1923-2013

Κάθε χρόνο, στις 14 του Σεπτέμβρη, ο νους και η ψυχή  μας κωπηλατούν και μας βγάζουν στη θαλασσοφίλητη γη της Ιωνίας, εκεί που οι πρόγονοί μας πότισαν  το χώμα με τον ιδρώτα και το αίμα τους μέχρι το 1922, χρονιά αποφράδα της Καταστροφής. Προηγήθηκε η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και η υποχώρηση του ελληνικού στρατού που ανάγκασε τους συμμάχους να επιδιώξουν γρήγορα μια νέα συνθήκη ανακωχής (11 Οκτωβρίου 1922) και να επιμείνουν  για μια οριστική συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία, ασκώντας μία πολιτική διαπραγματεύσεων απέναντί της.

 Έγινε λοιπόν  το συνέδριο της Λωζάνης (που άρχισε στις 20 Νοεμβρίου 1922) το οποίο κατέληξε στην ομώνυμη συνθήκη  (στις 30 Ιουλίου 1923) με μεγάλες επιτυχίες για την Τουρκία. Οι διαβουλεύσεις μεταξύ των αντιπροσώπων Βρετανίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Ιαπωνίας, Ρουμανίας, Γιουγκοσλαβίας, Ελλάδας και Τουρκίας στην ελβετική πόλη, με σκοπό τη διευθέτηση των εκκρεμών ζητημάτων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Καταστροφής, κράτησαν οκτώ μήνες. Στο πλαίσιο της Συνδιάσκεψης υπογράφτηκαν και δεκαπέντε συμφωνίες, οι οποίες αποτέλεσαν μέρος της Συνθήκης της Λωζάνης και απέκτησαν ισχύ διεθνούς σύμβασης. Με τη συνθήκη αυτή τερματίστηκε ο πόλεμος και καθορίστηκαν τα σύνορα των δύο χωρών. Η κεμαλική Τουρκία ήταν πια διεθνώς αναγνωρισμένη ως αυτοδιάθετο και ανεξάρτητο κράτος.

Η μοίρα του ελληνικού πληθυσμού στην Τουρκία αλλά και του μουσουλμανικού στην Ελλάδα αποφασίστηκε με μια συμφωνία που κλείστηκε στις 30 Ιανουαρίου, η οποία προέβλεπε την υποχρεωτική  ανταλλαγή των πληθυσμών και επισφράγιζε τη μικρασιατική Καταστροφή. Η συνθήκη αυτή απασχόλησε και απασχολεί μέχρι σήμερα τους μελετητές για δύο κυρίως ιδιαιτερότητές της: τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της και το κριτήριο με βάση το οποίο έγινε η Ανταλλαγή, το θρήσκευμα.

Η υπογραφή του Συμφώνου Ανταλλαγής από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Ισμέτ Ινονού

Πριν από τη συνθήκη της Λωζάνης το ζήτημα είχε τεθεί στη συνθήκη των Σεβρών, στην οποία προβλεπόταν η προαιρετική αμοιβαία ανταλλαγή πληθυσμιακών μειονοτήτων. Σε αντίθεση με αυτόν τον μη πραγματοποιηθέντα-προαιρετικό εκπατρισμό-η συνθήκη της Λωζάνης όριζε τον υποχρεωτικό εκπατρισμό των Τούρκων υπηκόων με ελληνοχριστιανική θρησκεία και αντίστροφα των Ελλήνων υπηκόων με μωαμεθανική θρησκεία. Η Ελλάδα ήθελε η Ανταλλαγή να γίνει σε εθελοντική βάση, να εγκαταλείψουν δηλ. τις εστίες τους μόνο όσοι θέλουν. Αλλά η Τουρκία επέμενε ανένδοτα στην υποχρεωτική ανταλλαγή. Η συμφωνία αυτή της υποχρεωτικής ανταλλαγής  των πληθυσμών προκάλεσε πολλές αντιδράσεις από τους ίδιους τους πρόσφυγες καθώς και σχόλια από διπλωμάτες, νομικούς και πολιτειολόγους. Ο διπλωμάτης Σ. Σεφεριάδης δήλωσε χαρακτηριστικά πως στη συνθήκη της Λωζάνης ο άνθρωπος έγινε πράγμα. Ο Duparc υποστηρίζει πως η ανταλλαγή μειονοτήτων πρέπει να στηρίζεται σε δύο βασικές αρχές, η μετοίκηση να είναι αμοιβαία και προαιρετική. Μετοίκηση που δεν γίνεται προαιρετικά, σημαίνει παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η Ανταλλαγή επίσης έγινε με βάση το θρήσκευμα, όπως προαναφέρθηκε, οπότε αποκλείστηκαν οι Κρυπτοχριστιανοί, οι οποίοι λόγω των εκρηκτικών περιστάσεων δεν μπόρεσαν να φανερώσουν την πίστη τους, και άλλες μειονότητες. Προηγήθηκαν βέβαια μακρόχρονες συζητήσεις σχετικά με τη διατύπωση της συνθήκης, ώστε να συμπεριλάβει όλους εκείνους που θα έπρεπε να ανταλλαγούν. Τελικά, η διατύπωση που υιοθετήθηκε ήταν τέτοια που, μόνο η μειοψηφία των Ελλήνων Ορθοδόξων ήταν υποχρεωμένη να μετοικήσει. Ο βασικός λόγος για τη διατύπωση αυτή ήταν να διωχθεί το Πατριαρχείο, γι?αυτό και εξαιρέθηκαν από την αναγκαστική ανταλλαγή οι πιστοί άλλων ορθόδοξων εκκλησιών της Εγγύς Ανατολής.

Από την Ανταλλαγή εξαιρέθηκαν παρά τις σφοδρές αντιδράσεις της Τουρκίας οι Έλληνες της Πόλης και των νησιών  Ίμβρου και Τενέδου. Εξαιρέθηκαν επίσης και οι Μουσουλμάνοι της Δυτ. Θράκης. Τα δύο νησιά, αν και ελληνικά παραχωρήθηκαν για την ασφάλεια των Στενών, επειδή βρίσκονται στο στόμιο του Ελλησπόντου ,αφού βέβαια ορίστηκε με το άρθρο 14 ότι θα απολαμβάνουν ειδική διοικητική οργάνωση, ασφάλεια και προστασία. Οι Μωαμεθανοί Έλληνες αγνοήθηκαν από τη Συνθήκη, μολονότι εκπληρούσαν άλλες προϋποθέσεις. Στατιστικές ανεβάζουν τον αριθμό τους στον Πόντο στις 190.000 στα 1914.Τελικά 1.290.000 ορθόδοξοι Χριστιανοί ανταλλάχθηκαν με 480.000 Μουσουλμάνους και πήραν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς κάτω από δυσμενείς συνθήκες.

Ανταλλαγή πληθυσμών

Ο προσφυγικός κόσμος στην Ελλάδα αντέδρασε δυναμικά με συλλαλητήρια και ψηφίσματα, καταγγέλλοντας τη συνθήκη που «πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική [...], είναι αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και ιδιοκτησίας· το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών», χωρίς να καταφέρει να την ακυρώσει.

Κατά τον Μπρους  Κλαρκ, η συνθήκη της Λωζάνης , όπως και ο πόλεμος που προηγήθηκε, είχε αφετηρία έναν νέο τρόπο αντίληψης των κοινωνιών, που αναγνώριζε ερμητικά κλειστές κατηγορίες και επέμενε ότι κάθε άτομο και οικογένεια πρέπει να αποτελεί κομμάτι ενός συγκεκριμένου έθνους και να ζει μέσα στα σύνορά του. Παρά την παρακμή της οθωμανικής θεοκρατίας, η μόνη κατηγορία την οποία όλοι καταλάβαιναν ήταν η θρησκεία. Και παρόλο που και η ίδια η θρησκεία βρισκόταν σε παρακμή, η σημασία της ως στοιχείου ταυτότητας παρέμεινε άθικτη.

Οι Ανταλλάξιμοι έφτασαν με μύριες δυσκολίες κι αντιμετώπισαν άλλες τόσες μέχρι να καταφέρουν να ορθοποδήσουν. Ο εθνολογικός και πολιτικός χάρτης της Εγγύς Ανατολής τροποποιήθηκε σημαντικά. Όταν οι Μωαμεθανοί εγκατέλειψαν τη Μακεδονία, οι κυβερνήσεις των Φιλελευθέρων ενεργώντας αποφασιστικά εγκατέστησαν στα εγκαταλειμένα εδάφη Έλληνες χωρικούς από την Ανατολή με αποτέλεσμα την πλήρη επικράτηση του ελληνικού στοιχείου σε μια περιοχή όπου η εθνολογική ετερογένεια είχε δημιουργήσει επανειλημμένα διεθνείς επιπλοκές. Αυτά βέβαια ενδιέφεραν τους πολιτικούς και μπορεί να τα μελετήσει κανείς σε μία εκτεταμένη βιβλιογραφία. Τους απλούς ανθρώπους όμως, τους ξεριζωμένους της Ανταλλαγής, τους έκαιγε τα σωθικά η πίκρα  και η απορία, όπως αποτυπώνεται στο σύντομο αφήγημα Ανταλλάξιμοι 1922  του Ντίνου Χριστιανόπουλου από τη συλλογή Η πιο βαθιά πληγή,1998.

«Στο βαπόρι με τους ανταλλάξιμους για τη Θεσσαλονίκη, οι Πόντιοι απ' το πρωί το είχαν ρίξει στην καζάσκα. Η μάνα μου, που είχε ανεβεί από την Πόλη, τους έβλεπε και δεν μπορούσε να το χωνέψει. "Εμείς τα χάσαμε όλα? πατρίδα, σπίτι, συγγενείς -αυτοί πού το βρίσκουν το κέφι;", ρώτησε έναν γέροντα από την Τραπεζούντα, που κάθονταν πλάι της. "Κόρη μου", της είπε εκείνος, "εσύ τι θα 'κανες αν έχανες τον άντρα σου την ίδια μέρα που θα είχες γεννητούρια; Θα έκλαιγες ή θα χαιρόσουν; Κι εμείς τα χάσαμε όλα, μα βρήκαμε τη λευτεριά μας. Γι' αυτό χαιρόμαστε".
Η μάνα μου δεν απάντησε, μπερδεύτηκε. Μέσα της όμως σάλευε μια απορία: "Μήπως εκείνο που μετράει πιο πολύ δεν είναι το να βρεις τη λευτεριά σου, αλλά το να μη χάσεις το χώμα σου;».

Βιβλιογραφία

 Κώστα Φωτιάδη «Οι εξισλαμισμοί της Μικράς Ασίας και οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου» Εκδοτικός Οίκος  Αδελφών Κυριακίδη, Θεσ/νίκη

«Ο ξεριζωμός»  Ινστιτούτο Ιστορικών Μελετών, Αθήνα

Βασίλη Τζανακάρη «Στο όνομα της προσφυγιάς» Εκδ. Μεταίχμιο

Ιστορία Κατεύθυνσης Γ΄Λυκείου ΟΕΔΒ

Το Ταξίδι (Κρήτη - Αϊβαλί)

Στην ταινία «Το ταξίδι» η σκηνοθέτης Μαρία Μαυρίκου και το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού παρουσιάζουν προσωπικές μαρτυρίες ηλικιωμένων Ελλήνων από το Αϊβαλί και Κρητών Μουσουλμάνων από το Ρέθυμνο και τα Χανιά, που σήμερα ζουν στο Αϊβαλί και το Μοσχονήσι.