Διδακτική ενότητα: Αριστοτελική Λογική (2 διδακτικές ώρες)

 1. Έννοιες

Στόχος  ενότητας: Να συνειδητοποιήσουμε τα στοιχεία της λογικής σκέψης που υπολανθάνουν (= βρίσκονται κρυμμένα, δεν είναι φανερά, μας διαφεύγουν) στη χρήση της γλώσσας και να αντιληφθούμε το έργο, τη σημασία και τα όρια της λογικής.

Διδακτικές επισημάνσεις (από το βιβλίο του καθηγητή)

Ο καθημερινός λόγος, προφορικός ή γραπτός, με παραγωγικούς και επαγωγικούς συλλογισμούς, μας παρέχει πολλά πρόχειρα παραδείγματα σύζευξης της γλώσσας με τη λογική σκέψη. Ο λόγος μας ανοίγει τον δρόμο της λογικής.

Για να είναι η σκέψη ορθή όχι μόνο κατά τη μορφή (τυπικά), αλλά και κατά το περιεχόμενό της (ουσιαστικά), πρέπει να εκπληρώνονται οι υλικοί (δηλαδή οι πραγματικοί) όροι της αλήθειας, τους οποίους διατυπώνουν και ελέγχουν οι επιστήμες. Η τυπική λογική παραμένει ένα πολύτιμο και αναντικατάστατο όργανο, που ρυθμίζει την ορθή λειτουργία της σκέψης μας. Δεν είναι όμως ικανή να οδηγήσει μόνη της στην επιστημονική σκέψη. Η αδυναμία της λογικής να εξασφαλίσει  μόνη της την έγκυρη γνώση  προετοιμάζει το έδαφος για την προσέγγιση των ερωτημάτων της γνωσιολογίας (3^ο κεφ.), καθώς και για την εισαγωγή στη φιλοσοφία της επιστήμης (4^ο κεφ.)

Μια απόπειρα προσέγγισης

Γνωριμία με τα βασικά στοιχεία της αριστοτελικής λογικής

Αν κάνετε έναν περίπατο στο λιμάνι της πόλης μας, θα αντικρύσετε αραγμένα ένα πλήθος από πλεούμενα. Ψαροκάικα, βάρκες, ιστιοπλοϊκά σκάφη, ταχύπλοα, φέρυ μπωτ για τη Θάσο, ιπτάμενα δελφίνια για το ίδιο δρομολόγιο, επιβατικά πλοία για Μυτιλήνη και Χίο, ρυμουλκά, ένα σκάφος του Λιμενικού και πιθανόν κάποιο κρουαζιερόπλοιο.

 Σε ποια κατηγορία υπάγονται όλα τα παραπάνω; Έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά;

Το παραπάνω παράδειγμα μας βοηθάει να ορίσουμε το  πλάτος και το βάθος μιας έννοιας.

Πλάτος μιας λέξης-έννοιας είναι το σύνολο των ομοειδών πραγμάτων που υπάγονται σ? αυτήν, το πλήθος των αντικειμένων που περιλαμβάνονται στην τάξη της.

 Δώστε το πλάτος των εννοιών: πολίτευμα, ένδυμα, κάτοπτρα.

Βάθος μιας λέξης- έννοιας είναι το σύνολο των γνωρισμάτων που χαρακτηρίζουν όσα αντικείμενα περιλαμβάνονται στην τάξη της, οι ιδιότητες αυτών των ομοειδών πραγμάτων. Δώστε το βάθος των εννοιών: δημοτικό τραγούδι, όχημα, κοινωνική αρετή.

Μια επισήμανση: Η προσεκτική διερεύνηση του βάθους των εννοιών μας δίνει τους καλούς ορισμούς και η προσεκτική διερεύνηση  του πλάτους τους μας δίνει τις καλές διαιρέσεις.    Λογική Παπανούτσου

Ποια είναι η σχέση μεταξύ του πλάτους και του βάθους μιας έννοιας; Να  διαφανεί με ένα παράδειγμα.

Ποια έννοια  ονομάζεται γένος και ποια είδος;

Κάθε ευρύτερη έννοια που περιέχει στο πλάτος της περισσότερες έννοιες ονομάζεται γένος, ενώ κάθε στενότερη έννοια που εμπεριέχεται στο πλάτος μιας άλλης ονομάζεται είδος. π.χ γένος: ζώο-είδος: θηλαστικό.

 Ποιες έννοιες αποτελούν  το προσεχές  γένος και είδος; Τι είναι η ειδοποιός διαφορά;

 Προσεχές γένος και προσεχές είδος  ονομάζονται οι έννοιες που το πλάτος τους διαφοροποιείται  εξαιτίας ενός μόνο γνωρίσματος. Αυτό το γνώρισμα ονομάζεται ειδοποιός διαφορά. Π.χ. Σκεφτείτε ποιο είναι το γνώρισμα που διακρίνει τα σπονδυλωτά από τα υπόλοιπα ζώα. Αυτό αποτελεί και την ειδοποιό τους διαφορά.

 Να εντοπίσετε την εμφανή  ειδοποιό διαφορά στα εικονιζόμενα:

Το γεφύρι της Κόνιτσας	Το γεφύρι  του Πλακίδα ή Καλογερικό
Μαϊντανός	Σέλινο
Χελιδόνι	Πετροχελίδονο

 Πως διακρίνονται οι έννοιες με σημείο αναφοράς το πλάτος τους;

 Ποιες ονομάζονται  επάλληλες, ποιες υπάλληλες, ποιες επαλλάσσουσες και ποιες παράλληλες έννοιες;

Επάλληλες είναι οι ταυτοπλατείς έννοιες, υπάλληλες, αυτές που έχουν σχέση γένους και είδους, επαλλάσσουσες, αυτές που το πλάτος τους συμπίπτει κατά ένα μέρος και παράλληλες, αυτές που εμπεριέχονται στο πλάτος ευρύτερης έννοιας αν και έχουν διαφορετικό πλάτος.

Να χαρακτηρίσετε ως προς το πλάτος τις έννοιες: όσπρια ?ψυχανθή, σύνεση-φρόνηση, μαϊντανός- μακεδονήσι, εκπαιδευτικός-μαθηματικός, ένδυμα-σακάκι. Αμερικανός-έγχρωμος, αρχαίοι Έλληνες-φιλόσοφοι, γενναίος ?άνδρας, λαγήνι-στάμνα,  ηλεκτρική κουζίνα- πλυντήριο ρούχων, καλλιτέχνης?γλύπτης, ανδρεία- εντιμότητα, Νομπελίστες-λογοτέχνες, διαδίκτυο -  εφημερίδα,.

Πως διακρίνονται οι έννοιες με  σημείο αναφοράς το βάθος τους; Ποιες ονομάζονται αντίθετες και ποιες αντιφατικές;  

Με σημείο αναφοράς το βάθος οι έννοιες διακρίνονται σε αντίθετες, όταν η θέση της μιας συνεπάγεται την άρση της άλλης, όχι όμως και το αντίθετο, π.χ. άσπρο-μαύρο, και αντιφατικές, όταν η θέση της μιας συνεπάγεται την άρση της άλλης και το αντίστροφο, π.χ. ζωή- θάνατος.

Να χαρακτηρίσετε ως; προς το βάθος τις έννοιες: απών ?παρών, άπνοια-ανεμοθύελλα, νιότη ?γηρατειά, ειρήνη ?πόλεμος.

2. Προτάσεις                                     

Ποιες ονομάζουμε αποφαντικές ή δηλωτικές προτάσεις; Πως μπορούν αυτές να χαρακτηρισθούν;

Ποιοι είναι οι όροι της απλής δηλωτικής πρότασης;

Σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται ανάλογα με το θετικό ή αρνητικό κατηγόρημα που αποδίδεται στο υποκείμενο; Εξετάστε τις προτάσεις:

Η δικαιοσύνη είναι αναγκαία κοινωνική αρετή.

Η παραίτηση δεν είναι η λύση στα καθημερινά μας προβλήματα.

Με τι σχετίζεται ο διαχωρισμός των προτάσεων σε καθολικές και μερικές;

Ποιες χαρακτηρίζονται ατομικές προτάσεις;

Να διακρίνετε το είδος των προτάσεων:

Όλα τα ερπετά πέφτουν το χειμώνα σε χειμερία νάρκη.

Ορισμένοι λογοτέχνες ακολούθησαν μια δική τους πορεία, ξέχωρη από αυτήν της γενιάς τους.

Ο Ερρίκος Ντυνάν υπήρξε ο ιδρυτής του Ερυθρού Σταυρού.

Να δείτε με προσοχή το σχήμα στο σχολικό μας βιβλίο, στο οποίο καταγράφονται οι λογικές σχέσεις μεταξύ  των τεσσάρων ειδών, των απλών προτάσεων.

Συμπληρώστε και σεις έναν αντίστοιχο πίνακα, ξεκινώντας με την καθολική  καταφατική πρόταση: Όλα τα θηλαστικά ζουν στη στεριά.

Να εξετάσετε την αλήθεια ή το ψεύδος των αντιφατικών, των αντίθετων και των συμπληρωματικών προτάσεων.

Να χαρακτηρίσετε ως προς το είδος τις προτάσεις και να γράψετε τις αντίθετές τους, τις αντιφατικές και τις συμπληρωματικές τους.

Κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος.

Όλα τα  δέντρα είναι αειθαλή.

 3. Συλλογισμοί

Τι είναι οι συλλογισμοί και ποια είναι τα τρία κύρια γνωρίσματά τους;

Ποιους από τους όρους του συλλογισμού χαρακτηρίζουμε: «ελάσσονα όρο», «μείζονα όρο» και «μέσο όρο»;

Ελάσσων όρος είναι ο όρος που εμφανίζεται ως υποκείμενο του συμπεράσματος.

Μείζων όρος είναι ο όρος που εμφανίζεται ως κατηγόρημα του συμπεράσματος.

Μέσος όρος είναι ο όρος που εμφανίζεται μόνο στις προκείμενες.

Ποιες είναι οι μορφές που μπορεί να πάρει ένας συλλογισμός; Να δώσετε τη σχηματική τους αναπαράσταση.

Μορφές συλλογισμού

Α.   Μ-Κ    Όλα τα μέλη της σχολικής μας ορχήστρας  έχουν γνώσεις μουσικής.

       Υ-Μ     Μερικοί μαθητές του σχολείου μας είναι μέλη της σχολικής ορχήστρας.

        Υ-Κ     Άρα μερικοί μαθητές έχουν γνώσεις μουσικής.

  Β.  Κ-Μ    Κανένας καλλιεργημένος άνθρωπος δεν είναι ανάγωγος.

      Υ-Μ      Μερικοί πολιτικοί  είναι ανάγωγοι.

      Υ-Κ      Άρα μερικοί πολιτικοί δεν είναι καλλιεργημένοι.

Γ.    Μ-Κ     Όλα τα αηδόνια είναι μοναχικά πουλιά.

        Μ-Υ      Όλα τα αηδόνια ανήκουν στα ωδικά πτηνά.

        Υ-Κ      Άρα ορισμένα ωδικά πτηνά είναι μοναχικά πουλιά.

Δ.     Κ-Μ      Ολοι οι πολιτισμένοι  λαοί έχουν ιστορική μνήμη.

        Μ-Υ     Οι λαοί που έχουν ιστορική μνήμη, εντρυφούν στην ιστορία τους.

         Υ-Κ    Άρα, όσοι λαοί εντρυφούν στην ιστορία τους, είναι πολιτισμένοι.

Οι βασικές αρχές της συλλογιστικής διαδικασίας με βάση το είδος των προκείμενων προτάσεων είναι:

α. Όταν και οι δύο προκείμενες είναι καταφατικές, καταφατικό είναι και το συμπέρασμα.

β. Όταν η μια προκείμενη είναι καταφατική και η άλλη αποφατική, το συμπέρασμα είναι αποφατικό.

γ. Όταν  η μία προκείμενη είναι καθολική και η άλλη μερική, το συμπέρασμα είναι μερικό.

Θέματα για συζήτηση

Α. « Ο Σωκράτης πραγματευόταν τις ηθικές αρετές και πρώτος αυτός προσπαθούσε να δώσει σχετικά μ? αυτές γενικούς ορισμούς? Με λογική συνέπεια ερευνούσε την ουσία ( το «τί ?στιν»). Αυτό το έκανε, γιατί προσπαθούσε να σκεφτεί με συλλογισμούς- και η αρχή του συλλογισμού είναι η ουσία. Δύο λοιπόν κατακτήσεις θα μπορούσε να αποδώσει κανείς δίκαια στο Σωκράτη: την επαγωγική σκέψη και το γενικό ορισμό. Και τα δύο είναι η λογική αρχή της επιστήμης. Αλλά ο Σωκράτης δεν έκανε τις γενικές έννοιες και τους ορισμούς, αυθύπαρκτες ουσίες. Οι άλλοι όντως έκαμαν αυθύπαρκτες ουσίες τα παρόμοια και τα ονόμασαν ιδέες των όντων».                                                                                     

αυθύπαρκτος: αυτός που έχει δική του, αυτοτελή υπόσταση.

                                                                                  Αριστοτέλη « Μετά τα Φυσικά» 

α. Τι νομίζετε πως μας δίνει τους καλούς ορισμούς; Η διερεύνηση του πλάτους ή του βάθους μιας έννοιας;

β. Ποια είναι η προσφορά του Σωκράτη στη διασαφήνιση των εννοιών; 

γ. Τι εννοούμε με τον όρο επαγωγική σκέψη;  Ποια είναι η διαφορά της από την παραγωγική; Ποια συνάδει με την μαιευτική μέθοδο του Σωκράτη;

Β.α.« Μακρύς ο δρόμος από το μάγο και τα ξόρκια ως το γλωσσολόγο και τον λογικό φιλόσοφο. Στον ενδιάθετο λοιπόν λόγο αναφέρεται η λογική, με σκοπό όχι να εξετάσει τι είναι νόηση- θέμα φιλοσοφικό- ούτε ποια η φυσική της λειτουργία- θέμα ψυχολογικό. Μοναδικός σκοπός της να μελετήσει και να συλλάβει τις αρθρώσεις της σκέψης, τις μορφές, τους τύπους στους οποίους αποκρυσταλλώνονται( έννοιες, κρίσεις, συλλογισμοί), τους γενικούς και μεθοδολογικούς βηματισμούς της ( ορισμός, διαίρεση και ταξινόμηση, παραγωγή, επαγωγή, αναλογία, ανάλυση, σύνθεση, υπόθεση κτλ), τις γενικές αρχές που ακολουθεί, όταν είναι προσανατολισμένη στη λογικά αναγκαία εκείνη πορεία, τη λογική δηλαδή αναγκαιότητα, που την εξασφαλίζει και την κατοχυρώνει ως ορθή σκέψη?»                   

 ενδιάθετος λόγος:  η εσωτερική ομιλία, ο λόγος τον οποίο σκέφτεται κάποιος χωρίς να τον εκφράζει, ο ενδόμυχος λόγος.

                                                                               Βασίλη  Τατάκη «Λογική»

Να δικαιολογήσετε τη θέση του Β.Τατάκη στη θεματική περίοδο της παραγράφου.

Β.β. « Φοβούμαι όμως πως ακόμα ο μάγος ο δικός μας δεν εννοεί να καταλάβει αυτές τις αλλαγές? υποψιάζομαι μάλιστα πως δεν καταλαβαίνει τη λέξη «αλλαγή». Την μπερδεύει με τα χρώματα των αγγείων και τα σχήματά τους. Δε λέει να παραδεχτεί πως όλα αυτά, είτε αλλάζουν είτε όχι, εμένα το ίδιο μου κάνει, και θα μου κάνει το ίδιο όσο η ζωή μου είναι δεμένη με τη γη και τα γελάδια μου. Είτε πίνω το γάλα και τη σούπα μου σε μαύρο τσουκάλι είτε τα πίνω σε κόκκινο το ίδιο είναι. Το στομάχι μου γεμίζει και τις δυο φορές. Αν τύχει όμως και αφήσω τα γελάδια ή αν τύχει και μ? αφήσουν αυτά  ή αν τύχει και ξεραθεί η γης ή στερέψει η θάλασσα τότε είναι που θ? αλλάξουν όλα για μένα. Γιατί τότε πρέπει να ψάξω να βρω άλλους τρόπους να στηρίξω τη ζωή μου. Τότε πια δεν θα είμαι ούτε γεωργός ούτε τσομπάνος. Τότε θα είμαι κάτι άλλο. Αυτό το άλλο το καταλαβαίνω μα δε μπορώ να το μιλήσω, γιατί δε βρήκα τις κατάλληλες λέξεις και ο μάγος δε με βοηθάει γι? αυτό. Έτσι, τον τελευταίο καιρό, που έχουν μαζευτεί τέτοια ερωτήματα στο κεφάλι μου, σκέφτομαι πως καλά θα κάναμε να τον αλλάξουμε το μάγο.  Αυτός κοιτάει όλο προς τον ουρανό και κει ψάχνει να βρει τις απαντήσεις. Μα εγώ δε χορταίνω με τον ουρανό και με τα? άστρα, με τα χρώματα και με τους κελαηδισμούς των πουλιών, ούτε ζεσταίνομαι μ? αυτά, ούτε πάλι δουλεύει μ? αυτά το μυαλό μου. Εγώ μεγαλώνω όσο μεγαλώνουν τα σπαρτά  και πληθαίνουν τα γελάδια. Και όσο είμαι ήσυχος γι? αυτά τόσο εγώ θέλω να σκέφτομαι ,να σκέφτομαι, να σκέφτομαι?.»

Γιώργου Χουρμουζιάδη: Ένας παραγωγός χωρίς αγορά 4500 π.Χ- 150 π.Χ

 Απόσπασμα από το βιβλίο « Μια μέρα?» Δεκαπέντε ιστορίες καθημερινότητας από τα αρχαία χρόνια ως την εποχή μας. Εκδόσεις: Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού  Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας.

α. Σε ποιο σημαντικό πέρασμα στην ανθρώπινη σκέψη αναφέρεται το απόσπασμα;

β. Πως σχετίζεται με το προηγούμενο του Β. Τατάκη;

γ. Ξέρετε αν υπάρχουν κοινωνίες που ακόμη τη ζωή των ανθρώπων τη ρυθμίζουν οι μάγοι; Ποιες συνέπειες έχει το γεγονός αυτό;

Γ. Να εξετάσετε την εγκυρότητα των συλλογισμών στην 5^η άσκηση του σχολικού σας βιβλίου, στη σελ.57.

Δ. Διαβάστε και τα αποσπάσματα, για  να κατανοήσετε βαθύτερα την ενότητα.

1. Δεν έχουν όλες οι λέξεις πλάτος και βάθος. Σύνδεσμοι, επιρρήματα, προθέσεις Για τούτο οι λέξεις αυτές απομονωμένες από τα συμφραζόμενα δεν έχουν νόημα. Το νόημά τους το παίρνουν από τη (γραμματική και συντακτική)λειτουργία που εκτελούν μέσα στο λόγο πλέκοντας τις λέξεις σε φράσεις.

                                                                               Λογική Παπανούτσου, σ.32-33  

2. Τα συνώνυμα

Τα συνώνυμα, δηλαδή οι διαφορετικές λέξεις που ονομάζουν το ίδιο αντικείμενο, δεν είναι απλώς πλούτος της γλώσσας ούτε χρησιμοποιούνται μόνο για τη ρητορική διακόσμηση του λόγου. Έχουν και λογική σκοπιμότητα? αποβλέπουν στην έξαρση  ορισμένων κάθε φορά γνωρισμάτων της έννοιας, που επιθυμούμε να τα προσέξει ο συνομιλητής μας. Οι φράσεις λ.χ.

 «Ο Χ δεν είπε την αλήθεια»

 «Ο Χ είπε ψέματα»

με όλο που «απόκρυψη ή διαστροφή της αλήθειας» και «ψεύδος» είναι συνώνυμα, δεν έχουν ακριβώς το ίδιο νόημα. Με την πρώτη, χαρακτηρίζομε τη μαρτυρία του Χ («αναληθής»), αλλά απέχομε να κατηγορήσομε τον ίδιο («ψεύτης»), όπως κάνομε με τη δεύτερη, επειδή δεν μπορούμε ή δε θέλομε να του καταλογίσουμε κακή πρόθεση.

Στην περίπτωση αυτή με τη χρήση άλλης λέξης για το ίδιο αντικείμενο προβάλλονται άλλα στοιχεία του περιεχομένου της εννοίας του, διατυπώνεται άλλη απόχρωση του νοήματος.

                                                                            Λογική Παπανούτσου, σ.29-30

Σημ. Τις επισημάνσεις αυτές χρειάζεται να τις προσέξετε ιδιαίτερα ώστε να είστε προσεκτικοί στη χρήση των συνωνύμων στην καθημερινή σας επικοινωνία, αλλά και στις γλωσσικές ασκήσεις που καλείσθε να γράψετε στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας.

3. Όταν  γνωρίζουμε τον κόσμο γύρω μας, κατατάσσουμε τα πράγματα σε ομάδες και κατηγορίες. Βλέπω ένα άλογο, κι ύστερα άλλο ένα, και άλλο ένα. Τα άλογα δεν είναι ίδια μεταξύ τους, υπάρχει όμως κάτι κοινό σε όλα, κι αυτό είναι η «μορφή» του αλόγου. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του καθενός, αυτό που διαφέρει από άλογο σε άλογο είναι η «ύλη»του αλόγου.

Έτσι τριγυρίζουμε  εμείς οι άνθρωποι στον κόσμο και ξεχωρίζουμε τα πράγματα, τα βάζουμε σε διαφορετικά συρτάρια, σε ομάδες και σε κατηγορίες...Το ίδιο ακριβώς γίνεται όταν η Σοφία Άμουνδσεν συγυρίζει το δωμάτιό της. Βάζει τα βιβλία στο ράφι, τα τετράδια και τα βιβλία του σχολείου μέσα στη σάκα της, τις εφημερίδες και τα περιοδικά στο κομοδίνο της. Τα ρούχα τα διπλώνει τακτικά-σε άλλο συρτάρι τα εσώρουχα, σε άλλο τα πουλόβερ και σ? ένα τρίτο τις κάλτσες. Το ίδιο κάνουμε και μέσα στο κεφάλι μας: ξεχωρίζουμε μέσα στο μυαλό μας τα πράγματα που είναι φτιαγμένα από πέτρα και τα βάζουμε χωριστά, όσα είναι από μαλλί χωριστά, όσα είναι από λάστιχο χωριστά. Διακρίνουμε τα έμψυχα από τα άψυχα, διακρίνουμε τα «φυτά» από τα «ζώα»και από τους «ανθρώπους».

Με παρακολουθείς, Σοφία; Ο Αριστοτέλης ήθελε, λοιπόν, να συγυρίσει  καλά καλά το κοριτσίστικο δωμάτιο της φύσης. Προσπάθησε να αποδείξει ότι όλα ανήκουν σε διάφορες κατηγορίες και υποκατηγορίες...

Ο Αριστοτέλης ήταν μανιακός με την τάξη και την τακτοποίηση? ήθελε λοιπόν να συγυρίσει και τις έννοιες μέσα στο μυαλό των ανθρώπων. Έτσι ίδρυσε τη Λογική Επιστήμη.

                      «Ο κόσμος της Σοφίας» Γκάαρντερ-Γιοστέιν ,Εκδ. Λιβάνη σ.141-143

Δοκιμάστε να συμμαζέψετε μόνοι σας το δωμάτιό σας, για να κατανοήσετε την αριστοτελική  διαίρεση σε γένη και σε είδη.