ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ

Διδακτικοί στόχοι ενότητας

α. Να εντοπίσουμε το κυριότερο  μεταφυσικό ερώτημα και τη σχέση του με την οντολογία.

β. Να διερευνήσουμε τη σχέση της μεταφυσικής με τη γνωσιολογία και την επιστήμη, να αιτιολογήσουμε την άποψη ότι τα μεταφυσικά και τα γνωσιολογικά ερωτήματα είναι αλληλένδετα και να επιχειρήσουμε να οριοθετήσουμε το πεδίο έρευνας της επιστήμης σε σχέση με το πεδίο  της μεταφυσικής.

γ. Να  κατανοήσουμε την ιδιαιτερότητα  των μεταφυσικών προβλημάτων και τη δυσκολία αυστηρού διαχωρισμού ανάμεσα σε οντολογικά και επιστημονικά ερωτήματα (π.χ., από τι είναι φτιαγμένος ο κόσμος;) και να  εντοπίσουμε το βασικό κριτήριο διαφοροποίησής τους.

Διδακτική αφόρμηση

«Ο άγνωστος»  Κώστα Στεργιόπουλου

Στα σκοτεινά έγκατά μας κατοικεί
κάποιος που το κλειδί κρατάει της ύπαρξής μας,
χαμένος πάντα, μοναχός κι ανεξιχνίαστος,
με μνήμη πιο παλιά απ' τον κόσμο, φορτωμένος
με τις πληγές μας όλες και τις τύψεις μας.

Θλιμμένος, περιπαιχτικός ή και χαρούμενος,
αόρατος μας κυβερνά:
δέχεται απ? έξω τον αντίχτυπο
και δίνει την απάντηση.
Τα παρελθόντα μας θυμίζει
και τα μέλλοντα μας προμηνά.

Κάποτε, ωστόσο, μας αφήνει ανυποψίαστους.
Κι εκεί που ανίδεοι σχεδιάζουμε νέες εξορμήσεις,
εκείνος γέρνει πια κατάκοπος, έχει νυστάξει
κι είν? έτοιμος ν' αποδημήσει, αδιαφορώντας
για τα δικά μας τα εφήμερα επίγεια σχέδια.

Το ποίημα ανήκει στην ποιητική συλλογή «Η σκιά και το φως», 1960 και ανθολογείται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Γ΄ Λυκείου.

Πως «συνομιλεί» το ποίημα με την ενότητά μας; Το θεωρείτε αισιόδοξο ή απαισιόδοξο για τον άνθρωπο; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

1.  Ο όρος μεταφυσική και η έννοιά του

Ποια είναι η προέλευση του όρου μεταφυσική;

Πως χαρακτηρίζει ο  ίδιος ο Αριστοτέλης τη μεταφυσική και γιατί;

Ποιο είναι το κύριο ερώτημα που θέτει η μεταφυσική;  Πως δικαιολογείται η ονομασία οντολογία, που της αποδίδεται;

Να συνθέσετε έναν ορισμό της μεταφυσικής με βάση τα δύο αποσπάσματα από το έργο του Αριστοτέλη «Μετά τα Φυσικά», που παρατίθενται στη σ. 120 του βιβλίου μας.

Ποια η διαφορά της μεταφυσικής από τις άλλες επιστήμες ως προς την αντιμετώπιση του όντος;

Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, Ο μεγάλος μεταφυσικός, 1917, Ιδιωτική συλλογή

2. Μεταφυσική και γνωσιολογία

Ποια είναι η σχέση μεταφυσικής και γνωσιολογίας; Πως «συνομιλούν»  οι δύο αυτοί κλάδοι της φιλοσοφίας; Αναφέρετε ένα παράδειγμα.

3. Τι σημαίνει να θέτει κανείς ερωτήματα για το «τι είναι το όν»-Σημασία οντολογικών ερωτημάτων

Έχουν όλα τα ερωτήματα τον ίδιο βαθμό δυσκολίας;  Ποια διάκριση τα καθιστά πιο εύκολα στην απάντηση;

Να  δώσετε τα χαρακτηριστικά των οντολογικών ερωτημάτων, να  διατυπώσετε μερικά και να μετατρέψετε ένα απλό ερώτημα  που περιέχει την έννοια του χρόνου σε οντολογικό.

Ρενέ Μαγκρίτ, Νοσταλγία, 1940. Ούτε το λιοντάρι ούτε ο άντρας με τα διπλωμένα φτερά έχουν κάποιο λόγο να βρίσκονται σε αυτή τη γέφυρα. Ενσαρκώνουν απλώς τη μελαγχολία εκείνων που γνωρίζουν ότι η πραγματική ζωή είναι πάντα "άλλού".

4. Μεταφυσική και επιστήμη

Ποια κυρίως επιστήμη συγγενεύει με τη μεταφυσική, σε ποια πεδία  και ποια είναι τα σημεία διαφοροποίησής τους;

Πως αντιμετωπίζουν τα  επιστημονικά και μεταφυσικά ερωτήματα ορισμένοι επιστήμονες και φιλόσοφοι;

Κατά πόσο σήμερα ο δυτικός και ανατολικός κόσμος  προβληματίζεται πάνω σε θέματα μεταφυσικής;

Πως αντιλαμβάνεσθε τη φράση πως η μεταφυσική επιδιώκει μια συνολική θεώρηση της πραγματικότητας  «υπό το πρίσμα της αιωνιότητας»;

Πως θα προσεγγίζατε εσείς και πως θα αναζητούσατε απάντηση σε ένα επιστημονικό και σε ένα φιλοσοφικό ερώτημα;

Γιατί ορισμένοι φιλόσοφοι θεωρούν ψευδοπροβλήματα τα μεταφυσικά προβλήματα;

Η αδυναμία αντίληψης, πρόσληψης μέσω των αισθήσεων, της εμπειρίας δηλαδή, ισοδυναμεί με τη βεβαιότητα της ανυπαρξίας του; 

Και μια επισήμανση: Στην ενότητά μας υπάρχουν δύο ζωγραφικοί πίνακες,στις σελ. 116 και 117, του Τζιόρτζιο ντε Κίρικο (1888-1978) και του Ρενέ Μαγκρίτ (1898-1967) αντίστοιχα. Ο πρώτος, ιταλικής καταγωγής, γλύπτης και ζωγράφος, υπήρξε από τους διαμορφωτές της λεγόμενης Μεταφυσικής Ζωγραφικής. Γεννήθηκε στο Βόλο, όπου ήταν εγκατεστημένοι οι γονείς του, και ο πατέρας του επέβλεπε ως  μηχανικός την κατασκευή του θεσσαλικού σιδηροδρόμου στα 1881. Ο Τζιόρτζιο  Ντε Κίρικο  φοίτησε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών με δασκάλους, τους Έλληνες ζωγράφους, Γεώργιο Ροϊλό, Κωνσταντίνο Βολονάκη και Γεώργιο Ιακωβίδη. Πηγή έμπνευσης στάθηκε γι?αυτόν το ελληνικό περιβάλλον και ο ελληνικός πολιτισμός, και έλεγε χαρακτηριστικά για την τέχνη: « Το έργο τέχνης δεν πρέπει να έχει λόγο, ούτε λογική. Με αυτόν τον τρόπο προσεγγίζει το όνειρο και το μυαλό του παιδιού».

Ο Ρενέ Μαγκρίτ, Βέλγος σουρεαλιστής ζωγράφος, δέχτηκε επιδράσεις από το κίνημα του ντανταϊσμού.( Πρόκειται για ένα καλλιτεχνικό κίνημα που εκδηλώθηκε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ως διαμαρτυρία ενάντια στη βαρβαρότητά του και χαρακτηρίζεται από εσκεμμένο παραλογισμό και απόρριψη των κυρίαρχων ιδανικών στην τέχνη). Έλεγε ο ίδιος περιγράφοντας τα έργα του: «Η ζωγραφική μου είναι ορατές εικόνες που δεν κρύβουν κάτι-προκαλούν μυστήριο και, πράγματι, όταν κάποιος βλέπει έναν από τους πίνακές μου, θέτει στον εαυτό του αυτήν την απλή ερώτηση: ? Τι σημαίνει αυτό;? Οι πίνακές μου δε σημαίνουν κάτι, επειδή και το μυστήριο δε σημαίνει κάτι-είναι απλά άγνωστο».

Θέματα για συζήτηση

1. Αφού διαβάσετε το απόσπασμα που σας δίνεται, να απαντήσετε στη 2^η ερώτηση της σ.121 του  βιβλίου μας.

Πρώτη φορά στην Ελλάδα ξαστέριασε ο νους του ανθρώπου. Κάπου τον 6^ο ή τον 7^ο αι. στις δημοκρατικές πόλεις της Ιωνίας με την πλούσια και τολμηρή τους αστική τάξη ο άνθρωπος γλυτώνει από τις μυθικές  κοσμοερμηνείες και προσπαθεί να εξηγήσει τα φαινόμενα με το λογικό κι από φυσικά αίτια. Έτσι άρχισε μια βαθιά ζύμωση που είχε σοβαρές συνέπειες στη διανοητική ιστορία του ανθρώπου... Μέσα στη ζύμωση αυτή γεννιέται η έννοια κι η λέξη φιλοσοφία, για να φανερώσει την ορμή του Ίωνα ανθρώπου να ψάξει για μάθει, να υψωθεί σε προσωπικότητα και να κυριαρχήσει πάνω στη φύση.

Η ελληνική διανόηση στο πρωτοξύπνημά της έχει γυρισμένη τη ματιά της στον εξωτερικό κόσμο. Οι φιλόσοφοι που έζησαν στην παλαιότερη αυτή εποχή, από τον 7^ο ως τον 5 αι., τον καιρό που ανέβαινε νικηφόρος ο δήμος στις ιωνικές πόλεις, ζητούν να εξηγήσουν το κοσμικό πρόβλημα, να βρουν την αρχή και την ουσία του κόσμου και μαζί τους λόγους που προκαλούν τις αλλαγές, τα φαινόμενα, όπως προβάλλουν  μπρος στην ξεκαθαρισμένη από φαντασιοκοπίες ματιά τους. Θέλουν να εξηγήσουν  το «είναι» και το «γίγνεσθαι», όπως είπαν. Το ενδιαφέρον τους είναι επιστημονικό και μεταφυσικό μαζί.

[...]Μέσα στη μεγάλη ζύμωση και στο φως των ελεύθερων θεσμών ο νους τράβηξε πιο πέρα το δρόμο, που άνοιξαν οι Ίωνες φυσικοί. Εκείνοι αφαίρεσαν το μύθο από τα φυσικά φαινόμενα, οι νέοι διαφωτιστές ξεγύμνωσαν από το μυστήριο τους κοινωνικούς θεσμούς, την ίδια την ανθρώπινη διανόηση και τα δημιουργήματά της, θρησκεία, δίκαιο, νόμους, γλώσσα, έθιμα.

  Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Χαράλαμπος Θεοδωρίδης σ.26,27,29, Βιβλιοπωλείον της Εστίας

2. Διαβάστε το παρακάτω απόσπασμα, προσέξτε την ιεράρχηση των γνωστικών επιπέδων και  δείτε πού τοποθετεί τη φιλοσοφία ο Αριστοτέλης και ιδιαίτερα τη μεταφυσική.

« Το κίνητρο που εμψυχώνει τον Αριστοτέλη σε ολόκληρο το έργο του Μετά τα φυσικά  είναι η επιθυμία να κατακτήσει τη μορφή γνώσης η οποία, περισσότερο από κάθε άλλη, αξίζει να ονομαστεί σοφία. Η επιθυμία της γνώσης, τονίζει ο Αριστοτέλης, είναι έμφυτη στον άνθρωπο ( από τη φύση τους οι άνθρωποι επιθυμούν τη γνώση).  Αυτό φανερώνει, στο χαμηλότερο επίπεδο, η απόλαυση με την οποία χρησιμοποιούμε τις αισθήσεις μας. Το αμέσως επόμενο στάδιο προς την κατεύθυνση της πληρέστερης γνώσης αφορά τη χρήση της μνήμης, που μας διαχωρίζει από τα κατώτερα ζώα. Το μεθεπόμενο στάδιο-που μόνο ο άνθρωπος μπορεί να το φτάσει-είναι η εμπειρία με την οποία, χάρη στο συνδυασμό περισσότερων μνημών του ίδιου αντικειμένου (λ.χ. του φαρμάκου που βοήθησε τον Καλλία, τον Σωκράτη και άλλους, όταν έπασχαν από την ίδια νόσο), κατακτούμε έναν πρακτικό κανόνα, χωρίς ακόμα να μπορούμε να τον αιτιολογήσουμε. Ένα υψηλότερο στάδιο αντιπροσωπεύει η τέχνη, η γνώση των πρακτικών κανόνων που στηρίζεται σε γενικές αρχές. Τέλος στο ανώτατο επίπεδο βρίσκεται η επιστήμη, η καθαρή γνώση των αιτίων? η επιστήμη τοποθετείται στην κορυφή της πυραμίδας, γιατί το ενδιαφέρον της δεν περιορίζεται, όπως στην περίπτωση της τέχνης, από έναν απώτερο πρακτικό σκοπό? η επιστήμη γνωρίζει για χάρη της ίδιας της γνώσης: είναι το τελευταίο και ύψιστο προϊόν του πολιτισμού.

Η σοφία δεν πρέπει να είναι μόνο επιστήμη ή γνώση των αιτίων, αλλά γνώση των πρώτων και γενικότατων αιτίων. Αυτό το κριτήριο ικανοποιεί πλήρως τα κριτήρια που θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε για τη σοφία. Η σοφία είναι η ευρύτερη δυνατή γνώση?  η γνώση του δυσκολότερου να γνωσθεί, αφού τα αντικείμενά της έχοντας τον πιο γενικό χαρακτήρα, απέχουν το περισσότερο από την αίσθηση? η ακριβέστερη γνώση, αφού τα αντικείμενά της  είναι τα πιο αφηρημένα, τα λιγότερο σύνθετα? η διδακτικότερη γνώση? πιο αυτοτελής ή ανεξάρτητη? και η εγκυρότερη, αφού είναι μεταξύ άλλων η γνώση του τελικού αιτίου όλων των πραγμάτων?».

                                                                                                       W. D. Ross Αριστοτέλης

                                                                                      Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

3. Πως διακρίνει τη φυσική από τη μεταφυσική γνώση ο Καντ στο απόσπασμα της σ. 120;

Πρόταση για διάβασμα

http://www.biblionet.gr/book