ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ  

            ΚΩΣΤΑ ΓΕΩΡΓΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ         

     Το αρχαίο ελληνικό δράμα είναι αποκλειστικά γέννημα της Δημοκρατίας των Αθηνών. Ξεπήδησε από τις Διονυσιακές γιορτές κάπου στα Μεσόγεια, αλλά την τέλεια μορφή του την πήρε στο Άστυ μετά τη δημοκρατική μεταρρύθμιση του Κλεισθένη. Η ακμή του συμβαδίζει με την ακμή της Δημοκρατίας και η παρακμή του συμπίπτει με την  κατάρρευση της πόλεως των Αθηνών ως κυρίαρχης δυνάμεως στον ελληνικό χώρο. Οι μεγάλοι τραγικοί ποιητές, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης και ο κωμωδιογράφος Αριστοφάνης αναπτύσσουν το ταλέντο τους μέσα στο Άστυ και λειτουργούν ως πολίτες-ποιητές μέσα στους θεσμούς της πόλεως. Οι τραγικοί και οι κωμικοί αγώνες ήταν θεσμοί της Δημοκρατίας, ένα δημόσιο μάθημα παιδείας, ένας ανοιχτός διάλογος του ποιητή με το Δήμο. Ο ποιητής απευθύνεται στους συμπολίτες του και συζητεί μέσω των κοινόχρηστων μύθων με ελευθερία και τόλμη για τα κοινωνικά, ηθικά, υπαρξιακά προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο. Συζητεί ακόμη για τα υπέρτατα θεολογικά ερωτήματα φτάνοντας ως την αμφισβήτηση της εξουσίας, των θεσμών και των βωμών. Στην εποχή της ακμής τον 5ο αι. τα θέατρα, δηλαδή οι τόποι όπου κανείς θεάται, ήταν επικλινείς προσχώσεις ή ξύλινα ικριώματα.

Αρχαίο θέατρο Πριήνης στη Μικρά Ασία

    Όλα τα σωζόμενα τώρα  θέατρα στην Αθήνα, στην Ελλάδα, στην Κάτω Ιταλία, στα Βαλκάνια και στην Μικρά Ασία, ως μέσα στους Ινδούς είναι Ελληνιστικά ή Ρωμαϊκά οικοδομήματα, κυρίως σημεία της προελάσεως του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

   Η Μακεδονική  σάρισα άνοιγε το δρόμο στα κατεκτημένα εδάφη και μαζί με τους ελληνικούς θεσμούς, την ελληνική γλώσσα και την ελληνική νοοτροπία, ερχόταν και η ανάγκη για την «μίμησιν πράξεων», το θέατρο. Έτσι το περιορισμένο στην Αττική καλλιτεχνικό θαύμα που ήδη στα χρόνια του Βασιλέως Αρχελάου είχε ενοφθαλμιστεί στη Μακεδονία (εκεί, ως γνωστόν βρήκαν πνευματικό άσυλο ο Ευριπίδης και ο Αγάθων), με τον Αλέξανδρο και τους επιγόνους του και αργότερα με τους Ρωμαίους γίνεται κτήμα της οικουμένης. Έτσι σήμερα  η διασπορά του ελληνικού πνεύματος, της ελληνικής παιδείας, πιστοποιείται με την παρουσία των θεατρικών οικοδομημάτων·  όπου αρχαίο ελληνικό θέατρο, εκεί ο ελληνικός σπόρος φύτρωσε και φούντωσε και αυτό γίνεται ορατό σε μια γεωγραφική έκταση που έχει ως όρια την Αλβανία, το Μαρόκο, τη Μασσαλία και το Πακιστάν. Νιώθει κανείς την ανάγκη να πει πως ένας σπορέας με γερά ριζωμένα τα πόδια στην Αττική γη έσπειρε σε Βορρά και Νότο, Ανατολή και Δύση τη μεγάλη ανακάλυψη του Αθηναίου πολίτη, το θέατρο, τον αισθητικό τρόπο να ρωτάς για τα ανοιχτά προβλήματα μέσω των αρχέτυπων μύθων. Ένα θέατρο δεν είναι απλώς ένα αρχιτεκτονικό επίτευγμα. Όπως κάθε ανθρώπινο  έργο ενέχει ιδεολογία και ηθική. Το γεγονός ότι τα θέατρα είναι χτισμένα σε πανομοιότυπους κυρίως τόπους, έχει τη σημασία του. Το κοίλον μαζί με τη σκηνή αποτελεί το ήμισυ μιας σφαίρας, το έτερο ήμισυ της οποίας είναι ο ουράνιος θόλος. Σφηνωμένα τα θέατρα κυρίως στα πρανή των βουνών απέναντι συχνά από ανεστραμμένα τραπεζοειδή όρη ορίζουν το μέτρο της επέμβασης του ανθρώπου στη φύση. Κρυμμένα κι ανεστραμμένα αυτά κελύφη στους μυχούς των βουνών, σε πευκόφυτες περιοχές, απέναντι στη θάλασσα είναι σα να δηλώνουν ότι η φύση είναι το λίκνο της ζωής και η τέχνη έχει νόημα όσο προσπαθεί να ερμηνεύσει τη φύση και τα αινίγματά της, όχι βέβαια για να την υπονομεύσει αλλά για να την κατανοήσει, άρα για να κατανοήσει το βαθύ λόγο της ψυχής.

Αρχαίο θέατρο Δίου Πιερίας

    Ο άνθρωπος, ως φύσει πολιτικόν ζώον κατά τον Αριστοτέλη, μέσα στα όρια της φύσης πολιτεύεται και μέσα στα όρια της πολιτικής πρακτικής η φύση σώζεται. Το θέατρο είναι μια κλειστή  συμβολική πόλις μέσα στην ανοικτή παλάμη της φύσης. Ο Δήμος προσέρχεται στο θέατρο συγκροτημένος θεσμικά. Η ιεραρχία που επικρατεί δεν είναι ταξική αλλά αξιοκρατική, αφού τα δημόσια αξιώματα ασκούνται περιοδικά από τους πολίτες κυρίως μετά από κλήρωση. Έτσι οι άρχοντες κάθονται στις κάτω θέσεις απέναντι από το χορό, που κυρίως αποτελείται από εφήβους της πόλεως και εκπροσωπεί τον κοινό λόγο.

     Το μέγα σώμα των πολιτών καταλαμβάνει το κυρίως κοίλον απέναντι από το Λογείον όπου πάσχουν και καθαίρονται οι ήρωες. Στα άνω καθίσματα παρακολουθούν το μύθο και την ποίηση οι γυναίκες και οι δούλοι. Ιδού λοιπόν μια ισορροπία και μια δημοκρατική τάξη αξιοσημείωτη. Απέναντί τους όμως στο ίδιο ύψος, βρίσκεται το Θεολογείον απ?όπου ομιλούν όταν εμφανίζονται οι θεοί. Ιδού λοιπόν μια ισορροπία και μια δημοκρατική τάξη αξιοσημείωτη.

     Τα θέατρα είναι έτσι προσανατολισμένα  ώστε ο ανατέλλων ήλιος να λάμπει εν πρώτοις στη σκηνή. Γι αυτό υπάρχουν κείμενα τραγωδιών που ο πρόλογος του υποκριτή αναφέρεται στον ήλιο που ανατέλλει, άλλοτε για να σκορπίσει κακά όνειρα άλλοτε για να βοηθήσει την αποκατάσταση της χαμένης δικαιοσύνης. Έτσι ο φυσικός χρόνος ταυτιζόταν με το χρόνο του μύθου, όχι, βέβαια, για να δημιουργηθούν συνθήκες ψευδαίσθησης, αλλά κυρίως για να υπομνησθεί ότι ο μύθος και οι ήρωες μιμούνται πράξεις βίου που μας αφορούν και μας αντανακλούν.

Αρχαίο θέατρο Βουθρωτού στη Νότιο Αλβανία

     Όταν πάλι οι τραγικές τετραλογίες τελείωναν, η έξοδος του τελευταίου σατυρικού δράματος συνέπιπτε με τη δύση του ηλίου. Γι?αυτό και στα σατυρικά δράματα και στις αριστοφανικές κωμωδίες το θέαμα έκλεινε με λαμπαδηφορίες και πυρσούς.

    Το θέατρο μιμείται το χώρο αλλά περιέχει και το φυσικό χρόνο. Θεατές και θεώμενοι, ανατολή και δύση, ιδού οι άξονες που ορίζουν το θεατρικό αρχιτεκτόνημα.

Αλλά ένα θέατρο είναι μια κτιστή  διατύπωση της πολιτικής. Ενώπιον του Δήμου οι ήρωες και ο χορός, οι θεοί και οι άνθρωποι εκθέτουν τα προβλήματά τους, τα πάθη τους, τα αδιέξοδά τους. όπως οι ήρωες δημόσια εκτίθενται και ενώπιον του χορού λογοδοτούν, έτσι και ο ποιητής ως πολίτης λογοδοτεί, βραβεύεται ή απορρίπτεται από τους κριτές-συμπολίτες του.

  Η μεγάλη ανακάλυψη των Ελλήνων, ο διάλογος, έγινε στην Αθήνα μια υψηλή τέχνη σύνθετη και πολυσήμαντη. Το έπος διαλέγεται με το λυρισμό, ο λαός με τους άρχοντες, οι δούλοι με τους αφέντες, οι θεοί με τους θνητούς, η μουσική με το ρυθμό, η κίνηση με την εμμέλεια του χορού, η όψη με την ακοή, ο λόγος με την εικόνα και πάνω απ? όλα η λογική με το παράλογο, η πειθώ με τα άλογα πάθη.

    Ανάμεσα στους θεατές-πολίτες-άρχοντες και το Λογείο, όπου συγκρούεται το ήθος και η διάνοια των ηρώων μεσολαβεί η ορχήστρα. Εκεί κινείται ο χορός ο οποίος θεσμικά ανήκει στην πόλιν και ποιητικά στο μύθο. Ιδού πως. Ενώ πολύ νωρίς οι υποκριτές ήταν ειδικευμένοι επαγγελματίες, ο χορός αποτελείτο πάντα από γνήσιους Αθηναίους εφήβους, ερασιτέχνες βέβαια, που όταν επιλέγονταν θεωρούσαν ύψιστη τιμή να μετέχουν στη δραματική διδασκαλία. Η πόλη θεωρούσε τη συμμετοχή στο χορό ως ισότιμη με τη στρατιωτική θητεία, γι? αυτό ο μόνος λόγος απαλλαγής από τη το στρατό ήταν η επιλογή ενός εφήβου από το χοροδιδάσκαλο. Έτσι την ώρα της παράστασης ο χορός έχει διπλή φύση, πολίτες και παραστάτες στα τραγικά δρώμενα. Μ?αυτό τον τρόπο η πόλη μετέχει στο ποιητικό γεγονός και η ποίηση, ο λόγος αναφέρεται στην πόλη.

Χορός  στις «Ικέτιδες» του Αισχύλου

  Αλλά ο χορός επιτελεί και άλλο καθήκον· ως λυρικό φίλτρο απορροφά τα τραγικά συμβάντα και τα μεταποιεί σε μουσική, δηλαδή μετατρέπει τον τρόμο σε ρυθμό, λειτουργεί δηλαδή ως ανασχετικός κυματοθραύστης. Και κάτι άλλο ακόμη. Ανάγει τα πάθη του τραγικού παρόντος στο παρελθόν του μύθου και έτσι τα παρηγορεί. Πέρα όμως από αυτά το θέατρο ως οικοδόμημα εντάσσεται ως συμπληρωματικό χτίσμα μέσα στο σύνολο των δημοσίων χώρων συνάθροισης, τους ναούς, την αγορά, τα δικαστήρια, τη Βουλή και την Εκκλησία του Δήμου, το στρατόπεδο.

   Και κάτι άλλο ακόμη. Τα θέατρα λειτουργούν στα πλαίσια δημόσιων εορτών ως πόλοι ενός πολυδύναμου και πολυσήμαντου συστήματος επικοινωνίας των πολιτών, και όχι μόνο. Γνωρίζουμε πως στις εορτές κατ? έθιμο η πόλη εδέχετο ελεύθερα αλλοδαπούς επισκέπτες, άρα το θέατρο ήταν η επίσημη προθήκη της πόλεως προς τους ξένους και την κριτική τους.

    Να γιατί λοιπόν θεωρούμε πως η διασπορά της θεατρικής αρχιτεκτονικής στα πέρατα του τότε γνωστού κόσμου είναι τεκμήριο όχι μόνο της θεατρικής αποκέντρωσης, αλλά όπως είπαμε στην αρχή, η ανθοφορία μιας γενναίας σποράς. Το πνεύμα της ελληνικής παιδείας, ο διάλογος, η σύγκρουση ιδεών, η αμφισβήτηση αξιών, η δοκιμασία των ιδεολογημάτων, οι μεταμορφώσεις των ηθών, η περιπέτεια της δυνάμεως, η ύβρις, η υπέρβαση των ορίων, η κριτική των θεϊκών πρωτοβουλιών, η ακμή και η παρακμή των θεσμών, μέσω του θεάτρου γίνονται παγκόσμια πρόκληση για συζήτηση και ως εκ τούτου προζύμι πολιτισμού. Η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου και των επιγόνων του ακολούθησε τη μοίρα κατά τρόπο νομοτελειακό τόσων και τόσων άλλων αυτοκρατοριών. Σε λίγο οι ρωμαϊκές λεγεώνες θα αντικαταστήσουν τη μακεδονική λοξή φάλαγγα.

    Τα ελληνικά όμως θέατρα, όσα διέσωσε ο χρόνος, άλλα ολόκληρα, άλλα τραυματισμένα, άλλα ημιθανή και άλλα θαμμένα ακόμη υπάρχουν για να μας θυμίζουν ότι πέρα από την ισχύ των όπλων και την εξουσία των δοράτων, η δύναμη του λόγου, η γοητεία του μύθου, η πειθώ της ρητορικής και τα φοβερά ελεεινά πάθη των ηρώων μεταφέρουν μέσα στους αιώνες την πεμπτουσία του πολιτισμού που έβαλε στο κέντρο τον Άνθρωπο και με τον Άνθρωπο ως μέτρο , οικοδόμησε μια παιδεία που στόχευε στην πολιτική αρετή, στη φιλία και στη φιλοκαλία.