14 Σεπτεμβρίου -  Ημέρα Μνήμης Μικρασιατικής Καταστροφής

Μνήμη Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου

Η Μνήμη είναι μια μεγάλη κιβωτός που ταξιδεύει στο χρόνο και κουβαλά μέσα της τόπους, ανθρώπους, γεγονότα, διαφυλάσσοντάς τα ως κόρη οφθαλμού, για να τα παραδώσει  αλώβητα στις επερχόμενες γενιές. Έτσι, τις ημέρες Μνήμης εκτός από τα συγκλονιστικά γεγονότα που σημαδεύουν την πορεία μας, τιμάμε  και κάποια πρόσωπα που έχουν μια ξεχωριστή παρουσία στο δημόσιο βίο. Ένα τέτοιο πρόσωπο υπήρξε ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος  που έφυγε από κοντά μας πλήρης ημερών στις 7 Φεβρουαρίου του 2016, αφού διέτρεξε τον 20^ο αι. και δρασκέλισε στον 21^ο, δίνοντας ένα δυναμικό παρόν σε κρίσιμες στιγμές της Ιστορίας μας.

Γεννημένος στη Σμύρνη στις 8 Φεβρουαρίου του 1913 και μεγαλωμένος στους κόλπους μιας εύπορης και συνάμα καλλιεργημένης οικογένειας, έζησε την καταστροφή της αρχοντικής του πόλης και βρέθηκε προσφυγάκι με τον δίδυμο  αδελφό και τη μητέρα του στην Αθήνα, στη συνοικία του Βύρωνα, ενώ ο πατέρα του έμεινε όμηρος στα χέρια των Τούρκων. Τα βιώματα των ημερών εκείνων σημάδεψαν τη ζωή του, όπως φαίνεται και από τα γραφόμενά του:  «H Kαταστροφή της Σμύρνης μου διέλυσε βάρβαρα το συναίσθημα της παιδικής αθωότητας. H αρωματισμένη ατμόσφαιρα της Προκυμαίας, με την μεθυστική ομορφιά του περιβάλλοντος και με το φαντασμαγορικό θέαμα του δυσμικού ήλιου επάνω στις αλυκές της Φώκαιας, υποκαταστάθηκαν στη συνείδησή μου από τη φρίκη της φωτιάς και του ολέθρου. Mέχρι και την εφηβική μου ηλικία η συνείδησή μου διατηρούσε τη ζοφερή ανταύγεια του πυρπολημένου μεγαλείου της Σμύρνης...».

Σμύρνη Σπύρου Παπαλουκά

Παρά τις δυσκολίες, αρίστευσε ως μαθητής στο θρυλικό 1^ο Γυμνάσιο Αθηνών, εισήχθη στη Νομική απ? όπου και αποφοίτησε, και δίδαξε Φιλοσοφία του Δικαίου στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, στην Πάντειο και στο Πανεπιστήμιο του Νανσύ. Ακαταπόνητος εργάτης του πνεύματος, υπήρξε βαθυστόχαστος μελετητής του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, συνδύασε τη θεωρία με την πράξη και ανέδειξε με τη διδασκαλία του και το πλούσιο συγγραφικό του έργο τα μεγάλα ηθικά προβλήματα της εποχής μας, τονίζοντας με έμφαση την αξία της ελευθερίας, που ήταν γι? αυτόν, πρωτίστως εσωτερική κατάκτηση.

Στη ζωή του στάθηκε συνεπής στις αρχές του. Αρνήθηκε να ενταχθεί στο καθεστώς Μεταξά που θα του εξασφάλιζε πανεπιστημιακή έδρα. Πολέμησε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41 και γύρισε κι αυτός με πληγιασμένα πόδια και σκισμένα ρούχα με το βαθμό του έφεδρου λοχαγού, μετά τη διαταγή της υποχώρησης. Κατά τη διάρκεια του εμφύλιου σπαραγμού προσπάθησε να συμφιλιώσει τις αντιμαχόμενες μερίδες και με την ιδιότητα του προέδρου του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου Νέων, αλλά δεν τα κατάφερε. Εξορίσθηκε στη Μακρόνησο, κατηγορούμενος για αντεθνικό έργο και ελευθερώθηκε τρία χρόνια μετά, χωρίς να υπογράψει την ταπεινωτική δήλωση μετανοίας. Ο ίδιος εξήγησε τους λόγους της άρνησής του σ? ένα υπόμνημα δηλωτικό του ήθους του, που συμπυκνώνεται στη φράση: «Εκεί είχα καθήκον να υπερασπισθώ την τιμή της Φιλοσοφίας».

Κατά τη διάρκεια της επταετίας αυτοεξορίσθηκε στη Γαλλία και επανερχόμενος εργάστηκε ακαταπόνητα στο Πανεπιστήμιο και στην κοινωνία. Υπήρξε εισηγητής της κατάργησης της θανατικής ποινής, του θρησκευτικού όρκου και της διατήρησης του πατρικού επωνύμου για τη γυναίκα που έρχεται σε γάμο. Εκλέχθηκε μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και λίγο αργότερα πρόεδρός της και διετέλεσε δύο φορές Υπουργός Παιδείας.

Τιμήθηκε και τίμησε με τη φιλία του εξέχουσες προσωπικότητες όπως του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Κωνσταντίνου Τσάτσου, Ιωάννη Θεοδωρακόπουλου, Γεωργίου Καρτάλη και του ποιητή Γιώργου Σαραντάρη. Στην οικογενειακή του ζωή είχε πλάι του μια πολύτιμη σύντροφο, τη γυναίκα του Όλγα Τσακατίκα που στάθηκε γι? αυτόν πηγή θαλπωρής, όπως ο ίδιος δήλωνε.

Έτσι διάβηκε έναν αιώνα και λίγο παραπάνω ο πολύμοχθος έφηβος του πνεύματος Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος. Κι αν όλοι, και κυρίως τα νέα παιδιά, βλέποντας τη φωτογραφία αυτού του γελαστού πρεσβύτη, αναρωτιόμαστε τι έχει να μας προσφέρει σήμερα, ας ξαναδιαβάσουμε τα μεστά λόγια που απηύθυνε ο Γιώργος Σεφέρης στα παιδιά του ελληνικού Γυμνασίου της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου στις 10 Ιουνίου 1941, όταν βρέθηκε εκεί με την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση:

Και όλοι αυτοί, οι μεγάλοι και οι μικροί, που σκέφτηκαν, μίλησαν, μέτρησαν ελληνικά, δεν πρέπει να νομίσετε πως είναι σαν ένας δρόμος, μια σειρά ιστορική, που χάνεται στη νύχτα των περασμένων και βρίσκεται έξω από σας. Πρέπει να σκεφτείτε πώς όλα αυτά βρίσκουνται μέσα σας, τώρα, βρίσκουνται μέσα σας όλα μαζί, πως είναι το μεδούλι των κοκάλων σας, και πως θα τα βρείτε αν σκάψετε αρκετά βαθιά τον εαυτό σας?

                                                                                                   Δοκιμές Α, 177-8.

                                                Ας είναι αιωνία η μνήμη του!