ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο: ΑΞΙΟΛΟΓΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΡΑΞΗ

Διδακτικοί στόχοι

Να κατανοήσουμε τον διλημματικό χαρακτήρα της ηθικής πράξης, καθώς και το ότι η ηθική ελευθερία κατακτάται σταδιακά με προσωπικό αγώνα διαμόρφωσης κριτηρίων, με τα οποία θα διακρίνει κανείς το καλό από το κακό, έτσι ώστε να υιοθετήσει σταθερούς ηθικούς

κανόνες.

Να προσεγγίσουμε βιωματικά το κεφάλαιο αυτό αφού μπορούμε όλοι να ανασύρουμε από τη μνήμη μας διλημματικές καταστάσεις, περιστατικά σύγκρουσης ρόλων και καθηκόντων που έχουμε  αντιμετωπίσει.

Διδακτική αφόρμηση

Α. Το παρακάτω απόσπασμα του Ηροδότου (Α183,3) αναφέρεται στην περσοασσυριακή σύγκρουση και παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο φέρθηκαν οι Πέρσες βασιλείς, Δαρείος και Ξέρξης, σε σχέση με ένα  αντικείμενο μεγάλης συμβολικής σημασίας για τους ηττημένους Ασσυρίους. Ειδικότερα, στο Α 183, 3 παρουσιάζεται η συμπεριφορά του Δαρείου και του Ξέρξη σχετικά με έναν ολόχρυσο ανδριάντα σε ιερό της Βαβυλώνας.

Αφού μελετήσετε τα κείμενα να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

α. Θα αποδίδατε το χαρακτηρισμό «ανήθικη» στην πράξη του Ξέρξη; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

β. Θεωρείτε ότι ο Δαρείος ήταν ηθικός; Να αιτιολογήσετε την όποια απάντησή σας.

A 183,3

Επίσης, εκείνα τα χρόνια υπήρχε σε αυτό το τέμενος ένας ανδριάντας δώδεκα πήχεις ψηλός από συμπαγές χρυσάφι. Εγώ, βέβαια, δεν τον είδα αυτόν, αλλά όσα λέγονται από τους Χαλδαίους, αυτά λέω και εγώ. Αυτόν τον ανδριάντα ο Δαρείος, ο γιος του Υστάσπη, αν και τον είχε βάλει στο μάτι, δεν τόλμησε να τον πάρει, ο Ξέρξης, όμως, ο γιος του Δαρείου, και τον πήρε και σκότωσε τον ιερέα ο οποίος προσπάθησε να του απαγορεύσει να μετακινήσει τον ανδριάντα. Έτσι είναι, λοιπόν, στολισμένο το ιερό, ενώ υπάρχουν και πολλά ιδιωτικά αφιερώματα.

 (μετάφρ. Α. Παπαθωμάς, Το πρώτο βιβλίο των Ιστοριών του Ηροδότου. Μνήμες, θρύλοι και  γεγονότα από την Ασία και την Ελλάδα της αρχαϊκής εποχής, Αθήνα 2013, σσ. 725?726 και 736?737)

Πηγή εισαγωγικού σημειώματος και κειμένου: http://www.arnos.gr/system/files/elp21-2h_ergasia2014-15-thema.pdf

Β. Πως συνδέεται με τον προβληματισμό μας το ποίημα του Κ.Π.Καβάφη;

                 Che fece .... il gran rifiuto

       Σε μερικούς ανθρώπους έρχεται μια μέρα

       που πρέπει το μεγάλο Ναι ή το μεγάλο το Όχι

       να πούνε. Φανερώνεται αμέσως όποιος τόχει

       έτοιμο μέσα του το Ναι, και λέγοντας το πέρα

       Πηγαίνει στην τιμή και στην πεποίθησί του.

        Ο αρνηθείς δε μετανοιώνει . Αν ρωτιούνταν πάλι,

       όχι θα ξανάλεγε. Κι όμως τον καταβάλλει

       εκείνο το Όχι ?το σωστό- εις όλην την ζωήν του.

                                         Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984

Μια πρώτη προσέγγιση

1.Τι σημαίνει για σας «πράττω ηθικά»; Ποιο περιεχόμενο δίνετε στην ηθική πράξη;

2. Είναι  εύκολη πάντα η απόφαση  για να πράξουμε με τον α ή β τρόπο; Τι μας  προτρέπει προς ορθή ηθικά πράξη και τι μας αποτρέπει από αυτήν;. Ή αλλιώς, ποιοι παράγοντες καθορίζουν την τελική μας απόφαση;

3. Τι σημαίνει για σας ηθικό δίλημμα; Έχετε  αντιμετωπίσει τέτοια στη ζωή σας;

Έχετε  παραδείγματα από την ιστορία, ανθρώπων που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν μεγάλα ηθικά διλήμματα; Τίθενται  τέτοια  στην καθημερινή μας ζωή; Ποια κριτήρια βαραίνουν στην τελική  μας απόφαση;

4. Θυμηθείτε και τη συνάντηση του Ηρακλή με την Αρετή και την Κακία από τη μυθολογία. 

Ο Ηρακλής στο σταυροδρόμι της Αρετής και της Κακίας

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΗΘΙΚΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ

Διδακτικοί στόχοι

 Να εξοικειωθούμε με το φιλοσοφικό περιεχόμενο του όρου ωφελιμισμός, σε αντιδιαστολή με την καθημερινή χρήση του και να συνειδητοποιήσουμε ότι η θεωρία του ωφελιμισμού, παρά την πειστικότητα των επιχειρημάτων της, παρουσιάζει σημαντικές αδυναμίες.

Να κατανοήσουμε την αντίληψη περί ηθικής ορθότητας, που η συνεπειοκρατία συνεπάγεται και να αντιληφθούμε τα όριά της.

Διδακτικές επισημάνσεις

 Πρέπει να κατανοήσουμε ότι στην ηθική δεν μπορεί να υπάρχουν σε κάθε περίπτωση απόλυτα και άκαμπτα κριτήρια των πράξεών μας ούτε μπορεί η ηθική να συνδυαστεί με ασφάλεια με την αριθμητική, όπως ήθελαν οι ωφελιμιστές (να αντιληφθούν τα όρια της ποσοτικοποίησης ως κριτηρίου για τη λήψη ηθικών αποφάσεων), ώστε να αποκτήσει αδιάβλητο κύρος, χωρίς αυτά να σημαίνουν την αποδοχή ενός ακραίου σχετικισμού ή υποκειμενισμού.

Ο όρος συνεπειοκρατία  χρησιμοποιείται για την περιγραφή θεωριών που κρίνουν το αν μια πράξη είναι σωστή ή λανθασμένη όχι από τις προθέσεις του ατόμου που πράττει ή τα εγγενή χαρακτηριστικά της ίδιας της πράξης και του κανόνα που τη διέπει, αλλά κυρίως από τα αποτελέσματα αυτής της πράξης  ή της υιοθέτησης του κανόνα που τη διέπει. Ενώ ο Καντ θα έλεγε ότι το ψέμα είναι πάντοτε ηθικά λανθασμένο, όποια κι  αν είναι τα πιθανά οφέλη που μπορεί να προκύψουν από αυτό, ένας υποστηρικτής  της θεωρίας των συνεπειών θα έκρινε το ψέμα από τα αποτελέσματα που θα είχε ή που  περιμένει κανείς. Ο ωφελιμισμός  είναι η γνωστότερη θεωρία ηθικής που στηρίζεται στις συνέπειες και ο πιο διάσημος υπέρμαχός της ήταν ο Τζον Στιούαρτ Μιλ.

1.Πρέπει να μας απασχολούν οι συνέπειες των πράξεων μας στη ζωή τη δική μας αλλά και των άλλων ανθρώπων;

Ερωτήσεις

 Ποιες μπορεί να είναι οι πιθανές συνέπειες μιας οικονομικής κατάχρησης από ένα στέλεχος μιας εταιρείας  για τον ίδιο και όλους τους εμπλεκομένους;

Μπορεί η σκέψη τους να λειτουργήσει ανασταλτικά;

Εντοπίστε τη διαφορά ανάμεσα στην τιμιότητα και τον υπολογισμό, την ηθική και την προφύλαξη.

Πότε είναι τελικά, ορθή ηθικά μια πράξη; Είναι απόλυτα σωστό το κριτήριο της μέγιστης και πιο εκτεταμένης ωφέλειας για να χαρακτηριστεί ηθική μία πράξη; Πως ορίζεται η ωφέλεια από τους ωφελιμιστές φιλοσόφους;  Είναι θέμα ποιότητας ή ποσότητας; Μπορούμε να θυσιάσουμε έστω και έναν άνθρωπο για το γενικό  καλό;

Ταυτίζεται πάντα η κρίση μας γι? αυτό που χαρακτηρίζουμε καλό ή κακό, ευχάριστο ή δυσάρεστο; Τα αποτελέσματα, οι συνέπειες των πράξεων μας είναι πάντα αυτές που  αναμένουμε και επιδιώκουμε;

Η ηθική ορθότητα κρίνεται τελικά από τις προθέσεις ή τα αποτελέσματα; Μήπως και από τα δύο; Πως αντιλαμβάνεσθε τη φράση: «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»; Ποια είναι η δική σας θέση;

Και λίγη θεωρία

Όλα τα παραπάνω είναι ερωτήματα που προκύπτουν στην καθημερινή μας ζωή, έχουν όμως απασχολήσει και τους φιλοσόφους, που κατά καιρούς έχουν διατυπώσει διάφορες θεωρίες σχετικά με τα κριτήρια της ηθικής ορθότητας των πράξεων μας.

Μία από αυτές τις θεωρίες είναι ο ωφελιμισμός, θεμελιωτές του οποίου υπήρξαν ο Τζέρεμυ Μπένθαμ και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ. Γι? αυτούς ένας απλός, ποσοτικός υπολογισμός κερδών και ζημιών χαρακτηρίζει ηθικά ορθή ή μη την πράξη. Είναι δηλαδή ο ωφελιμισμός η ηθική θεωρία, που θεωρεί ως υπέρτατη αρχή, ικανή να ρυθμίζει την ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου, την επιδίωξη του χρήσιμου και ωφέλιμου, είτε για τη ζωή του ατόμου (ατομικός ωφελιμισμός) είτε για τη ζωή του κοινωνικού συνόλου (κοινωνικός ωφελιμισμός). Με άλλα λόγια, σκοπός των πράξεων μας πρέπει να είναι η μέγιστη δυνατή ωφέλεια για τον μέγιστο αριθμό ατόμων. Στην ορολογία της εποχής μας βέβαια, κατάντησε να δηλώνει την επιδίωξη του υλικού συμφέροντος, την χρησιμοθηρία, τον ευδαιμονισμό που ρυθμίζουν το δίκαιο και το ηθικό.

Στην αρχαία εποχή, οι σοφιστές θεώρησαν την έννοια της ωφελιμότητας, σε συνδυασμό με τον εγωισμό και τον ηδονισμό(κυρίως τον πνευματικό και αργότερα στα χρόνια της παρακμής του αρχαίου κόσμου τον υλικό), ως θεμελιώδη αρχή της ηθικότητας. Στους Πλατωνικούς Διαλόγους, ο Πλάτων παρουσιάζει  πολλές φορές το Σωκράτη να συζητάει την έννοια του ωφέλιμου, σε συσχετισμό με την έννοια του αγαθού. Η στάση του Σωκράτη έναντι της έννοιας της ωφελιμότητας καθορίζει και την πρακτική συμπεριφορά του, που σε όλη του τη ζωή παραμελούσε τα υλικά συμφέροντα, για να πετύχει την εξύψωση της ψυχής γι? αυτό προτίμησε να χάσει και τη ζωή του παρά να παρεκκλίνει από το ηθικό ιδεώδες. Ο Σωκράτης αναγνώριζε  ότι «κάθε αγαθό είναι και ωφέλιμο» όχι όμως ότι κάθε «ωφέλιμο είναι και αγαθό».

 Στους νεότερους χρόνους, υποστηρικτές του ωφελιμισμού υπήρξαν ο Άγγλος φιλόσοφος Χομπς και ο Σπινόζα, που στην «Ηθική» του γράφει: «Χρήσιμο είναι καθετί που συμφέρει για την κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων και καθετί που βοηθάει να ζουν με αρμονία οι άνθρωποι».

 Οι άνθρωποι κατά τον Σπένσερ, πρέπει να οραματίζονται το ευτυχισμένο μέλλον της ανθρωπότητας και να εκτελούν με χαρά ό,τι πρέπει, για να προετοιμάζουν και να επιταχύνουν την άφιξή του. Ο ωφελιμισμός δεν μπορεί να ταυτιστεί προς τον ευδαιμονισμό, γιατί ο πρώτος θεωρεί την ευδαιμονία ως συναίσθημα που συνοδεύει αλλά δεν συνιστά αγαθό, ενώ ο δεύτερος θεωρεί την ευδαιμονία ως το σκοπό των ανθρωπίνων πράξεων.

Πηγή: Γιώργου Χασιακού Ερμηνευτικό Λεξικό των ?ισμών Εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1988, σ.364

Θέματα για συζήτηση

1. Ποια κριτήρια εξασφαλίζουν την ηθική ορθότητα μιας πράξης κατά τον δοκιμιογράφο;

ΔΥΣΒΑΤΟΙ ΔΡΟΜΟΙ

Μια ηθική ενέργεια (μια πράξη δηλαδή που γίνεται με θέληση και γνώση του καλού), όταν έχει ολοκληρωθεί, αποτελείται από τρία στοιχεία: πρόθεση, τρόπο ενέργειας, αποτέλεσμα. Και ανάλογα με την ποιότητα αυτών των συστατικών της κρίνεται και βαθμολογείται. Τι είχες στο νου σου και θέλησες να πράξεις; Πως προσπάθησες να επιτύχεις αυτό που σκέφτηκες ή επιθύμησες; Και τι αποτέλεσμα πραγματοποιήθηκε με ό,τι έκαμες; -Αυτά τα τρία στοιχεία έχει να εξετάσει και να βάλει στη ζυγαριά εκείνος που θα σε κρίνει (ο φίλος, ο εχθρός, το δικαστήριο, η ίδια σου η συνείδηση). Η ηθικά τέλεια πράξη είναι και στις τρεις φάσεις της καθαρή και πλήρης: η πρόθεση αγνή, ο τρόπος ενέργειας άψογος, το αποτέλεσμα αίσιο. Ατελείς (ηθικά πάντοτε)  και αμφίβολες είναι οι πράξεις οι «λιποβαρείς» σε ένα, σε δύο ή και στα τρία συστατικά στοιχεία τους.  Όταν και τα τρία αποδοκιμάζονται, έχομε την πλήρη αντίθεση προς την «καλή», δηλαδή την «κακή» πράξη: πρόθεση δόλια, τρόπος ενέργειας απαράδεκτος, αποτέλεσμα επιζήμιο.

                                    Ευάγ. Παπανούτσου Πρακτική Φιλοσοφία Εκδ.Δωδώνη, σ. 242

2. Αφού διαβάσετε τα απόσπασμα, να απαντήσετε στα ερωτήματα:

α. Ποιες είναι οι πιθανές σκέψεις που θα κάνει ο άνθρωπος που βλέπει το συνάνθρωπό του να πνίγεται και πως είναι πιθανόν να ενεργήσει;

β. Αν τελικά αποφασίσει να βοηθήσει, θεωρείτε πως θα είναι έγκαιρη η βοήθειά του; Ποιον κίνδυνο διατρέχει αυτός ο άνθρωπος και κάθε άνθρωπος που δρα ωφελιμιστικά, υπολογίζοντας και αξιολογώντας τις πράξεις του πάντοτε από τις συνέπειες;

Ας υποθέσουμε, για να μιλήσουμε με ένα παράδειγμα, ότι, καθώς βαδίζει κάποιος στην προκυμαία, βλέπει ένα συνάνθρωπό του στη θάλασσα που πνίγεται να καλεί σε βοήθεια. Αν ο άνθρωπος που βρίσκεται στην προκυμαία αποφασίσει να ενεργήσει σύμφωνα με την υπόδειξη των εισηγητών της θεωρίας του ωφελιμισμού, το πιθανότερο είναι ο συνάνθρωπός του να πνιγεί. Θα πρέπει δηλαδή να εξετάσει αν οι συνέπειες που θα έχει η απόφασή του να τον σώσει θα προσφέρουν μεγαλύτερο όφελος στην κοινωνία από την ωφέλεια που θα της παρείχε η απόφασή του να αδιαφορήσει και να συνεχίσει το δρόμο του.

                               Αρχές Φιλοσοφίας  Θ.Πελεγρίνη ΟΕΔΒ, εκδ. 2001, σελ. 105

3. Ποιες βασικές θέσεις των ωφελιμιστών φαίνονται στο απόσπασμα του Μιλ, στο σχολικό μας βιβλίο;

4. Ποιο περιεχόμενο δίνουν στην ηδονή οι Επικούρειοι φιλόσοφοι; Ποιο περιεχόμενο δίνουμε σήμερα στη λέξη;