Διδακτική ενότητα: Λέξεις, νόημα και καθολικές έννοιες

3. Μη ρωτάτε για το νόημα, ρωτήστε για τη χρήση

Διδακτικός στόχος

Να προβληματιστούμε πάνω στις έννοιες «νόημα», «χρήση λέξεων» και «ατομική/προσωπική γλώσσα»

Μια απόπειρα προσέγγισης

1. Ποιες σχέσεις καλούμαστε να εξηγήσουμε προσεγγίζοντας τις λέξεις;

Στις προηγούμενες ενότητες αναζητήσαμε και προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε  τις σχέσεις ανάμεσα στις λέξεις και στις έννοιες και ανάμεσα στις έννοιες και τα πράγματα, σε μια απόπειρα να συνδέσουμε τις λέξεις με τα πράγματα.

2. Παραμένει ανοιχτό το ερώτημα: Που βρίσκεται το νόημα της λέξης; Προβληματιζόμαστε τόσο έντονα πάνω σ?αυτό, όταν μιλάμε στην καθημερινή μας ζωή;

3.Τι πρεσβεύει ο Βίτγκεσταϊν για το νόημα της λέξης; Πού επικεντρώνει το ενδιαφέρον του;

4. Γιατί δε δέχεται -αυτός και η σχολή του- τον όρο «προσωπική γλώσσα»;

5. Αν το νόημα βρίσκεται στη  διαφορετική χρήση των λέξεων πώς δύο διαφορετικές λέξεις έχουν το ίδιο νόημα; Και έχουν άραγε ακριβώς το ίδιο νόημα;

Γράφει ο Ευάγ. Παπανούτσος στη Λογική του: «Τα συνώνυμα, δηλαδή οι διαφορετικές λέξεις που ονομάζουν το ίδιο αντικείμενο, δεν είναι απλώς πλούτος της γλώσσας ούτε χρησιμοποιούνται μόνο για τη ρητορική διακόσμηση του λόγου. Έχουν και λογική σκοπιμότητα? αποβλέπουν στην έξαρση ορισμένων κάθε φορά γνωρισμάτων της έννοιας, που επιθυμούμε να τα προσέξει ο συνομιλητής μας.

Να αναζητήσετε το νόημα στις φράσεις:

Τα επιχειρήματα του ομιλητή για τη στήριξη της θέσης του δεν ήταν εύστοχα.

Τα επιχειρήματα του ομιλητή για τη στήριξη της θέσης του ήταν άστοχα.

6. Αν το νόημα βρίσκεται στη χρήση των λέξεων είναι εύκολη  διαδικασία της μετάφρασης;

7. Είναι η γλώσσα ένας απλός κώδικας επικοινωνίας, όπως ο κώδικας της μουσικής και των μαθηματικών;

8. Τι εννοούμε με τον όρο επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας;

9. Κάνουμε πράγματα μιλώντας; Σημειώστε αν τα λόγια που ακολουθούν είναι πράξεις και τι κάνουν? αν δεν κάνουν κάτι τι σημαίνουν: α. Κηρύσσω την έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων. β. Ο υπουργός δήλωσε ότι δεν έχει ανάμειξη στο σκάνδαλο. γ. Βαπτίζεται ο δούλος του Θεού ?..δ. Ορκίζομαι να πω την αλήθεια και μόνο την αλήθεια.

10. «Χρειάζονται έργα και όχι λόγια», ακούμε να λέγεται συχνά. Η φραστική εκφορά θέσεων, αποφάσεων ή επιθυμιών είναι πάντοτε λόγια;

11. Σε ποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι άστοχη η χρήση της γλώσσας; Αυτό γίνεται άθελα ή εσκεμμένα από τα μέλη της γλωσσικής κοινότητας;

Φιλοσοφικός προβληματισμός Βίτγκενσταϊν και σύγχρονων φιλοσόφων

Σημασία έχει η χρήση και όχι το νόημα της λέξης. Αυτή η χρήση καθιστά  τις λέξεις εργαλεία, που εξυπηρετούν κατά περίσταση.

«Δεν είναι οι λέξεις που εκφέρεις εκείνο που μετράει,  μήτε κι εκείνο που έχεις στο μυαλό σου την ώρα που την εκφέρεις.[...] Είναι η πράξη που δίνει στις λέξεις  το νόημά τους».

Αιτιολόγηση θέσης

α. Η γλώσσα είναι ένα δυναμικό κοινωνικό φαινόμενο που κατακτάται με τη χρήση, με την καθημερινή επικοινωνία.

β. Η γλώσσα δεν είναι μόνο φορέας μετάδοσης πληροφοριών, αλλά και  όργανο επιτέλεσης διαφόρων πράξεων(Τζον Όστιν). Ας θυμηθούμε εδώ την επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας, όπως την είδαμε στη Νεοελληνική Γλώσσα της Α΄Λυκείου.

Σαγκάλ Ακροβάτης,1914-1915

Όπως ο σχοινοβάτης-καλλιτέχνης, έτσι και ο φιλόσοφος αποτελεί μια μορφή ενδιάμεση, μια οντότητα που ζει αιωρούμενη στα όρια  δύο κόσμων: των πραγμάτων και των λέξεων-ονομάτων. Σ?αυτόν το απολλώνιο και το διονυσιακό στοιχείο συνυφαίνονται χωρίς να καταστρέφεται η συνοχή.

Κείμενα για συζήτηση

• Να διαβάσετε τα κείμενα του σχολικού βιβλίου και να διακρίνετε σε ποια φιλοσοφική θεωρία σχετικά με τις λέξεις και το νόημά τους αντιστοιχεί  το καθένα.
• Σε ποια λειτουργία της γλώσσας αναφέρεται το απόσπασμα από το βιβλίο του καθηγητή;

 «Οι διαπιστωτικές εκφωνήσεις όπως ο Γιώργος υποσχέθηκε ότι θα έλθει, δηλώνουν κάτι, περιγράφουν μια κατάσταση πραγμάτων και είναι αληθείς και  ψευδείς. Οι επιτελεστικές εκφωνήσεις δεν είναι αληθείς ή ψευδείς και επιτελούν στην παρούσα κατάσταση πραγμάτων τη δράση στην οποία αναφέρονται. Όταν λέω υπόσχομαι να σε πληρώσω, η φράση δεν περιγράφει μια κατάσταση πραγμάτων, αλλά επιτελεί την πράξη της υπόσχεσης, η εκφώνηση είναι αφ?εαυτής πράξη? Τόσο η πολιτική όσο και η λογοτεχνική πράξη εξαρτώνται  από έναν σύνθετο, παράδοξο συνδυασμό του επιτελεστικού και του διαπιστωτικού λόγου, όπου η επιτυχία έγκειται στο να λάβει σάρκα και οστά  η κατάσταση στην οποία  η πράξη αυτή παραπέμπει. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει με τις ιδρυτικές πράξεις στην πολιτική σφαίρα. Στη «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ», για παράδειγμα, η φράση -κλειδί έχει ως εξής: «Επομένως εμείς δημοσιεύουμε και διακηρύσσουμε  επίσημα ότι αυτές οι Ηνωμένες Αποικίες είναι και έχουν το δικαίωμα  να είναι κράτη ελεύθερα και ανεξάρτητα». Η δήλωση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ανεξάρτητα κράτη είναι μια επιτέλεση με προορισμό να δημιουργήσει τη νέα πραγματικότητα στην οποία αναφέρεται, αλλά για να  υποστηριχτεί η συγκεκριμένη αξίωση, επισυνάπτεται η διαπιστωτική διαβεβαίωση ότι οι ΗΠΑ έχουν το δικαίωμα να είναι ανεξάρτητα κράτη».

 Γ. Κάλερ, Λογοτεχνική θεωρία Μια συνοπτική εισαγωγή, μτφρ. Καίτη Διαμαντάκου, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003,σ.134-135

Η δύναμη των λέξεων

Οι πρωτόγονοι έχουν το φόβο των λέξεων. Πιστεύουν ότι οι λέξεις, όσες αναφέρονται σε ορισμένα βαρυσήμαντα γεγονότα της ατομικής και της συλλογικής ζωής, είναι προικισμένες με αινιγματική και ακαταγώνιστη, μαγική δύναμη: Δεν συμβολίζουν απλώς, αλλά συλλαμβάνουν και δεσμεύουν, καθορίζουν και ελέγχουν πρόσωπα και πράγματα. Για τούτο δεν προφέρουν, ούτε γράφουν τις λέξεις ταμπού, ή δεν αποκαλύπτουν το πραγματικό όνομά τους σε οποιονδήποτε, από φόβο μήπως εκείνος, κατέχοντας με αυτόν τον τρόπο κάτι ουσιαστικό από τον εαυτό τους, τους κακοποιήσει (π.χ. με την κατάρα). Σήμερα η «θετική» επιστήμη έχει αλλάξει τη νοοτροπία μας. Αλλά και η ψυχολογική επιστήμη  παραδέχεται ότι η λέξη-απόσταγμα, απλή και περιεκτική διατύπωση νοήματος, επηρεάζει ισχυρά τον άνθρωπο σε πολλές περιστάσεις της θεωρητικής και της πρακτικής ζωής.

Με τη λέξη που τα ονομάζει διαφοροποιούνται  και αποκτούν τη φυσιογνωμία τους τα συναισθήματα? λ.χ. η ευθυμία γίνεται «ελπίδα», «παρηγοριά», τρυφερότητα»κλπ., η δυσθυμία «ανία», απογοήτευση», «τύψη»κτλ

Με τη λέξη που τις «περιγράφει» στερεοποιούνται οι εμπειρίες μας από τον εξωτερικό και εσωτερικό κόσμο (για να μη διαλυθούν μέσα στη ροή της συνειδησιακής ζωής) και συντηρούνται στη μνήμη για μεταγενέστερες χρείες.

Με τη λέξη συνοψίζεται, διευκρινίζεται και αποκρυσταλλώνεται η σκέψη σε έννοιες που καθιερώνονται από την επιστήμη και γίνονται όργανα για νέες κατακτήσεις. Παραδείγματα: οι λέξεις-έννοιες:»βαρύτητα», «εξέλιξη», εντροπία», «ολοκλήρωμα», αστυφιλία, πληθωρισμός κτλ.   

Παπανούτσου  «Ο Λόγος και ο Άνθρωπος» Εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1971, σ.66

• Ποιοι παράγοντες γεννούν, κατά τη γνώμη σας, το φόβο της χρήσης ορισμένων λέξεων με βάση το κείμενο και την εμπειρία σας; Ποιοι, άλλοι παράγοντες οδηγούν στην κατάχρησή τους;

Πως μαθαίνει ένας άνθρωπος τη σημασία που έχουν τα ονόματα συναισθημάτων, λόγου χάριν η λέξη «πόνος»; Μια δυνατότητα είναι η ακόλουθη: ενώνονται λέξεις με τη πρωταρχική, φυσική  έκφραση του αισθήματος και τίθενται στη θέση του.  Ένα παιδί πληγώθηκε, αυτό ξεφωνίζει και τώρα το παρηγορούν οι μεγαλύτεροί του και του υποβάλλουν αναφωνήσεις και αργότερα προτάσεις. Αυτοί μαθαίνουν στο παιδί μια νέα συμπεριφορά πόνου».

                                                                                                                  Βιτγκενστάιν

• Ποιος είναι ο ρόλος των ενηλίκων μελών μιας γλωσσικής κοινότητας προς τα νεότερα μέλη της; Σε ποια βασική λειτουργία στηρίζεται αυτός;

• Να δείτε τις ασκήσεις του σχολικού βιβλίου  και να αναπτύξετε σε μία παράγραφο 90-100 λέξεων τη φράση του Βίτγκενσταϊν στην πέμπτη άσκηση: «Τα όρια του κόσμου μου είναι τα όρια της γλώσσας μου».

Λούντβιχ Βιτγκενστάιν