Φιλοσοφία Τάξη Β' "Λέξεις, νόημα και καθολικές έννοιες" Εκτύπωση
Εκπαιδευτικό Υλικό - Θεωρητικές-Κοινωνικές-Οικονομικές επιστήμες (Β΄)
Συντάχθηκε απο τον/την Ιωάννα Ρωμανού   
Παρασκευή, 17 Οκτώβριος 2014 07:39

Διδακτική ενότητα: Λέξεις, νόημα και καθολικές έννοιες


1. Λέξεις και νόημα


Διδακτικοί στόχοι

Να συλλάβουμε την κοινωνική διάσταση της γλώσσας

Να συνειδητοποιήσουμε τους τρόπους νοηματοδότησης των λέξεων

Να προβληματιστούμε πάνω στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις και στις έννοιες, καθώς και ανάμεσα στις έννοιες και στα πράγματα.


Διδακτική επισήμανση (από το βιβλίο του καθηγητή)

Επιγραμματικά αναφέρουμε ότι η λέξη  είναι ένα σύμβολο, ένας ήχος της φωνής, ένα σημάδι στο χαρτί. Οι λέξεις ως μορφή  δεν έχουν ορατή ομοιότητα  με τα πράγματα που ονοματίζουν. Οι άνθρωποι που εκπαιδεύονται μέσα σε μία κοινωνική ομάδα έχουν τη δυνατότητα, χρησιμοποιώντας έναν πολύ μικρό αριθμό συμβόλων, να διατυπώνουν και να κατανοούν έναν απεριόριστο αριθμό λέξεων που συσχετίζονται μεταξύ τους και απαρτίζουν ευρύτερες ενότητες, τις προτάσεις με νόημα.


1
Ρενέ Μαγκρίτ,
Η ερμηνεία των ονείρων( η ακακία, το φεγγάρι, το χιόνι, το ταβάνι, η καταιγίδα, η έρημος), 1930. Ο συνδυασμός που κάνει ο Μαγκρίτ ανάμεσα σε αντικείμενα και ονομασίες θα μπορούσε να θεωρηθεί αναφορά στην υπάρχουσα τάξη των πραγμάτων, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε αρκετά αναπάντεχους συνειρμούς.


Μια απόπειρα προσέγγισης

1. Τι είναι η λέξη;

Σύμφωνα με τον ορισμό της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα «λέξη είναι ένα είδος σημείου που αποτελείται από περιεχόμενο (σημασία) και από μορφή (φωνολογική στον προφορικό λόγο και δευτερογενώς γραπτή στον γραπτό λόγο)». Με άλλα λόγια, λέξη είναι  το μικρότερο στοιχείο του λόγου, που έχει ένα νόημα, που  εκφράζει μια αυτοτελή έννοια ή σχέση εννοιών. Λέξη είναι ακόμα η γραπτή παράσταση αυτού του στοιχείου.

2. Πότε αποκτά νόημα μια λέξη; Σχετίζεται η μορφή της  λέξης (το σημαίνον) με το περιεχόμενο (το σημαινόμενο); Τι δημιουργεί  και τι  εκφράζει ο συνδυασμός των λέξεων;

3. Έχουν όλες οι λέξεις ένα υλικό αντίκρυσμα και μπορούν να οριστούν; Να αναφέρετε τους λόγους που μας εμποδίζουν να συσχετίσουμε τις λέξεις με τα πράγματα.

Σύμφωνα πάλι με την Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα,  μ? έναν πολύ γενικό ορισμό, ανάλογα με το είδος της σημασίας που φέρουν οι λέξεις διακρίνονται σε λεξικές και σε γραμματικές λέξεις. Λεξική (ή πλήρης) λέξη είναι εκείνη που διαθέτει λεξική σημασία και παραπέμπει σε ορισμένο αντικείμενο αναφοράς της εξωγλωσσικής πραγματικότητας, π.χ. παίζω, τραπέζι, όμορφος, ρομαντισμός. Γραμματική (ή λειτουργική ή κενή) λέξη είναι εκείνη που διαθέτει γραμματική, εσωγλωσσική σημασία, π.χ. και, που, αν, σε. Εκτός, βέβαια, από τις αναντίρρητα λεξικές και γραμματικές λέξεις, υπάρχουν και περιπτώσεις ενδιάμεσες, όπως συνήθως οι αντωνυμίες ή τα επιρρήματα, π.χ. οποίος, ποτέ.

4. Προσπαθήστε να ορίσετε τις λέξεις: κύβος, ισότητα, πριν, παίζει.

5. Πως  μπορούμε να προσεγγίσουμε μια λέξη; Ποια η σχέση των λέξεων με τα πράγματα που δηλώνουν; Είναι εύκολο να αποτυπωθεί αυτή στο φωνητικό αλφάβητο;

6. Προσέξτε το δίσκο της Φαιστού. Γιατί τα χαραγμένα σ?αυτόν σημεία ονομάζονται ιδεογράμματα;

2
Ιδεογράμματα της γραμμικής Β΄ στο δίσκο της Φαιστού

7. Τι μεσολαβεί ανάμεσα στη λέξη και τα πράγματα; Σκεφτείτε τη λέξη βιβλίο και αποδώστε την σε όσες γλώσσες ξέρετε.

8. Πως εξηγείτε τη δυνατότητα μετάφρασης των λέξεων από τη μία γλώσσα στην άλλη;

Το συμπέρασμα είναι ότι οι λέξεις δε χαρακτηρίζουν συγκεκριμένα πράγματα αλλά έννοιες, οι οποίες αναφέρονται σε σύνολα ομοειδών πραγμάτων.

3
Βιβλιοθήκη-μουσείο Πράγας

«Η Βιβλιοθήκη δεν είναι ατέρμονη, αλλά κυκλική. Αν λοιπόν βρισκόταν κάποιος αιώνιος ταξιδευτής που θα μπορούσε να τη γυρίσει ολόκληρη, μετά από αιώνες οδοιπορίας μέσα σ' αυτήν θα ανακάλυπτε πως τα ίδια βιβλία επαναλαμβάνονται συνέχεια με την ίδια πάντα αταξία (που αφού επαναλαμβάνεται ακατάπαυστα θα μπορούσε να συνθέσει αυτή η ίδια μια τάξη πραγμάτων). Αυτή η χαριτωμένη ελπίδα μου είναι το μόνο πράγμα που φωτίζει τη μοναξιά μου».

                                                  Χόρχε Λουίς Μπόρχες «Η Βιβλιοθήκη της Βαβέλ»


Κείμενα  για συζήτηση και προβληματισμό

 

Οι λέξεις σύμβολα (φορείς νοήματος)

«Τα υλικά με τα οποία σχηματίζεται μια έκφραση λογική είναι οι λέξεις.

Η λέξη αποτελείται από ένα ή περισσότερα φωνήματα (φθόγγους) και γράφεται με ένα ή περισσότερα σημεία (γράμματα). Εκείνα ακούγονται, αυτά βλέπονται. Ως φυσικές λοιπόν υποστάσεις οι λέξεις είναι ήχοι ή σχήματα. Πέρα όμως απ?αυτήν έχουν και μία άλλη ιδιότητα που τις ξεχωρίζει από οποιαδήποτε άλλην ακουστικήν  ή οπτική παράσταση: σημαίνουν κάτι, έχουν δηλαδή νόημα. Που το καταλαβαίνει μόνο εκείνος που έμαθε τη χρήση τους μέσα στον κύκλο των ομόγλωσσων ανθρώπων. Επομένως οι λέξεις δεν είναι απλώς πράγματα, αλλά σύμβολα, φορείς νοήματος. Πράγμα (ήχοι που ακούγονται ή εικόνα που βλέπεται) είναι η λέξη maison για όποιον δεν γνωρίζει τη γαλλική, καθώς και η λέξη house για όποιον δεν γνωρίζει την αγγλική γλώσσα. Για τον γαλλόγλωσσο όμως η λέξη maison, όπως και η λέξη house για τον αγγλόγλωσσο, είναι σύμβολο: σημαίνει το «σπίτι».


Τι σημαίνουν οι λέξεις

Οι λέξεις σημαίνουν:

-φυσικά ή τεχνητά πλάσματα (όντα) π.χ. βράχος, ελάφι, ο κ.Χ.,γέφυρα, κλειδί.

-ποιότητες και ιδιότητες π.χ. μαλακό, φτηνό, ενοχλητικός, ναύτης.

-ποσότητες και αριθμούς π.χ. πλήθος, ολίγο, κιλό, τετράδιο, πέντε.

-χρόνο, τόπο και τρόπο π.χ. προ Χριστού, νωρίς, στρέμμα, μακριά, μεθοδικά, νομίμως.

-ενέργειες, συμβαίνοντα π.χ. συζητώ, επίθεση, συμβαίνοντα, σεισμός, ροή.

-καταστάσεις π.χ. εορτή, απόγνωση, σταθερότητα, πολιτισμός.

σχέσεις π.χ. συγγένεια, όμορος, παραφωνία, σύγχρονος.

Ελάχιστες είναι οι λέξεις («πεποιημένες») που ο ήχος των φωνημάτων τους μαρτυρεί το νόημά τους (π.χ. μουρμουρίζω, παφλασμός, τζιτζίκι κ.τ.λ.)Το νόημα δίνεται στις λέξεις  κατά συνθήκην (συμβατικά) και καθιερώνεται με τη συνήθεια από τη χρήση τους. Το Λεξικό αυτόν τον προορισμό έχει? παραθέτει σε κάθε λέξη το νόημα ή τα νοήματα που έχει με τη μακρόχρονη χρήση της πάρει στην αντίστοιχη γλώσσα.

Το νόημα των λέξεων (το περιεχόμενο των εννοιών) δεν κλείνεται μέσα σε ένα αυστηρά χαραγμένο και αμετακίνητο περίγραμμα? παρουσιάζει αποχρώσεις και διακυμάνσεις που κάποτε πηγαίνουν τόσο μακριά από την αρχική σημασία, ώστε αυτή δεν «ακούγεται» πλέον. Χάρη στην ελαστικότητα (την πολυσημία και την αμφισημία) των συμβόλων της η γλώσσα έχει αποκτήσει πολλές ελευθερίες στην έκφραση, αλλά παράλληλα δημιουργεί και μεγάλες δυσκολίες για την ορθή κατανόηση των λεγομένων. Εκτός από το γεγονός ότι άλλο σημαίνει μια έκφραση, όταν χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, και άλλο ως μεταφορά (π.χ. καθαρός ουρανός, καθαρή σκέψη, καθαρή συνείδηση, βαθύ σκότος, βαθειά φωνή, βαθύς στοχαστής κ.τ.λ.), πολλές φορές μια και η ίδια έκφραση έχει διαφορετικό νόημα ανάλογα με τον τόπο που λέγεται, το χρόνο που διατυπώνεται, το πρόσωπο που τη λέγει, το πρόσωπο που την ακούει, ακόμη και με τη χειρονομία ή τον μορφασμό που τη συνοδεύει.

Ο προσδιορισμός του νοήματος των λέξεων-εννοιών με ακρίβεια και σαφήνεια, πριν χρησιμοποιηθούν στις περιγραφές και στις αναλύσεις της, είναι από τις πρώτες φροντίδες κάθε επιστήμης. Αλλά και στον πρακτικό βίο είναι απαραίτητο: έτσι εξασφαλίζεται η ορθή κατανόηση των λεγομένων».

                                                                                                     Λογική Παπανούτσου

«...πως μπορεί μία πρόταση να έχει νόημα, όταν το πράγμα για το οποίο αυτή κάνει λόγο δεν υπάρχει; Μπορεί λ.χ. να έχει νόημα η πρόταση ? τωρινός βασιλιάς της Γαλλίας είναι σοφός»; Είναι το αίνιγμα των πραγμάτων που δεν υπάρχουν (οι «μη οντότητες»):τι νόημα έχουν εκφράσεις όπως «ξύλινα σίδερα», «κυκλικά τετράγωνα»και «πράσινα άλογα»;

                           Θ. Βέικος, Αναλυτική Φιλοσοφία, Εκδ. Σμίλη, Αθήνα, 1990, σ. 64

«Η λέξη είναι ένα υλικό πιο δύσκαμπτο από το μάρμαρο του γλύπτη και το σκυροκονίαμα του οικοδόμου. Γι?αυτό η δόμηση του λόγου, έτσι ώστε να προσεγγίζει  κατά το δυνατό περισσότερο στην πάντα μοναδική και απροσπέλαστη ολοκληρωτικά εσωτερική ουσία της σκέψης, υστερεί, κατά κανόνα, σε κυριολεξία και ακρίβεια από τη δόμηση κάθε άλλου εκφραστικού τρόπου. Η έκφραση των νοημάτων δια συμβόλων και όχι δια των λέξεων, είναι πάντα πιστότερη, είτε τα σύμβολα αυτά είναι μαθηματικά, είτε είναι αισθητά, όπως στα έργα τέχνης.

Απέναντι  σ?αυτήν τη μειονεξία, ένα είναι κυρίως το πλεονέκτημα της λέξης: ότι έχει συχνά μια μακριά ιστορία, ότι είναι έμφορτη νοήματα, με τα οποία συνδέθηκε κατά τη διαδρομή των αιώνων, ότι είναι, με άλλα λόγια,  όχι απλή ύλη που πρωτοπλάθεται, αλλά  μια κιόλας πλούσια και σοφά καλλιεργημένη ύλη. Το πλεονέκτημα όμως αυτό αντιστρέφεται  σε μειονέκτημα, όταν ο χειριστής των λέξεων δεν κυριαρχεί, αλλά κυριαρχείται  από αυτές, από την ύλη που πρέπει να πλάσει? και τότε παρουσιάζεται το συνηθέστατο φαινόμενο να σκέπτονται οι λέξεις για λογαριασμό του λέγοντος, να λεν εκείνο το οποίον εκείνες περικλείουν από την ιστορία τους, χωρίς τίποτε να προσθέτει ο λέγων, ή να λένε άλλα από ό,τι θα ήθελε να πει. Το πάθημα αυτό παρατηρείται κυρίως, όταν οι λέξεις ανήκουν σε μια τέλεια διαμορφωμένη γλώσσα...

Οι λέξεις, κατά ένα ποσοστό, σκέπτονται για λογαριασμό μας. Είναι έτοιμα σχήματα νοημάτων, που, αναλόγως με τη συμπαράθεσή τους, αποδίδουν μια ενιαία σκέψη. Η συμπαράθεση είναι έργο του σκεπτόμενου? αλλά το συμπαρατιθέμενο υλικό είναι οι λέξεις, και αυτές ο σκεπτόμενος είναι αναγκασμένος να τις δεχθεί σαν δεδομένα, σαν σχετικώς άκαμπτα στοιχεία? στοιχεία που κατ?ανάγκη επηρεάζουν την πορεία της εσωτερικής σκέψης του σκεπτόμενου, καθώς αγωνίζεται να την εκφράσει».

              Κων. Τσάτσου  Αφορισμοί και διαλογισμοί, Βιβλιοπωλείον της Εστίας  σ. 87-88

Και μια πρόταση για όσους αγαπούν τον κινηματογράφο

http://tospirto.net/cinema/movie/1179

scroll back to top
 


Writing