ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ Α΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΛΕΞΗΣ

   Όποιος διαβάζει ένα κείμενο, αν θέλει να το νιώσει ένα και μόνο έχει να κάνει: να συντρίβει τη φλούδα, σκληρή ή μαλακιά, της κάθε λέξης και ν? αφήνει το νόημά της να ξεσπάει στην καρδιά του.     Ν. Καζαντζάκης

Και οι λέξεις φλέβες είναι

μέσα τους αίμα τρέχει.       Γ. Ρίτσος

   Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας

   Σπέρνουνται, γεννιούνται σαν τα βρέφη

   ριζώνουν θρέφονται με το αίμα.     Γ. Σεφέρης

     Κάθε λέξη ένας ολόκληρος κόσμος. Κάθε λέξη μια αγωνία: να ανασύρει από το σύμπαν των ήχων κάτι μικρά φτεράκια και να τα κάνει αρμονία. Για να μπορέσεις να συνεννοηθείς, να ονειρευτείς , να μάθεις. Λέξεις σχηματισμένες από τον άνεμο με κόπο και με αίμα, ώσπου να γίνουν έννοιες σ? αυτήν την ατελεύτητη εποποιία του ανθρώπου προς την αποκάλυψη του αθέατου. Προς τη γνώση. Εμείς τις φτιάξαμε τις λέξεις μέσα στο χρόνο. Εμείς είμαστε οι λέξεις μας. Λέξη προς λέξη φτάσαμε εδώ. Κάποτε βέβαια φοβούμαστε μήπως χάσουμε τις λέξεις. Λάθος φόβος. Γιατί , αν έχουμε κάτι ουσιαστικό να πούμε, θα βρούμε τις λέξεις του. Κανένας φόβος. Η πανανθρώπινη γλώσσα θα υπάρχει όσο υπάρχει ιστορία. Και η ιστορία δεν τελειώνει? Γιατί οι λέξεις μας δεν είναι τίποτε άλλο παρά η παραμυθία ενός παραμυθιού:

Κόκκινη κλωστή δεμένη, στην ανέμη τυλιγμένη ,δώσ? της κλώτσο να γυρίσει παραμύθι ν? αρχινήσει?         Από τις εφημερίδες.

Κείμενο: «Η πέτρα στη λίμνη» Τζάνι Ροντάρι

Ο Τζάνι Ροντάρι (1920-1980) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους Ιταλούς παραμυθάδες και ανανεωτές της παιδικής λογοτεχνίας. Το απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο του «Γραμματική της φαντασίας». Ξεκινώντας από την εξέταση των μηχανισμών που κινούν την επινόηση, ο συγγραφέας μας προσφέρει "πρώτη ύλη", ιδέες, ευκαιρίες για φανταστικούς στοχασμούς, τονίζοντας την απελευθερωτική φόρτιση της λέξης και τον παιδαγωγικό ρόλο της φαντασίας. Μια οποιαδήποτε τυχαία λέξη μπορεί να λειτουργήσει ως λέξη μαγική, για να ξεθάψει περιοχές της μνήμης θαμμένες κάτω από τη σκόνη του χρόνου?

Κείμενο:  «Η πέτρα στη λίμνη» Τζιάνι Ροντάρι

Ο Τζιάνι  Ροντάρι (1920-1980) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους Ιταλούς παραμυθάδες και ανανεωτές της παιδικής λογοτεχνίας. Το απόσπασμα προέρχεται από το βιβλίο του «Γραμματική της φαντασίας». Ξεκινώντας από την εξέταση των μηχανισμών που κινούν την επινόηση, ο συγγραφέας μας προσφέρει "πρώτη ύλη", ιδέες, ευκαιρίες για φανταστικούς στοχασμούς, τονίζοντας την απελευθερωτική φόρτιση της λέξης και τον παιδαγωγικό ρόλο της φαντασίας. Μια οποιαδήποτε τυχαία λέξη μπορεί να λειτουργήσει ως λέξη μαγική, για να ξεθάψει περιοχές της μνήμης θαμμένες κάτω από τη σκόνη του χρόνου?

Σπαράγματα από τη λογοτεχνία μας για την πέτρα

Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά στη χάρη,

η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι?

                                             Διονύσιος Σολωμός

Κυκλάμινο στου βράχου τη σχιμάδα

Άξιον εστί το φως και η πρώτη

χαραγμένη στην πέτρα ευχή του ανθρώπου

η αλκή μας στο ζώο που οδηγεί τον ήλιο

το φυτό που κελάηδησε και βγήκε η μέρα.

                                    Οδυσσέας Ελύτης

Αρχαία ελληνική επιγραφή

Εδώ  σωπαίνουν τα πουλιά, σωπαίνουν κι οι καμπάνες,

σωπαίνει κι ο πικρός Ρωμιός μαζί με τους νεκρούς του

και πα στην πέτρα της σιωπής τα νύχια του ακονίζει

μονάχος κι αβοήθητος της λευτεριάς ταμένος.

                                               Γιάννης Ρίτσος

Κλεφτουριά

Στην πέτρα της υπομονής προσμένουμε το θάμα

που ανοίγουν τα επουράνια κι είν? όλα βολετά.

                                        Γιώργος  Σεφέρης

Ζωγραφική σε πέτρα Γιάννη Ρίτσου

     Πέτρες! Τι είναι οι πέτρες; Πέτρες, δηλαδή τίποτα! Ποιος δίνει σημασία σ? αυτές? Δεν αξίζει τον κόπο μηδέ να μιλήσει κανείς γι? αυτές. Είναι τα πιο κατατρεγμένα πλάσματα της πλάσης.

    Ωστόσο, μου φαίνεται, πως αυτές οι τιποτένιες πέτρες θ? απομείνουνε μονάχα, όποτε χαλάσει ο κόσμος και λείψει κάθε ζωή απάνω στη γη. Αυτές είναι η πρώτη σύσταση του κόσμου κι αυτές θα είναι το τελευταίο του απομεινάρι.

                                          Από το «Ευλογημένιο καταφύγιο» του Φώτη Κόντογλου

                                                    Εκδόσεις  Ακρίτας

Δρακόσπιτο στην Εύβοια

  Ποιος άλλος αρχιτέκτονας εκτός απ? το μαστρο-Νικήτα θα σκεφτότανε  ποτέ να φτιάξει πάνω από μια τόσο πλατιά χαράδρα ένα γεφύρι με μία και μοναδική καμάρα, δίχως κανένα υποστήριγμα, που να κρατιέται μοναχά από τις δυο του άκρες, που να ρίχνει ολάκερο το βάρος του δεξιά κι αριστερά, στα πλευρά της χαράδρας, στα γρανιτένια βράχια; Έτσι που ?τανε σχεδιασμένο στο χαρτί, φάνταζε στον πρωτοχτίστη σαν ένα γιγάντιο αρπαχτικό όρνιο που χύθηκε ξαφνικά από τον ουρανό και καβαλίκεψε τη χαράδρα, έμπηξε τα δυνατά του νυχοπόδαρα στα πλευρά της και της έδωσε να καταλάβει  ότι την είχε νικήσει οριστικά, πως από δω και μπρος θα ?ταν ο αφέντης της.

                              Από το «Όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα» του Άρη Φακίνου

                                                     Εκδόσεις  Καστανιώτη

Πέτρινο μονότοξο γεφύρι στη Μουσθένη                  

Η πέτρα μπορεί να οδηγήσει τη σκέψη μας στην ελληνική μυθολογία, στο μαρτύριο του Σίσυφου αλλά και τη σχετική με τις Συμπληγάδες Πέτρες διήγηση, στην Ιστορία, όταν λειτουργεί ως μέσο υπεράσπισης ή επίθεσης, αλλά και σε μια εικαστική αναζήτηση που σχετίζεται με τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη χαρακτική και την αρχιτεκτονική (κάστρα, τείχη, εκκλησιές, σπίτια, γεφύρια, πλακόστρωτα, βρύσες), τον κινηματογράφο και την τέχνη του κοσμήματος (πολύτιμοι λίθοι).Φέρνει ακόμη στο νου μας παροιμιώδεις εκφράσεις με την πέτρα όπως: ? ?ναμάρτητος πρ?τος τον λίθον βαλέτω, λυδία λίθος, υπήρξε η πέτρα του σκανδάλου, θα κάνω την καρδιά μου πέτρα, ράγισαν και οι πέτρες, έριξε μαύρη πέτρα πίσω του. Μπορεί όμως να γεννήσει κι ένα πλήθος συνειρμών που συνδέονται με τις εμπειρίες και τα βιώματά μας. Έτσι, θυμόμαστε το πρώτο σκόνταμμα μας σε μια πέτρα, το τζαμί (παιδικό παιχνίδι, που σίγουρα οι γονείς σας θα θυμούνται) ή τον πετροπόλεμο, που ζωντανεύει στην ταινία του Δημήτρη Αβδελιώδη «Το δέντρο που πληγώναμε». Είναι δυνατόν ακόμη να θυμηθούμε και να σιγοτραγουδήσουμε τραγούδια που αναφέρουν την πέτρα ή συνώνυμες και συναφείς της έννοιες.

Θέματα για εργασία

Αφού δώσετε έναν ορισμό της Γραμματικής, όπως τον ξέρετε από τη μαθητική σας θητεία, να προσπαθήσετε να ορίσετε τη Γραμματική της φαντασίας και να επισημάνετε την κύρια διαφορά τους.

Άσκηση για το σπίτι: Εφόσον έχετε διαβάσει το κείμενο του Τζάνι Ροντάρι «Η πέτρα στη λίμνη», μπορείτε να επιλέξετε και σεις μια οποιαδήποτε λέξη και να γράψετε τη δική σας ιστορία λειτουργώντας συνειρμικά. Εάν θέλετε, θα είναι ωραίο να τη διανθίσετε με εικόνες που θα βρείτε σε περιοδικά, που ήδη υπάρχουν στο σπίτι, ή στο διαδίκτυο.