Ο Διαφωτισμός (συνέχεια)

δ. Οι επιδράσεις του Διαφωτισμού

Προς μια νέα κοινωνία

Διαμόρφωση νέου πνευματικού υπόβαθρου

Αφετηρία ραγδαίων αλλαγών σε Ευρώπη και Αμερική

Βελτίωση ποιότητας ζωής

Διεύρυνση εκπαίδευσης

Υποχώρηση θρησκευτικού φανατισμού

Προβολή αιτήματος για ισότητα των ανθρώπων και κατάργηση της δουλείας

Επίδραση σε Διακηρύξεις και Επαναστάσεις

Η απήχηση στον ελλαδικό χώρο και στη Βαλκανική

Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός είναι ένα πνευματικό κίνημα με ποικίλες προεκτάσεις, που εκδηλώθηκε κατά τα έτη 1750-1821-με καθυστέρηση, λόγω συνθηκών- στον υπόδουλο Ελληνισμό με όχημα μετάδοσης τον παροικιακό Ελληνισμό.

Στόχος: Η καλλιέργεια εθνικής συνείδησης, ως εγγυήτριας της εθνικής αποκατάστασης.

Εκδηλώσεις κινήματος

Έντονη πνευματική δραστηριότητα με επίκεντρο τις θεμελιώδεις έννοιες του Διαφωτισμού

Ίδρυση σχολείων-Έκδοση βιβλίων-Μελέτη θετικών επιστημών-Σύνδεση παρόντος με την αρχαιότητα.

Εύρος ιδεολογικού προσανατολισμού και στάσεων απέναντι στο Διαφωτισμό και την Ευρώπη

Κύριοι εκπρόσωποι

Ευγένιος Βούλγαρις, Ιώσ. Μοισιόδακας, Δημήτριος Καταρτζής, Δανιήλ Φιλιππίδης, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Ανώνυμος

Εξέχουσες μορφές: Ρήγας Βελεστινλής και Αδαμάντιος Κοραής

Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798) Εθνεγέρτης ποιητής

Επιδιώκει την επαφή των Ελλήνων με τη δυτική σκέψη και την ωρίμανσή τους για τη διεκδίκηση της ελευθερίας.

Δημήτρη Μυταρά Ρήγας

Έργα

«Φυσικής Απάνθισμα» Προσέγγιση φυσικής με βάση τον ορθολογισμό

«Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδας»

«Νέα Πολιτική Διοίκησις»που περιλαμβάνει και τον Θούριο.

Όραμα  κοινής εξέγερσης των Βαλκανίων και ίδρυσης παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας.

Σύλληψη στην Αυστρία, εκτέλεση στο Βελιγράδι από τους Οθωμανούς.

Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833)

Γαλλική παιδεία, εραστής των δυτικών ιδεών και της προόδου

Ακολουθεί τη μέση οδό κυρίως στο γλωσσικό ζήτημα

Εισηγητής του όρου μετακένωσις, που προσδιορίζει τη μεταφορά ιδεών από την Ευρώπη στην Ελλάδα, η οποία υπήρξε η αρχική κοιτίδα τους.

Αδελφική Διδασκαλία 1798 κατά της Πατρικής Διδασκαλίας του Αθανασίου Πάριου Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων

Έκδοση αρχαίων συγγραφέων από το 1804

Συμπερασματικά: Αντίθετες δυνάμεις και ποικίλες ζυμώσεις είχαν ένα κοινό στόχο: την εθνική απελευθέρωση εκ των έσω.

Διάδοση Διαφωτισμού στα Βαλκάνια και κυρίως στη Μολδοβλαχία χάρη στους Έλληνες ή εξελληνισμένους ηγεμόνες.

Θέματα για συζήτηση

1.α. Γιατί ο εθνεγέρτης Ρήγας,  στον πρόλογο του βιβλίου του «Φυσικής Απάνθισμα», θεωρεί τη μόρφωση απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάσταση του πεπτωκότος Γένους και την κατάκτηση της ελευθερίας; Πως επηρεάζει η μόρφωση την πορεία των λαών στο ιστορικό γίγνεσθαι;

β. Ο Ρήγας, όπως φαίνεται στην πηγή, ήταν γνώστης της γαλλικής και γερμανικής γλώσσας. Να ανατρέξετε σε μια βιογραφία του και να βρείτε πως κατέκτησε αυτόν το βαθμό γλωσσομάθειας.

2. Να εξηγήσετε την άνθηση των φυσικών επιστημών στον αιώνα των Φώτων.

3. Ποια θέση εκφράζει ο ανώνυμος συγγραφέας  της Ελληνικής Νομαρχίας στο παράθεμα του σχολικού μας βιβλίου; Θεωρείτε βάσιμα τα επιχειρήματα με τα οποία προτρέπει τους ομοεθνείς του να στηριχτούν αποκλειστικά στις δικές τους δυνάμεις; Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως έχουν διαχρονική ισχύ; Να απαντήσετε με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το απόσπασμα που σας δίνεται, από το ιστορικό μυθιστόρημα του Άρη Φακίνου «Το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα».

« Σ? όλες ετούτες τις περιοχές, εδώ στα νότια Βαλκάνια, ο κόσμος ζει τα τελευταία χρόνια με το φόβο του πολέμου, στων ανθρώπων τη μνήμη ξαναζωντανεύουν ένα σωρό παλιοί εφιάλτες: επιδρομές απ? όλα τα σημεία του ορίζοντα, πόλεμοι, σκληροί αλληλοφαγωμοί. Κάθε φορά που οι μεγάλοι θέλουν να λύσουν τους λογαριασμούς τους και ν? αρπαχτούν, στέλνουν εκατοντάδες πράκτορες σ? όλες  αυτές τις περιοχές και ξεσηκώνουνε τους πληθυσμούς, τάζουν ανεξαρτησίες, μοιράζουν όπλα κι υποσχέσεις, ανάβουν σαν τους μπουρλοτιέρηδες φωτιές, στέλνουνε μετά στρατό και παριστάνουν τους πυροσβέστες. Σε κάθε κρίση, κάθε φορά που σφίγγουν τα πράγματα, οι  άνθρωποι τρέχουν στις αγορές και στα μπακάλικα, αποθηκεύουν αλεύρι, ρύζι, κονσέρβες και μακαρόνια, κάνουν όσο περισσότερες προμήθειες μπορούν, προετοιμάζονται για νέα δεινά. Για όλον αυτό το χιλιοβασανισμένο κόσμο η Βοσνία δεν είναι μια μακρινή, σχεδόν εξωτική χώρα, όπως για τους Ολλανδούς, τους Γάλλους ή τους Γερμανούς, το νταβαντούρι στο Σεράγεβο, δεν είναι όπως στη Δύση θέμα για να κουβεντιάζεται στα σαλόνια, για να παπαρδελίζουν στις εφημερίδες οι διανοούμενοι, για να βρίσκει απασχόληση η οργανωμένη φιλανθρωπία. Εδώ στα Βαλκάνια όλοι ξέρουν καλά ότι από τη μια στιγμή στην άλλη μπορούν να έρθουνε τα πάνω κάτω και τα κάτω πάνω, ν? αρχίσει η μεγάλη φαγωμάρα, να τρέξει ποτάμι το αίμα».

    Άρη Φακίνου «Το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα», Εκδ. Καστανιώτη, σ.93-94

4. Να αποτιμήσετε την προσφορά του Κοραή στο υπόδουλο Γένος. Πως τοποθετήθηκε στο θέμα της γλώσσας και της παιδείας ο Κοραής; Πως εξηγείται η αρχαιολατρία του και πως επέδρασε στη διαμόρφωση του Νεοελληνικού μας βίου;  Να απαντήσετε με βάση   τις ιστορικές σας γνώσεις και το απόσπασμα που σας δίνεται:

Δεν είναι εύκολο εγχείρημα να μιλήσει κανείς για τον Κοραή και τη θέση του στη νεώτερη ιστορία μας,γιατί δεν πρόκειται για κάποια σπουδαία μεν, αλλά συνηθισμένη προσωπικότητα, απ? αυτές που επαναλαμβάνονται συχνά στην ιστορία. Ο Αδ.Κοραής είναι μοναδική ? ηγεμονική μορφή, απ? αυτές που σπάνια εμφανίζονται στους αιώνες. Η πληθωρική του δράση, που αναπτύχθηκε ουσιαστικά μέσα σ? ένα γραφείο ? κι αυτό είναι θαυμαστό ? σφραγίζει τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του Έθνους-Γένους πριν από τη μεγάλη Επανάσταση του ?21, ώστε να μη μπορεί να αναφερθεί στο Νεώτερο Ελληνισμό, παραβλέποντας τον Κοραή και τη συμβολή του στη διαμόρφωσή του. Ο Κοραής είναι η πιστότερη έκφραση της εποχής του και η ίδια η Νεώτερη Ελλάδα προσωποποιημένη. Γιατί στο νεώτερο ελληνικό βίο ενσαρκώθηκαν οι αρχές και τα ιδανικά του Κοραή και το ελληνικό κράτος -mutatis mutandis-αποτέλεσε την πραγμάτωση των οραματισμών του.

Το στοιχείο που κυριαρχούσε υπεροχικά στην προσωπικότητα του Κοραή ήταν η φιλελευθερία, το φιλελεύθερο πνεύμα.Υπήρξε φύση ανυπότακτη και αδούλωτη, αυτόχρημα επαναστατική. Αυτή η εσωτερική φιλελεύθερη διάθεση μετουσιωνόταν ?είναι γεγονός- σε πυρετό φιλοπατρίας.Πίστευε ότι σε μια ελεύθερη πατρίδα διασφαλίζεται και η ατομική ελευθερία. Ο πόθος της ανεξαρτησίας της υπήρξε το «πρώτον  κινούν» στη δόμηση της προσωπικότητάς του και στην εκδίπλωση της πληθωρικής του δράσης. Από τα παιδικά του χρόνια μέχρι το θάνατό του, μία και μόνη γραμμή είχε στο πολύμοχθο έργο του, την κατάλυση της τουρκικής τυραννίας και την ανάσταση του Ελληνισμού, με την ίδρυση κράτους. Γιατί, πρέπει να το πούμε: ο Κοραής, ως οπαδός του Διαφωτισμού και πατριάρχης στο χώρο μας, είχε προσκολληθεί στη στενή κρατική ιδέα, μη έχοντας τις εσωτερικές προϋποθέσεις ή και μη θέλοντας μέχρις ενός σημείου, να δεχθεί την οικουμενικότητα της ελληνορθόδοξης Ρωμηοσύνης, ταυτιζόμενος έτσι με την ευρωπαϊκή πολιτική στο διαμελισμό της Ρωμηοσύνης και το θάψιμό της. Βέβαια  είναι θαυμαστή η ολοκληρωτική αφιέρωσή  του στο στόχο αυτό, τόσο που να θέσει σε δεύτερη μοίρα το βασικό αντικείμενο της σπουδής του, την ιατρική, και την καριέρα του, για να επιδοθεί στη σπουδή της ελληνικής αρχαιότητας, και βέβαια, όχι απλώς για να αναδειχθεί σε σοφό ελληνιστή, αλλά για να μεταλαμπαδεύσει την ελληνική σοφία στο γένος του και μέσω αυτής να του μεταδώσει, όπως πίστευε, τον έρωτα της ελευθερίας. Αυτή η κίνηση του Κοραή ονομάζεται συμβολικά «αρχή της ανάμνησης». Είναι η προσπάθεια να επανασυνδεθούν οι Έλληνες με την αρχαιοελληνική σοφία, ζητώντας έτσι θεμέλιο και προσανατολισμούς στον απελευθερωτικό αγώνα, που βέβαια με τη δική του λογική ? του διανοούμενου αγωνιστή του γραφείου ?τον περίμενε πολύ αργότερα...

Στην περίπτωση της εθνικής μας γλώσσας, ο Κοραής, που είχε αποκοπεί απ΄οτη λαϊκή παράδοση, έφθανε σε σημείο να αποκαλεί τον Ερωτόκριτο «Όμηρον της χυδαϊκής φιλολογίας», μολονότι τον χρησιμοποούσε σαν γλωσσικό υλικό, χωρίς δηλαδή να τον απορρίπτει. Η αγωνία του Κοραή να «καθαρίσει» τη γλώσσα των «χυδαίων» - δηλαδή του λαού- συνέτεινε στην όξυνση του γλωσσικού ζητήματος, που αποτελεί μέχρι σήμερα σκόλοπα στην εθνική μας σάρκα. Η όξυνση θα κορυφωθεί με την αντίρροπη ? αλλά ανάλογη- προσπάθεια του Ψυχάρη να φτιάξει τη γλώσσα κι αυτός μέσα στο γραφείο του.

π. Γεώργιος Μεταλληνός, Παράδοση και Αλλοτρίωση, Εκδ. Δόμος, σ. 140-141, 142,143

5. Να αποδώσετε τον κοραϊκό όρο «μετακένωση», αφού διαβάσετε το απόσπασμα από την «Ακολουθία και τέλος των αυτοσχέδιων στοχασμών» του Αδ. Κοραή. (Κ.Θ.Δημαρά, Αδαμάντιος Κοραής και η εποχή του, Βασική Βιβλιοθήκη αριθ.9, Αθήνα 1958,σ.162-163)

Ας με συγχωρηθή να εξηγήσω τι σημαίνει η Μετακένωσις... (Οι Ευρωπαίοι) έλαβον τας επιστήμας από το Ελληνικόν γένος, όταν το γένος ήτο εις δυστυχίαν και ακολούθως τας έλαβον ατελείς. Ήτο χρεία λοιπόν μακρών χρόνων και πολλών κόπων να τας τελειώσωσιν. Αλλά την σήμερον των τελειωμένων τούτων επιστημών η μετάδοσις ομοιάζει αληθινόν μετακένωμα... Διά την αγάπην  της πατρίδος, φίλοι συμπατριώται, πιστεύσατε ταύτην την αλήθειαν, ότι η μετάδοσις των επιστημών εις την Ελλάδα, αν ακολουθήσετε την καλήν μέθοδον, είναι αληθινή μετακένωσις από τα κοφίνια των αλλογενών, εις τα κοφίνια των Ελλήνων... Διά να ευκολύνητε την μετακένωσιν, ανάγκη είναι να πλουτίσετε τας πόλεις με βιβλιοθήκας, τα σχολεία με διδασκάλους φωτισμένους εξ ιδίας σας δαπάνης? ανάγκη είναι να στηλιτεύωσιν επ?άμβωνος οι Ιεροκήρυκες συχνά, όχι ταύτην ή εκείνην την κακίαν μερικώς, αλλά την απαιδευσίαν, ήτις είναι πηγή όλων των κακών...

6. Παρατηρώντας προσεκτικά τη λαϊκή εικόνα που σας δίνεται, να αναφερθείτε στο συμβολισμό της, σχολιάζοντας τα πρόσωπα, τη στάση τους και  το όλο σκηνικό της.

Τι μαρτυρεί για τον ιδεολογικό προσανατολισμό της εποχής της;

7. Ποιες τάσεις και στάσεις απέναντι στο κίνημα του Διαφωτισμού εκδηλώθηκαν στο υπόδουλο Γένος και ποιοι στάθηκαν οι εκφραστές τους; Ποιος ήταν ο ρόλος των παροικιών του εξωτερικού;

8.Να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά του Διαφωτισμού  στα αποσπάσματα και να εξετάσετε πως τον προσέλαβαν οι Έλληνες κατά την Τουρκοκρατία. Πως ερμηνεύει τις συγκρούσεις ο πρώτος συγγραφέας;

α. Η ανανεωτική κίνηση, πού κατακλύζει την Ευρώπη αυτή την εποχή είναι ο Διαφωτισμός. Ήταν ένα κίνημα πολυδιάστατο, πού ερχόταν να αλλάξει όλη τη ζωή. Η αλλαγή νοοτροπίας στον κοινωνικό χώρο (αντιφεουδαρχικό πνεύμα, αστική νοοτροπία) συνοδευόταν από τη διάδοση των θετικών επιστημών και της νέας (θετικιστικής) φιλοσοφίας στην παιδεία, με παράλληλη απόρριψη της παλαιάς σκέψης και κάθε έννοιας παράδοσης. Ο πνευματικός και κοινωνικός αυτός ριζοσπαστισμός άρχισε στο β' μισό του 18ου αι. να αρδεύει και την ελληνική κοινωνία. Η συνάντηση του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού με τη ρωμαίικη παράδοση πραγματοποιήθηκε σε διάφορα επίπεδα: α) στο χώρο της παιδείας και ιδεολογίας,
β) στο χώρο του εθνικού προσανατολισμού και  γ) στο χώρο της κοινωνίας. Εκφράσθηκε δε ως αμφισβήτηση των παραδοσιακών πραγματικοτήτων και εισαγωγή νέου συστήματος αξιών, ως ρήξη με τα κυρίαρχα στρώματα και τάση για δημιουργία εθνικού κράτους και ως αγώνας για κοινωνική μεταρρύθμιση και απελευθέρωση.

Το πρόβλημα με το Διαφωτισμό για τον ελληνικό χώρο δεν ήταν απλό. Ο Διαφωτισμός, με τις ριζοσπαστικές τάσεις του, δεν ήταν φυσική εξέλιξη ζυμώσεων και διαδικασιών, πού έλαβαν χώρα στην ελληνική κοινωνία. Ήταν γέννημα ξένων ανησυχιών και μεταφυτευόταν στον ελληνικό χώρο χωρίς να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, για να μπορέσει να ενσωματωθεί αθόρυβα σ' αυτόν. Η σύγκρουση, συνεπώς, του παραδοσιακού με το (εισαγόμενο) νέο ήταν αναπόφευκτη. Η μελέτη λ.χ. των θετικών επιστημών, πού ήταν αληθινή πρόοδος στο χώρο της παιδείας, έφερνε στην Ανατολή και έναν παραποιημένο ορθολογισμό, πού συνδυαζόταν στους Έλληνες διαφωτιστές συχνά με αντιπαραδοσιακές τάσεις. Αυτό συνέβαινε, γιατί η έκπληξη των χαλαρά συνδεομένων με την παράδοση τους Ρωμηών μπροστά στα ξένα επιστημονικά επιτεύγματα μυθοποιούσε τις δυνάμεις του ευρωπαϊκού κόσμου, με παράλληλη υποτίμηση της ρωμαίικης παράδοσης, πού δεν είχε να παρουσιάσει ανάλογες εξελίξεις. Αυτή την «έκπληξη» ενσαρκώνει και εκφράζει συχνά στα κείμενα του ο Αδαμάντιος Κοραής (π.χ. μπροστά στον Βολταίρο). Σ?αντίθεση όμως μ? αυτούς οι Ρωμηοί, πού είχαν συνείδηση της ουσίας της παράδοσης τους, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης, έμεναν μακριά από την έκπληξη αυτή, αποτιμώντας ψυχραιμότερα και νηφαλιότερα την Ευρώπη και την πρόοδό της.
Η αλλαγή έτσι, στο χώρο της παιδείας ή της κοινωνίας δεν ήταν δυνατό να μείνει χωρίς πρόκληση συγκρούσεων.Η «εμπειρική φιλοσοφία» αντικατέστησε την αριστοτελική μεταφυσική και προκάλεσε την πάλη των παλαιοφιλοσόφων με τους νεοφιλοσόφους πόσο μάλλον, αφού οι οπαδοί της «νεωτεριστικής» φιλοσοφίας εκπροσωπούσαν συχνά θεϊστικές, αντιτριαδικές ή και αθεϊστικές ακόμη αντιλήψεις και ζητούσαν τουλάχιστον οι περισσότερο δυτικοποιημένοι, όχι την ανανέωση ή τον εμπλουτισμό της παράδοσης τους, αλλά την υποκατάστασή της. Τα νέα φιλοσοφικά συστήματα, του Μαλμπράνς, του Λάιμπνιτς, του Βόλφ, του Λόκ, του Σπινόζα ή του Βολταίρου και του Ρουσσώ άρχισαν να κυριαρχούν στο χώρο της ελληνικής διανόησης, κατηγορούμενα από τους εκτοπιζόμενους παλαιοφιλόσοφους (αριστοτελικούς) ως αθεΐα και ανατροπή. Εντούτοις, μεγάλοι λόγιοι, οι περισσότεροι μάλιστα κληρικοί - όπως ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Ιώσηπος Μοισιόδακας, ο Βενιαμίν Λέσβιος κ.π.ά. έγιναν οι γέφυρες στη σύζευξη του ανατολικού χώρου με το νέο δυτικοφιλοσοφικό και επιστημονικό πνεύμα.

π. Γεώργιος Μεταλληνός, Τουρκοκρατία,  Ο Διαφωτισμός και το Έθνος, Εκδ. Ακρίτας, σ.150-152

β. Μελετώντας τα βιβλία που του ?στελναν από την Ευρώπη οι φίλοι του, μαθαίνοντας για τη διαφορετική πορεία που ?χε ακολουθήσει εκεί η σκέψη, διαπίστωνε ότι στην Ιταλία, στη Φραγκιά, στην Αγγλία, οι σοφοί, οι μεγάλοι τεχνίτες κι οι επιστήμονες δε σκοτίζονταν για κάτι τέτοια, δεν αναγνώριζαν κανένα όριο στην περιέργεια, στην αναζήτηση, στη γνώση. Ο άνθρωπος δεν θα πάψει ποτέ να προσπαθεί  ν? ανακαλύψει τρόπους για ν? αλλάξει τη ζωή και τη μοίρα του στη γη, έλεγαν, πάντα θα μάχεται για να δαμάσει τη φύση, για ν? ανακαλύψει τα μυστικά της και να τη νικήσει, να την υποτάξει.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, βλέποντας την αλληλογραφία και τις κασέλες που ?ρχονταν γεμάτες βαριά και δερματόδετα βιβλία από τη Φραγκιά, μα κι από άλλα μέρη, πιο μακρινά ακόμα, ο γερο-Τσιάκας ένιωθε περήφανος που η φήμη του γιου του είχε ξεπεράσει της μικρής Ελλάδας τα σύνορα. Όμως μαζί με την περηφάνια έμπαινε και φώλιαζε σιγά σιγά  στην καρδιά του μια ανησυχία. Ως τα τότε  κανείς μάστορας στην Ελλάδα δεν είχε απομακρυνθεί από τα παμπάλαια και χιλιοπατημένα μονοπάτια της τέχνης του, δεν είχε περιφρονήσει των καιρών και της πείρας τα διδάγματα. Κάθε φορά που οι μεγάλοι Έλληνες αρχιτέκτονες κια πρωτομάστοροι βρίσκονταν αντιμέτωποι με τη γη ή με τη φύση, τις έπαιρναν με το καλό και με το μαλακό, με το ήσυχο, τους φέρνονταν με πονηριά αλλά και με ευγένεια, λες κι ήτανε γυναίκες κι ήθελαν να τις ξαπλώσουν στο στρώμα, δεν τις βίαζαν, τις έπειθαν να τους ανοίξουν  με τη θέλησή τους την αγκαλιά.

«Καλά κάνεις και μελετάς των ξένων τα έργα», είπε μια μέρα στο γιο του ο γερο-Τσιάκας. «Πρέπει να παίρνεις τη γνώμη των άλλων, να συγκρίνεις τη δουλειά σου με τη δουλειά τους, τις θεωρίες σου με τις δικές τους. Όμως έχε το νου σου:οι Ευρωπαίοι είναι φρεσκοβγαλμένοι στο κουρμπέτι της Ιστορίας, δεν έχουν τη δικιά μας πείρα, δηλαδή δεν έχουν κάνει τα δικά μας σφάλματα. Γι? αυτό και ξιπάζονται εύκολα».

Ο μαστρο-Νικήτας χαμογέλασε.

«Μα είναι μορφωμένοι άνθρωποι, πατέρα, έχουν περάσει από ?να σωρό σχολειά και πανεπιστήμια, έχουν κάνει μεγάλα και θαυμαστά έργα», παρατήρησε.

Ο γερο-Τσιάκας σάλεψε το κεφάλι του.

«Η γνώση, γιε μου, αρχίζει εκεί που σταματάει η μόρφωση», αποκρίθηκε.

Άρη Φακίνου «Το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα», Εκδ. Καστανιώτη, σ.113-115

Πρόταση για διάβασμα

http://www.kastaniotis.com/book/960-03-2262-7