληψή του για το ιστορικό γίγνεσθαι, για τους πρωταγωνιστές και το σκοπό της ιστορίας;

« Η έκφραση ?πολιτεία του Θεού? ή ?βασιλεία του Θεού? έχει ληφθεί από τη Βίβλο και από τις ομιλίες του Ιησού. Ο Αυγουστίνος πίστευε ότι το σημαντικότερο ζήτημα στην ιστορία ήταν η έκβαση του αγώνα ανάμεσα στην ?πολιτεία του Θεού? από τη μια  και την ?πολιτεία των ανθρώπων?  από την άλλη. Οι δύο αυτές πολιτείες, τα δύο αυτά κράτη, δεν είναι αντίπαλες δυνάμεις του κόσμου τούτου. Βρίσκονται μέσα σε κάθε άνθρωπο και πολεμούν για το ποια από τα δύο  θα επικρατήσει στην ψυχή του. Προβάλλουν, όμως, με μεγαλύτερη σαφήνεια,η μεν πολιτεία του Θεού στο θεσμό της Εκκλησίας,  η δε πολιτεία του κόσμου στους φορείς της πολιτικής εξουσίας ? για παράδειγμα, στη Ρωμαϊκή   Αυτοκρατορία που, τον καιρό του Αυγουστίνου, κόντευε πια να διαλυθεί εντελώς. Η αντίληψη αυτή διαδόθηκε  και ισχυροποιήθηκε, αφού μάλιστα, καθ? όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η Εκκλησία και το κράτος πολεμούσαν μεταξύ  τους για την εξουσία.?Δεν υπάρχει σωτηρία έξω από τους κόλπους της Εκκλησίας?, έλεγαν  οι κληρικοί. Και η πολιτεία του Θεού, έτσι όπως την είχε περιγράψει ο Αυγουστίνος, ταυτίστηκε με τον οργανισμό της Εκκλησίας.

..........................................................................................................................................

«Σημείωσε επίσης ότι ο Αυγουστίνος ήταν ο πρώτος από τους φιλοσόφους μας που συμπεριέλαβε την ιστορία στο φιλοσοφικό του οικοδόμημα. Η ιδέα του αγώνα μεταξύ του Καλού και του Κακού δεν ήταν δα τίποτα καινούριο. Το καινούριο στοιχείο, που πρόσθεσε ο Αυγουστίνος, ήταν πως αυτός ο αγώνας διαδραματίζεται μέσα στα πλαίσια της ιστορίας... Η ιστορία είναι απαραίτητη, για να διαπαιδαγωγηθούν οι άνθρωποι και να νικηθεί το Κακό. Κάπου λέει ότι η Θεία Πρόνοια οδηγεί το νήμα της ιστορίας από τον Αδάμ μέχρι το τέλος των ημερών, σαν την ιστορία ενός ανθρώπου που βήμα βήμα φτάνει από την παιδική ηλικία στην ωριμότητα και στα γηρατειά».

                                                     «Ο Κόσμος της Σοφίας» Jostein Gaarder,   σ. 220

4.  Η εκάστοτε κυβέρνηση εκφράζει  τη θέληση μόνο της κυρίαρχης τάξης ή υπηρετεί και τα συμφέροντα των μειονοτήτων και των αδυνάμων;  Να απαντήσετε μελετώντας τη θέση του Αλτουσέρ που σας δίνεται:

« Ο αρχηγός του κράτους αντιπροσωπεύει την ενότητα και τη θέληση της κυρίαρχης τάξης, δηλαδή εκείνη την αυθεντία που είναι ικανή να επιβάλει  τα γενικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης απέναντι στα ιδιαίτερα συμφέροντα των μελών της ή των μερίδων της.[?] Η λειτουργία της διοίκησης είναι στο σύνολό της αχώριστα δεμένη με την εφαρμογή  της πολιτικής  της αστικής τάξης, η οποία είναι ταξική πολιτική» .

Ονορέ Ντομιέ, Το βαγόνι της τρίτης θέσης, 1864, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης. Μια κοινωνική καταγγελία για τις συνθήκες ζωής των κατώτερων τάξεων του Παρισιού της εποχής. Ο Ντομιέ, μεγάλος καρικατουρίστας, είναι από τους πιο οξυδερκείς παρατηρητές των ανασφαλών συνθηκών της ζωής του λαού.