Φιλοσοφία Τάξη Β' "ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΗΘΙΚΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ" Εκτύπωση
Εκπαιδευτικό Υλικό - Θεωρητικές-Κοινωνικές-Οικονομικές επιστήμες (Β΄)
Συντάχθηκε απο τον/την Ιωάννα Ρωμανού   
Σάββατο, 21 Φεβρουάριος 2015 18:44

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΗΘΙΚΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ

Ποια μπορεί να είναι η σημασία του χαρακτήρα για την επίτευξη της ορθότητας της πράξης; Ποιος είναι ο ρόλος των ηθικών αρετών;


Διδακτικοί στόχοι

Να εξοικειωθούμε  με την αριστοτελική ηθική παράδοση, που βασίζεται στην έννοια της αρετής.

Να προσδιορίσουμε την έννοια της αρετής και της ευδαιμονίας στην αρχαιοελληνική και στη σύγχρονη εκδοχή της.

Να συνειδητοποιήσουμε τη σπουδαιότητα της διαμόρφωσης ενός χαρακτήρα που ανταποκρίνεται σε ηθικά δύσκολες περιστάσεις με τον σωστό τρόπο, όχι μόνο με την αρετολογία του Αριστοτέλη.


Διδακτικές επισημάνσεις

Η θεωρία της αρετής βασίζεται στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη. Σε αντίθεση με τους υποστηρικτές του Καντ, που εξετάζουν χαρακτηριστικά αν μια πράξη είναι ορθή ή εσφαλμένη, οι υποστηρικτές της θεωρίας της αρετής επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στον χαρακτήρα και στην ζωή του ατόμου συνολικά. Το κεντρικό ερώτημα των υποστηρικτών της ηθικής της αρετής είναι: ?Πως πρέπει να ζω;? Η απάντηση που δίνεται, γενικά, σ?αυτό είναι η εξής: καλλιέργησε τις αρετές. Αντίθετα με τον Καντ, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι το να βιώνει κανείς τα κατάλληλα συναισθήματα με τον σωστό τρόπο και στο σωστό μέτρο αποτελεί το θεμέλιο της καλής ζωής, του ευ ζην. Ποιες αρετές όμως πρέπει να επιδιώξουμε να αναπτύξουμε και να καλλιεργήσουμε; Αν ο υποστηρικτής της θεωρίας αυτής ταχθεί υπέρ της αποδοχής μόνο εκείνων των τρόπων συμπεριφοράς, των επιθυμιών και των συναισθημάτων που στη συγκεκριμένη κοινωνία θεωρείται ότι κινούνται μέσα στο πλαίσιο  της αρετής, τότε η θεωρία παρουσιάζεται ιδιαίτερα συντηρητική και αφήνει  ελάχιστα περιθώρια αλλαγής των ηθικών αξιών της κοινωνίας.


Ερωτήσεις

1. Τι εννοούμε με τον όρο χαρακτήρας; Πως  αντικατοπτρίζεται στον τρόπο της ζωής μας;

2. Πως πρέπει να ζούμε, τι άνθρωποι  πρέπει να είμαστε,  κατά τη γνώμη σας, για να ζούμε ηθικά;

3. Ποιος χαρακτήρας μπορεί να ανταποκριθεί σε ηθικά δύσκολες περιστάσεις; Θεωρείτε ότι είναι απαραίτητες κάποιες σταθερές ιδιότητες και ποιες είναι αυτές, για να ανταποκριθεί κανείς σε δύσκολες διλημματικές καταστάσεις;

4. Ποια είναι η θέση της αρετής στην αρχαιοελληνική παράδοση και ιδιαίτερα στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη;

5. Πως κατακτάται κατά τον Αριστοτέλη; Ποια είναι  η αναγκαία προϋπόθεσή της;

6. Να αναζητήσετε την αριστοτελική  διάκριση σε διανοητικές και ηθικές αρετές.

7. Είναι γνωστό σε όλους σας το αρχαιοελληνικό ρητό Π?ν μέτρον ?ριστον. Να εξετάσετε αν  στην περίπτωση της Αντιγόνης, της ηρωίδας του Σοφοκλή, έχει ισχύ αυτό το γνωμικό.

31
Γκράφιτι στους τοίχους της Αθήνας Έργο Φίκου

8. Να δείτε συγκριτικά αυτήν την άποψη για τον  χαρακτήρα και τις αρετές ως κριτήριο ηθικής ορθότητας των πράξεων με τις δύο προηγούμενες θεωρίες.

9. Ποιο πρόβλημα ανακύπτει σήμερα προσεγγίζοντας την αριστοτελική θεώρηση της αρετής; Έχει  το ίδιο περιεχόμενο σήμερα;

10. Γιατί ο Αριστοτέλης επιμένει τόσο στην έννοια και στην αναγκαιότητα της αρετής στην κοινωνία;

11. Ποιο είναι το περιεχόμενο της αριστοτελικής ευδαιμονίας;

12. Αρκούν από μόνες τους οι αρετές για τη διασάφηση της έννοιας της ηθικότητας;

13. Να αποδώσετε το νόημα της φράσης «οι αρετές χωρίς αρχές είναι τυφλές και οι αρχές χωρίς αρετές μένουν αδρανείς».

Θέματα για συζήτηση

Αφού διαβάσετε τα αποσπάσματα που σας δίνονται, και τα αποσπάσματα 4 και 5 στη σελ.148 του σχολ. μας βιβλίου, να απαντήσετε στις ερωτήσεις που ακολουθούν.

Α. Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι μεταξύ της ευδαιμονίας και της αρετής υπάρχει ουσιαστική σχέση. Δε θα μπορεί να είναι κανείς ευτυχισμένος, χωρίς να είναι ενάρετος. Ένας δειλός, ένας μικροπρεπής, ένας, γενικώς, φαύλος άνθρωπος δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένος. Για τον Αριστοτέλη, η ευδαιμονία είναι "ενέργεια της ψυχής σύμφωνα με την αρετή".

Η αρετή, όπως είδαμε παραπάνω, καθώς και η ευδαιμονία, συνίσταται, κατά τον Αριστοτέλη, στη "μεσότητα μεταξύ δύο ακροτήτων", μεταξύ μιας υπερβολής και μιας έλλειψης. Η μετριοφροσύνη, λόγου χάρη, είναι μεσότητα μεταξύ της αλαζονείας, που συνιστά την κατάσταση της υπερβολής, και της μικροπρέπειας, που αποτελεί έλλειψη. Το θάρρος επίσης είναι η μεσότητα μεταξύ του θράσους και της δειλίας, κ.ο.κ. με όλες τις αρετές. Κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε ένα ηθικό αίτημα οφείλουμε ?αν θέλουμε οι πράξεις μας να έχουν ηθική αξία και, κατ' επέκταση, να μας κάνουν να νιώθουμε ευτυχείς? να επιλέγουμε πάντοτε τη μεταξύ δύο ακροτήτων μέση οδό.

Εκ πρώτης όψεως ασφαλώς η θεωρία του Αριστοτέλη για τη μεσότητα είναι πειστική. Τι πιο εύλογο, αλήθεια, από το να προτιμήσει κανείς να είναι ανδρείος, αντί να είναι θρασύς ή δειλός προκαλώντας τα επικριτικά σχόλια των άλλων γύρω του;
Υπάρχουν όμως καθοριστικές στιγμές στη ζωή μας κατά τις οποίες η θεωρία της μεσότητας αποδεικνύεται ανίσχυρη να μας βοηθήσει στις επιλογές μας. Πρόκειται για τις στιγμές εκείνες που έχουμε να αντιμετωπίσουμε κορυφαία διλήμματα, στιγμές όπου, όπως λέει ο ποιητής, καλούμαστε να πούμε το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι. Στις περιπτώσεις αυτές ?καθώς "δεν υπάρχει μέση οδός", αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να διαλέξουμε "είτε τη μια είτε την άλλη δυνατότητα" που έχουμε μπροστά μας? η θεωρία του Αριστοτέλη δεν είναι παρά μια άκαιρη, άστοχη, ανώφελη πρόταση.
Άλλοι φιλόσοφοι, μετά τον Αριστοτέλη, που αναγνώρισαν, όπως αυτός, την τεράστια σημασία του λόγου στη ζωή μας, επιχείρησαν να μας υποδείξουν έναν άλλο τρόπο, διαφορετικό από εκείνον της μεσότητας, μέσω του οποίου μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή. Πρόκειται για τους στωικούς, οι οποίοι υποστήριξαν ότι το κλειδί για να κατακτήσουμε την αρετή είναι να περιέλθουμε στην κατάσταση της απάθειας.

                              Θ. Πελεγρίνης, Αρχές Φιλοσοφίας, ΟΕΔΒ, 2002, σελ. 89

Πως σχετίζεται η αρετή με την ευδαιμονία, κατά τον Αριστοτέλη; Είναι πάντα η μεσότητα η  ασφαλής οδός  που οδηγεί στην αρετή; Πως διαφοροποιείται η άποψη των στωικών για την κατάκτηση της αρετής, από τον Αριστοτέλη;

Β. Αν κοιτάξωμε προς τα έργα των ανθρώπων, θα ονομάσωμε καλά εκείνα που τίποτε δεν τους λείπει, αλλά και τίποτε παρά πάνω δεν έχουν από ό,τι πρέπει. Κάθε έλλειψη και υπερβολή φθείρει? σώζει η μεσότητα. Το ίδιο συμβαίνει με τις πράξεις? είναι σωστές, όταν δεν τραβάνε στα άκρα, αλλά κρατιούνται στη μεσότητα ("Ηθ. Νικ."1106 a26).

Η μεσότητα αυτή είναι εύκολη να βρεθή όπου χωράει μαθηματική σκέψη, όπου η μεσότητα προσδιορίζεται από καθαρά αντικειμενικά στοιχεία. Αλλά όταν τη μεσότητα αυτή την αναζητάμε με βάση ένα υποκειμενικό δεδομένο, η εύρεσή της είναι δύσκολη. Αν δεκάξη ώρες δουλειάς είναι πολλές και δυο είναι λίγες, δεν σημαίνει πως εννιά ώρες είναι οι σωστές. Το σωστό εδώ εξαρτάται από την προσωπικήν ιδιοσυγκρασία καθενός. ("Ηθ. Νικ." 1106 b 7). Αν όμως σε όλες τις τέχνες γυρεύομε αυτή τη μεσότητα, πόσο περισσότερο στην αρετή που είναι ακριβέστερη και αξιώτερη από κάθε τέχνη ("Ηθ. Νικ." 1106 b 14). Το "μέσον πρ?ς ?μ?ς" είναι ένας καθαρός τύπος, που κατά τον Αριστοτέλη ισχύει για κάθε ηθική αρετή? είναι από μιαν άποψη η ουσία της αρετής. "Δι? κατ? μ?ν τ?ν ο?σίαν κα? τ?ν λόγον τ?ν τ? τί ?ν ε?ναι λέγοντα μεσότης ?στ?ν ? ?ρετή" ("Ηθ. Νικ.1107 a5).

Κ. Τσάτσος, Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Εστία, Αθήνα 1970, σελ. 236.

Με ποιες μαθηματικές έννοιες προσεγγίζει την έννοια της μεσότητας ο Κ. Τσάτσος; Έχει αυτή απόλυτη ισχύ για όλους τους ανθρώπους;

Γ. Δείτε με προσοχή το διάγραμμα των αρετών του Αριστοτέλη, για να κατανοήσετε  την έννοια της μεσότητας.

 

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΕΤΩΝ

Υπερβολή

Έλλειψη

Μεσότητα

?ργιλότης
θρασύτης
?ναισχυντία
?κολασία
φθόνος
κέρδος
?σωτία
?λαζονεία
κολακεία
?ρέσκεια
τρυφερότης
χαυνότης
δαπανηρία
πανουργία

?ναλγησία
δειλία
κατάπληξις
?ναισθησία
?νώνυμον
ζημία
?νελευθερία
ε?ρωνεία
?πέχθεια
α?θάδεια
κακοπάθεια
μικροψυχία
μικροπρέπεια
ε?ήθεια

πραότης
?νδρεία
α?δώς
σωφροσύνη
νέμεσις
δίκαιον
?λευθεριότης
?λήθεια
φιλία
σεμνότης
καρτερία
μεγαλοψυχία
μεγαλοπρέπεια
φρόνησις

?ριστοτέλης, ?θικά Ε?δήμια, Α, 1221a 1-10

 

Με την αριστοτελική θεώρηση βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία η αρχαιοελληνική σκέψη. Προτρέπει ο Θέογνις: «Πρέπει να διατηρείς το μέτρο ανάμεσα στη δίψα και στο μεθύσι». Και ο Δημόκριτος παρατηρεί: «Η ευδιαθεσία επιτυγχάνεται με την αποφυγή των ακραίων καταστάσεων της στέρησης και του κορεσμού, με τη «συμμετρία» του βίου, με τη μετρημένη δηλαδή ζωή».

«Μεσότης ?στ?ν ? ?ρετή, κατ? δ? τ? ?ριστον κα? τ? ε? ?κρότης».

(Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, B, 1107a8)

 

scroll back to top
 


Writing