Ενότητα δεύτερη: Βασικοί στόχοι της φιλοσοφικής δραστηριότητας

«Πολύ νωρίς είχα μάθει πως είναι αδύνατον να φανταστεί κανείς κάτι τόσο αλλόκοτο ή απίστευτο, που να μην το έχει κιόλας πει κάποιος από τους φιλοσόφους».

                                                                          Ρενέ Ντεκάρτ, Λόγος περί της μεθόδου

«Φιλοσοφία θα πει: να βρίσκεσαι καθ?οδόν.Τα ερωτήματά της είναι ουσιαστικότερα από τις απαντήσεις της και κάθε απάντηση μετατρέπεται σε νέο ερώτημα».

                                                                                                       Καρλ Γιάσπερς

Να σχολιάσετε σύντομα τις ρήσεις του  Ντεκάρτ και του Γιάσπερς, που αποτελούν την προμετωπίδα της ενότητας, και να αναζητήσετε τα παράδοξα στον πίνακα του Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο «Μεταφυσική νεκρή φύση»στην ίδια σελίδα.

Διδακτικοί στόχοι ενότητας

Να επισημάνουμε τις κυριότερες στοχεύσεις της φιλοσοφικής δραστηριότητας και την αξία οριοθέτησης/αποσαφήνισης του σημασιολογικού πεδίου γενικών όρων.

Να ελέγξουμε εάν οι πεποιθήσεις μας είναι λογικά θεμελιωμένες.

Να συνειδητοποιήσουμε  ότι η φιλοσοφία: α) «τέμνει και τέμνεται» από την επιστήμη, την τέχνη και τη θρησκεία και β) έχει και πρακτικό χαρακτήρα.

Απαραίτητα βήματα κατά την προσέγγιση φιλοσοφικών ζητημάτων

Α. Διασάφηση(επεξήγηση, κατανόηση) γενικών εννοιών

Οι έννοιες είναι νοητικές κατασκευές που δημιουργούνταιι στο νου από ένα μοναδικό συνδυασμό χαρακτηριστικών.

Τι είναι οι γενικές έννοιες και ποιες έρχονται στο νου σας;

Πρόκειται για αφηρημένες, μη απτές, μη αναγνωρίσιμες από τις αισθήσεις μας έννοιες, που δεν έχουν σημείο αναφοράς υλικά αντικείμενα, άρα είναι δύσκολες στον ορισμό τους και προσεγγίσιμες υποκειμενικά.

 Εξετάστε και αναζητήστε το περιεχόμενο των γενικών εννοιών: χρόνος, πραγματικότητα, νόμος, ελευθερία. Έχουν πάντα την ίδια σημασία; Προσπαθήστε να ορίσετε το χρόνο.

Να ξέρουμε όμως πως αφηρημένη έννοια ή σκέψη, δε σημαίνει ασαφής σκέψη. Άρα ποιος είναι ο στόχος μας;

Β. Αιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων-τεκμηρίωση θεωρητικών υποθέσεων με ορθολογικό τρόπο

Ποια πράγματα στη ζωή σας θεωρείται αυτονόητα, δεδομένα, προφανή; Έχετε αμφισβητήσει κάτι από τα παρακάτω; Τα θεωρήματα των μαθηματικών, τις αρχές της αστρονομίας και της φυσικής, τους κοινωνικούς κανόνες, την προσφερόμενη γνώση;  Ποια δέχεστε ως αυτονόητα και δε ζητάτε επιπλέον αποδείξεις;

Οι φιλόσοφοι βλέπουν με μια παρθενική ματιά τον κόσμο και αμφισβητούν τα πάντα, πρεσβεύοντας ότι η λογική και οι αισθήσεις μας σφάλλουν και τα προφανή μπορεί ν? αλλάξουν. Επομένως η κάθε μας θέση χρειάζεται αιτιολόγηση. Αιτιολογώ σημαίνει πως  υποστηρίζω την αλήθεια με επιχειρήματα, με αποδεικτικά στοιχεία που είναι αδιάσειστα.

3. Διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και της θέσης του ανθρώπου μέσα σ? αυτόν

Τι δηλώνει ο όρος συνολική θεώρηση; Με τον όρο αυτό εννοούμε κάθε φιλοσοφική θεωρία η οποία συνθέτει με τρόπο λογικά συνεκτικό, χωρίς δηλαδή αντιφάσεις, τις διαφορετικές εικόνες που μας δίνουν οι επιστήμες για τον κόσμο και τον άνθρωπο και μέσα από αυτήν τη σύνθεση επιχειρεί να απαντήσει στα μεγάλα και διαχρονικά ερωτήματα του ανθρώπου.

Ποιος είναι ο ρόλος της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα ως σήμερα; Πως αντιμετωπίζει τον άνθρωπο; Λάβετε υπόψην ότι στην αρχή της περιελάμβανε όλα τα επιστημονικά πεδία.

Πως προσεγγίζουν τον άνθρωπο οι διάφορες επιστήμες και η τέχνη; Να λάβετε υπόψη ότι  η κάθε επιστήμη κινείται σε διαφορετικά πεδία έρευνας, θέτει διαφορετικούς στόχους και φτάνει σε συμπεράσματα, πολλές φορές αντικρουόμενα, με αυτά άλλων επιστημών. Σκεφθείτε για παράδειγμα, πως βλέπει τον άνθρωπο η Ψυχολογία, η  Κοινωνιολογία, η Ιατρική, η Θεολογία, η Βιολογία.

Ειδικά στις μέρες μας, ο πολλαπλασιασμός των γνώσεων, η άκρα εξειδίκευση και η αλματώδης πρόοδος της τεχνολογίας οδηγούν στον κατακερματισμό του ανθρώπου και των όψεων της ζωής του. Έτσι, καθιστούν δύσκολη μια σύνολη εικόνα του κόσμου, μια γενική εποπτεία των πραγμάτων. Ο ρόλος της φιλοσοφίας είναι λοιπόν καθαρά συμφιλιωτικός: έρχεται να ενώσει τα διεστώτα, να υπερκεράσει τις αντιφάσεις με τη λογική, να λειτουργήσει ως συνεκτικός δεσμός παίζοντας το ρόλο του μεσολαβητή. Άρα η φιλοσοφία τέμνει και τέμνεται από την επιστήμη, τη θρησκεία, την τέχνη και είναι η επιστήμη του όλου. Αρχή και τέλος της αναζήτησής της είναι ο άνθρωπος.

Για να κατανοήσετε το νόημα και  τη σημασία της συνολικής θεώρησης του κόσμου κάντε έναν αναλογικό συλλογισμό. Υποθέστε πως η φιλοσοφία είναι  σαν ένας καθρέπτης, στον οποίο πλήρως φαίνεται ο άνθρωπος  και ο κόσμος, η πραγματικότητα. Αν ο καθρέπτης σπάσει, θα έχουμε πάλι από τα κομμάτια του μια εικόνα του ανθρώπου και του κόσμου, αλλά αυτή  θα είναι αποσπασματική, κατακερματισμένη. Χρειάζεται να συναρμολογήσουμε τα κομμάτια του, για να έχουμε μια εικόνα με ενότητα και συνέχεια.

4. Καθοδήγηση της πράξης και οργάνωση του τρόπου ζωής (Περί του πρακτέου ο λόγος) Η φιλοσοφία τέχνη του βίου

Ξεκινάμε με τη βασική θέση πως « θεωρία χωρίς πράξη, χωρίς έργα είναι νεκρή».

Σκεφτείτε τι νόημα θα είχε η ηθική φιλοσοφία, αν δεν εφαρμοζόταν στη ζωή μας.

Η διάκριση του καλού και του κακού, του δίκαιου και του άδικου, του έντιμου και του ανέντιμου ωφελεί, αν  εκφράζει μόνο έναν θεωρητικό προβληματισμό;

Γιατί είναι αναγκαίοι οι πρακτικοί στόχοι της φιλοσοφίας; Ποιο είναι το ζητούμενο στη ζωή μας; Βοηθά η πρακτική εφαρμογή της φιλοσοφίας στην πραγμάτωσή του;

Πως αντιλαμβάνεσθε το χαρακτηρισμό «τέχνη του βίου»που αποδίδεται στη φιλοσοφία;

Όταν η φιλοσοφία συναντά την τέχνη...

Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε: Πού πηγαίνουμε; Πολ Γκωγκέν

Πως αποτυπώνονται με το χρωστήρα του ζωγράφου τα υπαρξιακά ερωτήματα του τίτλου; Πως θα τα ζωγραφίζατε εσείς;

Ρενέ Μαγκρίτ Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ, 1966

Ο Βέλγος σουρεαλιστής Ρενέ Μαγκρίτ (1898-1967) γράφει  για τη ζωγραφική του: Η ζωγραφική μου είναι ορατές εικόνες που δεν κρύβουν κάτι ? προκαλούν μυστήριο και, πράγματι, όταν κάποιος βλέπει έναν από τους πίνακές μου, θέτει στον εαυτό του αυτήν την απλή ερώτηση: «Tι σημαίνει αυτό;» Οι πίνακές μου δεν σημαίνουν κάτι, επειδή και το μυστήριο δεν σημαίνει κάτι ? είναι απλά άγνωστο.

Ποιες σκέψεις και ποια συναισθήματα γεννά σε σας ο πίνακας; Έκπληξη, διάψευση ή κάτι άλλο; Συμπληρώστε και αιτιολογήστε την άποψή σας, αναζητώντας τη σχέση του με τη φιλοσοφία.

Ερωτήσεις-Κείμενα για συζήτηση

• Ποια απαραίτητα στάδια του φιλοσοφικού στοχασμού επισημαίνονται σε καθένα από τα κείμενα που παραθέτει το βιβλίο μας;
• Να διαβάσετε το απόσπασμα του στωικού φιλοσόφου και αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου και να εκμαιεύσετε από αυτό:

τα φιλοσοφικά ερωτήματα που απορρέουν από τις θέσεις του

την οπτική του, κατά την κρίση σας (αισιόδοξη/απαισιόδοξη)

την πρόταση ζωής των στωικών

τη συμφωνία ή μη του όρου στωικότητα, τότε και τώρα

Όταν η ύπαρξη μας ακολουθεί μια ρουτίνα χωρίς ποτέ να εξετάζονται τα κίνητρα πάνω στα οποία βασίζεται, είναι σαν να οδηγούμε ένα αυτοκίνητο που δεν έχει πάει ποτέ σέρβις και του οποίου μπορεί να εμπιστεύεται κα­νείς τα φρένα, το σύστημα οδήγησης, τη μηχανή, αφού μέχρι τώρα δεν πα­ρουσίασαν ποτέ πρόβλημα, χωρίς όμως να παύει να είναι αυτή η εμπιστο­σύνη του απόλυτα δικαιολογημένη. Τα τακάκια των φρένων μπορεί να είναι ελαττωματικά και να μη λειτουργήσουν ακριβώς τη στιγμή που τα χρειάζε­σαι περισσότερο. Κατ? αναλογία, μπορεί οι αρχές στις οποίες στηρίζεται η ζωή του καθένα μας να μην παρουσιάζουν κανένα απολύτως πρόβλημα, μέχρι που θα παρουσιαστούν οι δυσκολίες της ζωής και οι αρχές αυτές θα τεθούν υπό αμφισβήτηση.

Αλλά, από την άλλη πλευρά, αν δεν αμφισβητείτε σοβαρά την ορθότητα των αντιλήψεων στις οποίες βασίζεται η ζωή σας, σίγουρα κάνετε τη ζωή σας φτωχότερη, επειδή ακριβώς δεν αξιοποιείτε τις διανοητικές σας δυνά­μεις. Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν ότι απαιτεί υπερβολικά μεγάλη προσπά­θεια ή ότι φέρνει μεγάλη αναστάτωση η ενασχόληση με τέτοια θεμελιώδη ερωτήματα. Ίσως να είναι ευτυχισμένοι και βολεμένοι μέσα στις προκατα­λήψεις τους. Άλλοι όμως νιώθουν μεγάλη επιθυμία να δώσουν απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα και κάτι τέτοιο αποτελεί πρόκληση γι' αυτούς.

Ν. Γουορμπάρτον, Φιλοσοφία. Τα βασικά ζητήματα, μτφρ. Β. Χατζοπούλου,

εκδ. Περίπλους, Αθήνα 1999, σ. 199-201)

• Σε ποια αναγκαία προϋπόθεση του φιλοσοφικού στοχασμού αναφέρεται ο αρθρογράφος; Με ποιον εκφραστικό τρόπο επιδιώκει την κατανόησή της;

Τη δυστυχία εξαιτίας του θανάτου, της αδικίας και όλου του προς τα έξω αγώνα της ζωής, την συναγωνίζεται μια άλλη λιγότερο φανταχτερή, αλλά όχι λιγότερο μεγάλη. Είναι η δυστυχία των ανθρώπων, που, γυρισμένοι προς τον εαυτό τους, ψάχνουν την ενότητά τους και δεν την βρίσκουν. Ανάμεσα στους πολύ ασήμαντους και τους πολύ σημαντικούς, που γεννιούνται μονοκόμματοι, υπάρχουν οι πολλοί, που γεννιούνται κομμάτια, θρύψαλα. Όσο ψηλότερα βρίσκονται αυτοί, όσο πλατύτερη η ψυχή τους, τόσο πιο δύσκολο το συμμάζεμά τους, η σύνθεσή τους σε μια συντονισμένη υπόσταση, η αναγωγή τους σε μια πρώτη αρχή. Και όμως, από την ενότητα αυτή εξαρτάται η δύναμη και η αξία τους. Δώστε τους την ενότητα αυτή και θα σας δώσουν ηθική, ίσως και τέχνη και ασφαλώς θρησκεία.

Ο άνθρωπος που έχει ενότητα, είναι και αυτάρκης. Ο θρυψαλιασμένος ακουμπάει σε εξωτερικά στηρίγματα. Χρειάζεται εξωτερικές κυρώσεις, γιατί ο ίδιος ο εαυτός του δεν έχει πίστη στον εαυτό του.

Γι?αυτό είναι αξιότερες οι πιο περιορισμένες μα ενιαία συγκροτημένες ψυχές, παρά οι θρυψαλιασμένες και σκορπισμένες σ?ένα απέραντο πεδίο.

Κωνσταντίνου Τσάτσου Αφορισμοί και διαλογισμοί, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1970, σ.20

• Με βάση όσα έχουμε πει και την πηγή που σας δίνεται, να καταγράψετε τα οφέλη από την διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης στον άνθρωπο.
• Να αναπτύξετε με τη μέθοδο της αιτιολόγησης, σε μία παράγραφο, τη θέση του Ιππία στην 3^η ερώτηση του βιβλίου.
• Να αναζητήσετε τα παράδοξα του ποιητικού αποσπάσματος που ακολουθεί.

Ήταν πλατύς ο δρόμος και στρωτός· από μακριά φαινόνταν το γύρισμα χεριών που σκάβουν.

Στον ουρανό τα σύνεφα πολλές καμπύλες, κάπου-κάπου μία σάλπιγγα χρυσή και ρόδινη· το δείλι

... Kι εγώ προχώρεσα προς τους ανθρώπους που δουλεύαν, /

γυναίκες κι άντρες με τ? αξίνια σε χαντάκια. / ... Άξαφνα περπατούσα και δεν περπατούσα /

Kοίταζα τα πετούμενα πουλιά και ήταν μαρμαρωμένα. /

Kοίταζα τον αιθέρα του ουρανού, κι ήτανε θαμπωμένος / ... Kι εγώ χαμήλωσα τα μάτια μου τριγύρω:

κορίτσια ζύμωναν και ζύμη δεν αγγίζαν / γυναίκες γνέθανε, τ? αδράχτια δεν γυρίζαν /

αρνιά ποτίζονταν κι η γλώσσα τους στεκόνταν / πάνω από πράσινα νερά που ήταν κοιμισμένα...

                                                                                               Γιώργου Σεφέρη Έγκωμη