Γ΄ ΣΧΕΔΙΑΣΜΑ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ:  Ο ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ

ΚΥΡΙΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Άκρατος ιδεαλισμός

Στροφή προς τη συλλογή, μελέτη και αξιοποίηση της λαϊκής πολιτιστικής παράδοσης

Στροφή προς τη δημοτική γλώσσα

Προσφυγή στη φύση για την έκφραση συναισθημάτων

Σύζευξη ποίησης-μουσικής-φιλοσοφίας

Πρώιμη καλλιέργεια δοκιμίου και λογοτεχνικής κριτικής

Κοινή θεματολογία (πατρίδα, θρησκεία, φύση, γυναίκα, έρωτας)

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Ιταλική και γενικά ευρωπαϊκή λογοτεχνία

Κρητική λογοτεχνία μετά το 1669

Δημοτικό τραγούδι

Ποιητικό έργο δημοτικιστών Βηλαρά και Χριστόπουλου

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΣΟΛΩΜΟΣ 1798-1857

   Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο? γιος του Νικολάου Σολωμού, αριστοκράτη Κρητικής καταγωγής και της Αγγελικής Νίκλη, γυναίκας του λαού. Μαθητεύει κοντά στον Don Santo Rossi, Ιταλό δάσκαλο με φιλελεύθερες ιδέες. Το1808 μεταβαίνει στην Ιταλία, φοιτά στο Λύκειο της Κρεμόνας και μετά στο Πανεπιστήμιο της Παβίας. Γίνεται γνωστός της λογοτεχνικούς κύκλους του Μιλάνου, γράφει τα πρώτα του ιταλικά ποιήματα και συνδέεται με της Manzoni, Monti, Foscolo, Leopardi. Στα 1818 επιστρέφει στη Ζάκυνθο και εκεί με προτροπή του Σπυρίδωνα Τρικούπη το 1822 μελετά το νεοελληνικό ποιητικό λόγο. Από τότε τίποτε άλλο δεν έχει στο νου του «πάρεξ ελευθερία και γλώσσα». Το 1833 ως το 1835 ο Σολωμός μπλέκεται σε μια οικογενειακή δίκη, που τον τραυμάτισε ανεπανόρθωτα και τον οδήγησε στην απομόνωση. Πέθανε το Φεβρουάριο του 1857 στην Κέρκυρα όπου ζούσε από το 1828.  

Το έργο του.

Το έργο του είναι μεγάλο και ποικίλο: Ποίηση, πεζογραφία, μεταφράσεις, σχεδιάσματα. Ιδιαίτερα το ποιητικό του έργο είναι αποσπασματικό. Η ποίησή του παρομοιάζεται από τον νεοελληνιστή Κίμωνα Φράιερ μ? ένα μισοτελειωμένο άγαλμα στο οποίο υπάρχει η ένδειξη της εντέλειας που όλοι επιδιώκουμε, μα σπάνια κατορθώνουμε να κατακτήσουμε. Το ποιητικό έργο του Σολωμού μπορούμε να το διακρίνουμε της ακόλουθες χρονικές ενότητες:

Α. Τα πρώτα ποιήματα 1818- 1823

Εδώ ανήκουν τα νεανικά ποιήματα, γραμμένα σε μικρούς, ευλύγιστους στίχους, λυρικά με ρομαντικό κυρίως περιεχόμενο: «Ανθούλα», «Η Αγνώριστη», «Η Ξανθούλα».

Β.Ποιήματα της δεκαετίας 1823- 1833

Η δεκαετία αυτή υπήρξε για το Σολωμό πολύ παραγωγική, γόνιμη και δημιουργική. Το 1823 γράφει τον «Ύμνον εις την Ελευθερίαν». Ο «Ύμνος» αποτελεί πνευματική και πολιτική πράξη που εξυμνεί την ελευθερία, εξωτερική και εσωτερική και μελοποιήθηκε το 1828 από το μουσουργό Νικόλαο Μάντζαρο. Στην ίδια περίοδο ανήκουν: η ωδή «Εις τον θάνατον του λόρδου Μπάυρον», το επίγραμμα «Εις την καταστροφήν των Ψαρών», «Η Φαρμακωμένη», «Εις Μάρκον Μπότσαρην», «Ο Λάμπρος», «Η ημέρα της Λαμπρής». Στην ίδια περίοδο ανήκει το Α΄ Σχεδίασμα των « Ελεύθερων Πολιορκημένων».

Γ. Η περίοδος της ωριμότητας 1833-1849

Εδώ ανήκουν τα μεγάλα έργα: «Κρητικός»1833 μια εξομολόγηση του ποιητικού ανθρώπου που αποκαλύπτει μια καινούρια αίσθηση του λυρικού και τα Β΄ και Γ΄ Σχεδιάσματα των «Ελεύθερων Πολιορκημένων»: Στο έργο αυτό παρουσιάζει τον άνθρωπο στην υψηλότερη τελείωσή του. Προβάλλεται η νίκη της ηθικής ελευθερίας στην υλική βία, μια νίκη που ισοδυναμεί με ουσιαστική και διαρκή νίκη. Αξιόλογο είναι και το ποίημα του «Πόρφυρας». Ο Πολυλάς παραδίδει πως όταν το έγραφε της φίλος του παρατήρησε: « Το Έθνος ήθελε δεχθή καλύτερα ένα ποίημα εθνικό» Κι ο Σολωμός απάντησε: «Το Έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθές».

Το πεζογραφικό του έργο αποτελούν δύο κείμενα: Ο «Διάλογος» 1824 όπου διατυπώνει της προσωπικές του απόψεις για τη γλώσσα και «Η Γυναίκα της Ζάκυνθος» κείμενο με σατυρικό αλλά και οραματικό χαρακτήρα.

Το ιταλικό έργο του Σολωμού περιλαμβάνει ποιήματα, αυτοσχέδιους στίχους, σονέτα, πεζά σχεδιάσματα και στοχασμούς.

Τα έργα του Σολωμού εξέδωσε το 1859 ο Ιάκωβος Πολυλάς με τίτλο: «Τα Ευρισκόμενα» όπου προτάσσει τα «Προλεγόμενα». Στο μεταξύ βρέθηκαν κι άλλα χειρόγραφα του ποιητή και ξαναεκδόθηκαν από το Λίνο Πολίτη. Ο Εθνικός της ποιητής κατάφερε να συνδέσει τη νεοελληνική ποίηση με της ρίζες της, με το δημοτικό τραγούδι και την κρητική παράδοση χαρίζοντας στην Ελλάδα τη φωνή που της άξιζε. Για τούτο και ο Οδυσσέας Ελύτης προτρέπει:

«Όπου και να της βρίσκει το κακό, αδελφοί,

Όπου και να θολώνει ο νους της,

Μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό

Και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη».

ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

Η ποίηση του Σολωμού και των άλλων ποιητών της Σχολής χαρακτηρίζεται από τη σύζευξη ρομαντισμού και νεοκλασικισμού. Χαρακτηριστικά του δεύτερου είναι: οι σταθεροί κλασικοί κανόνες, δηλαδή η ισορροπία, η αρμονία, η τελειότητα για τη σύνθεση επικών, δραματικών και λυρικών ποιημάτων με υψηλή καλλιτεχνική στάθμη, ο πληθωρισμός εκφραστικών μέσων, το ρωμαλέο αρχιτεκτονικό σχέδιο, ο ρητορισμός και ο διδακτισμός. Σε θεματικό επίπεδο, το λαμπρό ελληνικό παρελθόν συνδέεται με το ηρωικό και ταραγμένο παρόν του εθνικού αγώνα, ενώ η ανάμνηση της κλασικής παιδείας και των αξιών της τροφοδοτεί το πάθος της εθνικής αποκατάστασης.

Στους Ελεύθερους Πολιορκημένους τα νεοκλασικιστικά στοιχεία είναι ελάχιστα, επειδή υπερέχουν τα ρομαντικά και ιδιαίτερα η επίδραση του γερμανικού ιδεαλισμού.

Ο γερμανικός ιδεαλισμός διαπνέει το έργο του Σολωμού, καθώς η ιδέα της ελευθερίας διαφεύγει από το στενό πλαίσιο της εθνικής ελευθερίας και ανάγεται στην ιδέα της πνευματικής ελευθερίας του ατόμου. Κυριαρχεί δηλαδή η υπεροχή του πνεύματος.

Στην τέχνη και τη λογοτεχνία, η ιδέα ως εκδήλωση προσδιορίζει την πληρότητα του ωραίου. Το αληθινό έργο συγκλονίζεται από δυνατά αισθήματα, δραματική φαντασία, υψηλά νοήματα. Ολόκληρη η σύλληψη ως νοητική διεργασία εκφράζει μεγαλείο, έξαρση, οδύνη. Ο ιδεαλισμός τύλιξε με την αίσθηση του ωραίου και τα πιο άσχημα και κοινά πράγματα, σε μια εμπνευσμένη προσπάθεια να προσφέρει στο λαό, μέσα από τη σκληρή βιοτική αθλιότητα, το ιδανικό της ζωής, την αλήθεια, τη δύναμη και την καλλιτεχνική ουσία.

Η Έξοδος

     Οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» είναι η ποιητική σύνθεση του Χρέους. Η σύνθεση αναφέρεται στη 12μηνη πολιορκία του Μεσολογγίου από το 1825 ως την παραμονή των Βαΐων του 1826 από τον Κιουταχή και μετά τον Ιμπραήμ. Η πολιορκία αυτή έληξε με την Έξοδο, την υψηλότερη ίσως στιγμή της Επανάστασης. Ο Σολωμός στη διάρκεια της πολιορκίας βρισκόταν στη Ζάκυνθο κι άκουγε τις κανονιές από το πολιορκημένο φρούριο.

Είναι όμως κυρίως ο αγώνας του ανθρώπου να προσπεράσει τη φυσική του ελευθερία και να κατακτήσει μιαν άλλη ανώτερη την ηθική, εσωτερική ελευθερία, που διασώζεται τελικά « απείραχτη και άγια» από τους πειρασμούς, κατά τον ποιητή. Η σύνθεση αποτελείται από τρία σχεδιάσματα, στα οποία διακρίνεται ο αγώνας και η αγωνία του ποιητή να πετύχει την εκφραστική τελειότητα.

ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΣΟΛΩΜΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Αποσπασματικότητα, γιατί εκείνο που έχει σημασία είναι η δημιουργική διαδικασία και όχι το συνθετικό αποτέλεσμα, προσήλωση στη δημοτική γλώσσα, έντονος λυρισμός, επιδράσεις δημοτικού τραγουδιού (στη γλώσσα, στη στιχουργία και στα θέματα). Το μέτρο στην ποιητική αυτή σύνθεση είναι το ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, κατά το οποίο ο στίχος χωρίζεται με νοηματική και συντακτική παύση σε δύο ημιστίχια από τα οποία το α΄ έχει 8 συλλαβές και το β΄7. Στο δεκαπεντασύλλαβο στίχο τονίζονται οι ζυγές συλλαβές, υποχρεωτικά η 14η και η 6η ή η 8η συλλαβή. Εδώ πρέπει να παρατηρήσουμε πως ενώ από τη δημοτική ποίηση λείπουν οι διασκελισμοί, στην έντεχνη επώνυμη ποίηση είναι υπαρκτοί ως στοιχείο υπαρκτής ποικιλίας ή έμφασης.

ΘΕΜΑΤΑ

Λατρεία της φύσης στην οποία ενυπάρχει το θεϊκό στοιχείο και μόνο μέσω αυτής μπορεί ο άνθρωπος να ζήσει σε αρμονία με το σύμπαν.

Πατριδολατρία

Εξιδανικευμένος έρωτας και αγνότητα που λυτρώνουν από τις γήινες αναγκαιότητες.

Έντονο θρησκευτικό στοιχείο

Ενορατικές εμπειρίες (μέσα προσέγγισης του θείου) και αποκαλυπτικό στοιχείο.

ΡΟΜΑΝΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥΣ

• Χρήση λέξεων από τη ντοπιολαλιά.
• Αποσπασματικότητα ποιήματος (Σχεδιάσματα -αγώνας και αγωνία για την τελειότητα).
• Σύζευξη φιλοσοφίας με την τέχνη.
• Σύζευξη επικού ?λυρικού στοιχείου.
• Σύζευξη φοβερού-εύθυμου (Η αληθινή ποίηση βρίσκεται στην αρμονία των αντιθέτων) Η σύζευξη αυτή είναι πιο εμφανής στο Β΄ Σχεδίασμα:

Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε,

Κι όσ? άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ? άρματα σε κλειούνε.

• Ρομαντισμός Σίλλερ: αντίληψη για την ηθική δύναμη που δοκιμάζεται στην έσχατη δυστυχία.
• Έμπνευση από τη φύση για να εκφράσει τον εσωτερικό-ψυχικό κόσμο αλλά και την εξωτερική -κοινωνική πραγματικότητα.
• Τεχνική συναισθησίας: συνύπαρξη ήχων, εικόνων.
• Παρουσία ενορατικών εμπειριών (οπτασίες, οράματα): η πύλη που οδηγεί στα άδυτα της ψυχής.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

1. Να σχολιάσετε τον τίτλο του αποσπάσματος.

2. Να εντοπίσετε χαρακτηριστικά της σολωμικής και της ρομαντικής ποίησης στο απόσπασμα.

3. Να χωρίσετε το απόσπασμα σε ενότητες. Ποιο είναι το κριτήριο σας;

4. Να εντοπίσετε το χώρο και το χρόνο του αποσπάσματος. Για τον προσδιορισμό του χώρου να λάβετε υπόψη όσα ο ίδιος ο ποιητής λέει στους Στοχασμούς του όπου παρουσιάζει την Πατρίδα εξιδανικευμένη και αποθεωμένη με οικουμενική διάσταση. Το Μεσολόγγι είναι ο μικρός κύκλος από τον οποίο προβάλλει ο μεγάλος κύκλος. Η αντίστασή του υψώνεται σε παγκόσμια ηρωική στάση. Οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» γίνονται παγκόσμιο πρότυπο. Έτσι συνδέεται η Εθνικότητα με την Οικουμενικότητα όπως γίνεται στην αισχυλική τραγωδία.

Η πολιορκία του Μεσολογγίου Γ. Μακρυγιάννη-Π. Ζωγράφου

5. Ποιοι συγχορεύουν στο απόσπασμα και τι εκπροσωπούν; Ο χορός είναι μόνο κίνηση του σώματος; Να λάβετε υπόψη το χαρακτηρισμό της μεγάλης χορεύτριας Ισιδώρας Ντάνκαν για το χορό: «Παράδοση του σώματος στην έμπνευση της ψυχής».

6. Πως αντιμετώπισαν τον Έρωτα οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και ιδιαίτερα ο Πλάτων;

7. Συνεχίζει η συμπόρευση του Απρίλη και του Έρωτα σε όλο το απόσπασμα;

8. Ποια είναι η δική σας ψυχική διάθεση την εποχή της Άνοιξης;

9. Τι δηλώνουν τα ρήματα της πρώτης ενότητας; Να τα κατατάξετε από το πιο ισχυρό στο ασθενέστερο και να παρακολουθήσετε και την κίνηση του ποιητή.

10. Σε ποιους χώρους κινείται το απόσπασμα και ποια πλάσματα συμμετέχουν σ? αυτό;

11. Ποια στοιχεία αποκαλύπτουν την αγάπη που έτρεφε ο Σολωμός στη λαϊκή μας παράδοση;

12. Να προσέξετε τη δομή του στίχου 16. Τι δηλώνεται με την παρουσία των ονοματικών τύπων και την απουσία ρήματος;

13. Τι είδους εικόνες έχουμε στο απόσπασμα; Σε ποιες αισθήσεις απευθύνονται;

14. Τι προσδοκίες γεννά το χωρίς κίνηση, νυκτερινό τοπίο;

15. Γιατί απ? όλα τα πλάσματα του ζωϊκού βασιλείου επιλέγονται η πεταλούδα και η μέλισσα;

16. Ποιον άνθρωπο χαρακτηρίζουμε αλαφροΐσκιωτο; Μπορεί να είναι ο ποιητής; Πως αντιμετωπίζει η κοινωνία τους αλαφροΐσκιωτους;

17. Πως λειτουργεί η Φεγγαροντυμένη στο απόσπασμα; Διεγείρει ή αποκοιμίζει τη συνείδηση μαγεύοντάς την ; Με ποιες μορφές τη συσχετίζετε με τη φαντασία σας;

18. Πως μπορεί να λειτουργήσει η Φύση στην ανθρώπινη ψυχή;

19. Με ποιους εκφραστικούς τρόπους αισθητοποιεί την εικόνα της φύσης στην κίνηση και την ακινησία της ο Σολωμός;

20. Γράφει ο Γ. Αποστολάκης: Η άνοιξη του τραγουδιού δεν είναι το πραγματικό γεγονός. Το τραγούδι δεν είναι περιγραφή της φύσης παρά σωστή ποιητική οπτασία της ψυχής των Πολιορκημένων. Για να γίνει το τραγούδι δε χρειαζότανε ο ποιητής να φανεί πιστός στην περιγραφή, δεν είχε ανάγκη να ρίξει επάνω του τα κουρέλια του ρεαλισμού. Τις επιδράσεις ποιου κινήματος διακρίνετε στη διαπίστωση του Αποστολάκη για τη σολωμική ποίηση;

21.Να γράψετε ένα ποίημα, παραδοσιακό ή μοντέρνο με τον ίδιο τίτλο, αναφερόμενοι σ? ένα προσωπικό σας βίωμα και ξεκινώντας με τον πρώτο στίχο του αποσπάσματος.

22. Να ετοιμάσετε μια παρουσίαση, μια εικαστική ανάγνωση του ποιήματος στίχο με στίχο.

23. Να ζωγραφίσετε μια εικόνα που σας άρεσε ιδιαίτερα.

24. Ποιος απαντά στο 7ο απόσπασμα; Τι καταλαβαίνετε εσείς; Μαρτυρεί κάποιον μετεωρισμό της ψυχής η απάντηση αυτή;

25. Ακούστε το απόσπασμα από την Ειρήνη Παππά και το Νίκο Ξυλούρη.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Διαβάστε το απόσπασμα από το βιβλίο του Ισίδωρου Ζουργού «Η αηδονόπιτα» για τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», για να δείτε και μια απόδοση σε πεζό λογοτεχνικό λόγο του ίδιου γεγονότος, του Αγώνα των Μεσολογγιτών.

     Παραδίπλα έβλεπες τους αρματωμένους ,γερμένα αγάλματα με χέρια και πρόσωπο μαυρισμένα απ? το μπαρούτι, να ?χουν κλείσει τα μάτια για λίγο ύπνο?Είμαι άπλυτος τρεις ολόκληρες εβδομάδες, η ντάπια μας τη νύχτα μυρίζει σαν υπόνομος. Κάπου κάπου κοιτάζω τα χέρια μου, είναι γεμάτα ρόζους απ? τις ντουφεκόβεργες, τα νύχια μαύρα, γεμάτα χώμα. Ονειρεύομαι μια βουτιά στη λιμνοθάλασσα για να καθαρίσω τα έξω μου- μέσα λάμπω ολοκάθαρος, το χρέος είναι σαν τον έρωτα, ένα σαπούνι που μοσχοβολά?Είναι μέρες που μας βασανίζει η δυσεντερία, το νερό που πίνουμε δεν είναι   καθαρό?Πέρασε σήμερα και η γυναίκα μου μαζί με άλλες Μεσολογγίτισσες και μας μοίρασαν παξιμάδια και σταφύλια?

   Βάδιζε μέσα σ? ένα δαίδαλο από μικρά δρομάκια. Παιδιά κοκαλιάρικα, ξυπόλητα, με μπαλωμένα κουρέλια, έπαιζαν στους δρόμους με τις σπασμένες κεραμίδες ,που ήταν άφθονες εδώ κι εκεί απ? τις κομματιασμένες στέγες. Πολλοί λαβωμένοι κάθονταν έξω απ? τα κατώφλια, ωχροί κι αξύριστοι άπλωναν χέρια και πόδια κομματιασμένα απ? τα βόλια και δεμένα με πανιά, πληγές μελανιασμένες, τυλιγμένες σε σκισμένα σεντόνια, που έδειχναν ακόμα επίφοβες. Μέσα απ? τα κατώφλια μύριζε μούχλα και σκόρδο, απλυσιά και βρεγμένο χώμα, το νερό των πηγαδιών δεν περίσσευε παρά μόνο για πιόμα. Μια γριά κρατούσε στο χέρι έναν κουβά με λιωμένο ασβέστη , υλικό δυσεύρετο , και άλειφε γύρω τα κατώφλια και τα παράθυρα σα να ?ταν Πάσχα, οι αρρώστιες φόβιζαν πιο πολύ απ? τον Τούρκο ακόμα?.

   Άκουσε τραγούδια , είχε φτάσει στο τέλος του δρόμου. Ήξερε πως πολύ συχνά οι γυναίκες, όταν τέλειωναν τα μασάλια και τα παραμύθια, πιάναν το τραγούδι , όσο τα χέρια δούλευαν, τα στόματα τραγουδούσαν: νυφιάτικα, κλέφτικα απ? το Βραχώρι και τις κορυφές του Μακρυνόρους, νανουρίσματα. Είχαν μεταξύ τους και μικρομάνες, είχαν και χήρες και αρραβωνιασμένες, που έμεναν ακόμα με το δαχτυλίδι στο χέρι να περιμένουν και να μετράνε τις κανονιές?

     Το στάρι τέλειωσε, το τελευταίο σπυρί το άρπαξε το μαύρο πουλί και το κρατά κοροϊδευτικά στο ράμφος. Οι αρρώστιες στέλνουν καραβάνια ολόκληρα στον Άδη, η γης όλη οργώθηκε απ? τους πολλούς τάφους. Στην πόλη δεν υπάρχουν πια γάτες, ούτε σκύλοι. Δεν υπάρχει ούτε ένας σκύλος να φάει τα βρασμένα κόκαλα των ομοίων του που περισσεύουν στα τραπέζια. Τα αρμυρίκια θερίστηκαν δίπλα απ? τη θάλασσα, τα καβούρια εξαφανίστηκαν , οι κατσαρόλες βράζουν δέρματα και ποντίκια?

     Η άνοιξη ήταν αυτή που άνοιξε τελικά τις πόρτες του Μεσολογγιού. Το πάρσιμο έγινε απ? τις μυρωδιές της, αυτές σήκωσαν τα μάνταλα στις καστρόπορτες. Τα αγριολούλουδα στις πλαγιές του Ζυγού, η ευωδιά απ? τα μωρά των φύλλων στα πλατάνια του Αγίου Συμεών, οι ανθισμένες λεμονιές της Ναυπακτίας. Το δέλεαρ μιας εαρινής θυσίας και ταφής ήταν ακατανίκητο.

• Να εντοπίσετε την αντίθεση που υπάρχει στην πρώτη παράγραφο και να την ερμηνεύσετε.
• Ποιος στάθηκε ο ισχυρότερος πειρασμός για τους Μεσολογγίτες, κατά το συγγραφέα;

Διαβάστε και το απόσπασμα από τα «Απομνημονεύματα» του Κασομούλη, που παραθέτει ο ιστορικός Τάσος Βουρνάς στο έργο του «Νεότερη Ελληνική Ιστορία», χαρακτηρίζοντάς το ως ένα από τα ιερότερα κείμενα του Αγώνα.

Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΩΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

«Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος.

Βλέποντες τον εαυτόν μας, το στράτευμα και τους πολίτας εν γένει μικρούς και μεγάλους παρ' ελπίδα υστερημένους από όλα τα κατεπείγοντα αναγκαία της ζωής των προ 40 ημέρας και ότι εκπληρώσαμεν τα χρέη μας ως πιστοί στρατιώται της πατρίδος εις την στενήν πολιορκίαν ταύτην και ότι, εάν μίαν ημέραν υπομείνωμεν περισσότερον θέλουσιν αποθάνει όρθιοι εις τους δρόμους όλοι.

Θεωρούντες εκ του άλλου ότι μας εξέλιπεν κάθε ελπίς βοηθείας και προμηθείας τόσον από την θάλασσαν όσον και την ξηράν ώστε νά δυνηθώμεν να βαστάξωμεν, ενώ ευρισκό­μεθα νικηταί του εχθρού, απεφάσισαμεν ομοφώνως: Η έξοδός μας να γίνει βράδυ εις τας δυο ώρας της νυκτός 10 Α­πριλίου, ημέραν Σάββατον και ξημερώνοντας των Βαΐων, κα­τά το εξής σχέδιον, ή ελθη ή δέν έλθη βοήθεια.

Α', Β΄, Γ, ...

Ι΄. Επειδή θα πληγωθούν και πολλοί εξ? ημών εις τον δρόμον κάθε σύντροφος χρεωστεί να τον βοηθεί και να παίρνει και τ? άρματά του και εάν δεν είναι και εκ του ιδίου σώματος.

ΙΑ΄ Απαγορεύεται αυστηρώς να μη αρπάξη άρμα συντρόφου του εις τον δρόμον πληγωμένου ή αδυνάτου, αργυρούν ή σιδηρούν και φύγη. Όπου φανή τοιούτος μετά την σωτηρίαν μας θέλει δίδει το πράγμα οπίσω και θέλη θεωρείσθαι ως προδότης. ...

ΙΕ΄ Τα μικρά παιδιά όλα να τα ποτίσουν αφιόνι οι γονείς άμα σκοτιδιάση

...

Εν Μεσολογγίω 10 Απριλίου 1826

Να προσέξετε το ήθος των προσώπων την έσχατη ώρα της ζωής τους και την πιο αυθεντική , όταν αυτοί αναμετρώνται με το θάνατο.

Κάντε τώρα κι ένα νοερό ταξίδι-προσκύνημα στο Μεσολόγγι με την πένα ενός λογοτέχνη:

Το ταξίδι στο Μεσολόγγι δεν είναι ένα ταξίδι αναψυχής όπως το θέλει το σύγχρονο τουριστικό ιδεώδες. Είναι μια περιπέτεια και μια δοκιμασία της ψυχής. Μια οδοιπορία επιστροφής στις ρίζες, στην καφτή ουσία του Ελληνισμού που δημιούργησε το Εικοσιένα ?την ύπαρξή μας.

Φορτωμένοι μνήμες, βέβαια, πάμε στο Μεσολόγγι. Είναι ο Μπάυρον, είναι ο Παλαμάς, είναι αυτό το μεγάλο παλικάρι ?ο Μάρκος Μπότσαρης ? που αναπαύτηκε στα χώματά του, είναι οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Σολωμού, είναι η Έξοδος ?η ψηλότερη και αγνότερη κορυφή του νεοελληνισμού.

Η οδοιπορία στους χώρους αυτούς ταράζει τη μνήμη, κρατά σε εγρήγορση τη σκέψη. Και χωρίς αυτά τα δυο εφόδια δεν μπορεί κανείς να ταξιδέψει στο Μεσολόγγι.

Δεν ξέρω το πώς και το γιατί αλλά κάθε φορά που πατάω σ? αυτά τα γκρίζα χώματα ή πλέω πάνω στη ρηχή και ακύμαντη λιμνοθάλασσα όλο και περισσότερο συμφιλιώνομαι με το θάνατο- με την Έξοδο?

Σ?αυτά τα τείχη πολέμησαν οι Μεσολογγίτες

Πάντ?ανοιχτά, πάντ?άγρυπνα, τα μάτια της ψυχής μου.