Να έχεις ή να είσαι;

     Στα  πλαίσια του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας στη Β΄ Λυκείου  και με αφορμή το  στίχο 498 του Β΄ Επεισοδίου, στον οποίο  ο Κρέοντας με αλαζονεία δηλώνει στην Αντιγόνη, που έχει συλληφθεί να αποδίδει τις πρέπουσες νεκρικές τιμές στον αδελφό της Πολυνείκη, πως «τούτο έχων  άπαντα έχω», τέθηκε στην τάξη ο προβληματισμός  σχετικά με το νόημα του έχειν και του είναι στη ζωή μας. Ζητήθηκε κατόπιν από τους μαθητές να δώσουν τη δική τους απάντηση  σ? αυτό το φιλοσοφικό ερώτημα, που θέτει και ο Έριχ Φρομ στο ομώνυμο βιβλίο του «Να έχεις ή να είσαι ;» Παραθέτουμε λοιπόν ενδεικτικά ορισμένες απαντήσεις.

      Σε αντιδιαστολή με τον Κρέοντα, που δίνει κύρος στο έχειν και όχι στο είναι, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι το έχειν θα πρέπει να το αφήνουμε στην άκρη, κοιτάζοντας κυρίως το είναι του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν κρίνεται από αυτά που έχει, αλλά από αυτό που είναι και καλλιεργεί με την πάροδο του χρόνου. Ο χαρακτήρας και η συμπεριφορά ενός ανθρώπου είναι η ταυτότητά του και όχι το χρήμα. Δεν πρέπει να επικεντρώνουμε στην περιουσία των ανθρώπων, αλλά στην ουσία τους, κυρίως στην καλωσύνη τους που είναι από τις σημαντικότερες αρετές του ανθρώπου.
                                                                                      Κλέων Αδαμόπουλος  
 
    

Το ερώτημα αυτό έχει απασχολήσει πολλούς φιλοσόφους αλλά και απλούς ανθρώπους. Η διάκριση λοιπόν ανάμεσα στο έχειν και στο είναι, δεν είναι τόσο ξεκάθαρη, γιατί για να ζήσουμε πρέπει να έχουμε υλικά αγαθά. Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι όταν κάποιος δεν έχει τίποτε, δεν είναι τίποτε. Εκείνο όμως που αξίζει πραγματικά είναι το είναι, διότι τα υλικά αγαθά δεν είναι κάτι σταθερό, απλά ομορφαίνουν το είναι των ανθρώπων. Το να είσαι και το να έχεις αναφέρονται σε δύο διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης καθώς το ένα επικεντρώνεται στους ανθρώπους και το άλλο στα πράγματα.
                                                                                          Μαρία Γαργάλα

Η ερώτηση αυτή αποτελεί ένα δίλημμα ανάμεσα στα ηθικά- πνευματικά αγαθά και στα υλικά. Τα τελευταία είναι υλικές απολαύσεις που ομορφαίνουν τη ζωή μας για ορισμένα χρονικά διαστήματα, εισάγοντάς μας σε μια πλαστή πραγματικότητα και ευτυχία. Μας μεταμορφώνουν σε ανθρώπους κενούς χωρίς ουσία και νόημα. Από την άλλη το να είσαι, έχει ως βάση και στόχο των ανθρώπων υψηλά ιδανικά και αξίες. Εδώ είμαστε πραγματικά ευτυχισμένοι, καθώς σημασία δίνεται στο συναίσθημα και στην ηθική, αφού η καλλιέργεια αυτών οδηγεί στην πρόοδο του ανθρώπου.  
                                                                                 Απόστολος Ελευθεριάδης

Κατά τη γνώμη μου και τα δύο. Και να έχεις και να είσαι. Η πιο πιθανή διάσταση του ερωτήματος είναι το αν ο πλούτος και η εξουσία τελικά σε κάνουν χαρούμενο. Κι αν όχι; Ποιο είναι προτιμότερο; Όπως προείπα και τα δύο ταυτοχρόνως. Επειδή, σαφώς το να έχεις είναι καλό και ευχάριστο, αλλά τι να το κάνεις αν δεν είσαι; Ή, από την ανάποδη, ας υποθέσουμε ότι είσαι. Δεν θα ήταν πολύ καλύτερα να έχεις κιόλας; Σαφέστατα και η άποψή μου είναι εκ του πονηρού ορμωμένη αλλά εγώ έτσι το βλέπω. Αν όμως πρέπει να διαλέξεις μόνο ένα, τότε φυσικά «να είσαι».Τη χαρά δε μπορεί να την αγοράσει και να τη διατηρήσει τίποτε.
                                                                               Παναγιώτης Καράγιωργας

Κατά τη γνώμη μου το πιο σημαντικό είναι να είσαι. Δηλαδή να έχεις καλό χαρακτήρα , ηθικούς φραγμούς και να βοηθάς το συνάνθρωπό σου. Όμως σήμερα έχει επικρατήσει το αντίθετο: όποιος έχει θεωρείται  ισχυρότερος και αυτό θεωρείται σημαντικότερο. Παρόλα αυτό που έχεις  εξαρτάται πολύ από το τι είσαι και τελικά είναι καλύτερο να  είσαι και όχι να έχεις επειδή έτσι νιώθεις καλύτερα και συμπεριφέρεσαι πιο ανθρώπινα.                
                                                                                    Περικλής Ισαακίδης

Κάθε μέρα γινόμαστε φτωχότεροι στο πνεύμα. Επιδιώκουμε τον προσδιορισμό της ύπαρξής μας μέσω της κτήσης πάνω στην ύλη και όχι μέσω της εσωτερικής πληρότητας. Η ύλη και να καταστραφεί, επαναφέρεται στην τάξη την αρχική. Το πνεύμα δεν έχει το χρόνο της επαναφοράς. Αγωνιούμε πώς να έχουμε, να έχουμε όλο και περισσότερα αντί να μας απασχολεί να «είμαστε». Να έχεις ή να είσαι; Είναι οι σκέψεις μιας ολόκληρης ζωής. Δύο τρόποι παλεύουν για το πνεύμα της ανθρωπότητας. Ο τρόπος του έχειν, με επίκεντρο την κατοχή και απόκτηση υλικών αγαθών, τη δύναμη και την επιθετικότητα και που αποτελεί τη βάση για τέτοια κακά, όπως η πλεονεξία, ο φθόνος και η βία. Και ο τρόπος του είναι, που βασίζεται στην αγάπη, στη χαρά του να μοιράζεσαι και σε δραστηριότητες όχι άχρηστες αλλά με νόημα. Ο κόσμος βρίσκεται στο χείλος μιας ψυχολογικής και οικονομικής καταστροφής που για να τη σταματήσει χρειάζεται να συμμετάσχει σε μια μεγάλη κοινωνική επανάσταση για τη σωτηρία του πλανήτη μας.
                                                                                      Κωσταντίνος Λοϊζάς  

Τελικά τι αξίζει περισσότερο στη ζωή: Να έχεις ή να είσαι; Απάντηση σ? αυτό το φιλοσοφικό ερώτημα λίγοι κατάφεραν να δώσουν με ευκολία. Αρχικά θα πρέπει να αναλογιστούμε ότι οι έννοιες του έχειν και του είναι , είναι αλληλένδετες. Η συνύπαρξή τους είναι αναγκαία, διότι η μια καλύπτει τα κενά που αφήνει η άλλη. Η πρώτη, η έννοια του έχειν, έχει αποκτήσει καθαρά υλική διάσταση, ενώ η δεύτερη, του είναι, είναι στενά συνδεδεμένη με την πραγμάτωση, την ολοκλήρωση του ατόμου και εμπεριέχει ορισμένες σταθερές αξίες. Αυτές διαμορφώνονται σύμφωνα με την εποχή που ζούμε. ? Πλέον στα σύγχρονα καπιταλιστικά καθεστώτα το το είναι βρίσκεται σε πλήρη ταύτιση με το είναι. Ωστόσο το να είσαι έχει επίσης άμεση σχέση και με την ηθική, πολιτική και εσωτερική ελευθερία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Αντιγόνη, η οποία είναι ελεύθερος άνθρωπος, λειτουργεί με τη συνείδησή της, παρότι το καθεστώς στο οποίο ζει έρχεται σε αντίθεση με αυτά που κάνει. Μπορούμε να πούμε πως είναι ολοκληρωμένος άνθρωπος, γιατί πάνω απ? όλα βάζει την έννοια του είναι.
 ?Για να φτάσει κανείς στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του περνάει από ορισμένα στάδια. ? Το έχειν ικανοποιεί ανάγκες πρώτων σταδίων, δηλαδή τις ψυχολογικές (σύντροφος, φίλοι), τις κοινωνικές (εργασία), τις υλικές του ανάγκες (τροφή, ενδυμασία, σπίτι) και τις διανοητικές του ικανότητες. Η σημερινή όμως κοινωνία ταυτίζει το έχειν με την υλική και μόνο διάσταση καθορίζοντας το είναι του ανθρώπου, δηλαδή την πνευματικότητά του, τις ηθικές του αξίες και την ελεύθερη βούληση. Άρα μιλάμε για μια κοινωνία στην οποία κυριαρχεί ο μονοδιάστατος άνθρωπος, υπάρχει κρίση αξιών κι όλα εξαρτώνται από το χρήμα.
   Τελικά το έχειν για πολλούς είναι κάτι το ιδανικό. Το είναι απλά το συμπληρώνει. Κατά τη γνώμη μου όμως, η έννοια του είναι στη ζωή μας έρχεται πρώτη. Διότι πρέπει πρώτα να διαμορφώσεις τον εσωτερικό σου κόσμο, την προσωπικότητά σου, ν? αποκτήσεις ηθικές αξίες και ιδανικά, δηλαδή να οδηγηθείς στην ολοκλήρωση του εαυτού σου κι έπειτα να δώσεις σημασία στο πώς θα αποκτήσεις όλα τ? άλλα, τον πλούτο, την υψηλή κοινωνική και πολιτική θέση.
                                                                                        Ελένη Μουρτασάγα

Κάθε άνθρωπος διαγράφει καμπύλη ατομικής δημιουργίας και προόδου, της οποίας το ύψος προσμετράται και καθορίζεται από το ιδανικά στα οποία αφοσιώνεται και στων οποίων την πραγμάτωση αφιερώνει τη ζωή του. Ο άνθρωπος έχει μια τάση για δύναμη και για κυριαρχική προβολή. Την ακόρεστη αυτή τάση του τη διοχετεύει στη συνεχώς αυξανόμενη ποσότητα κατοχής υλικών αγαθών, στην ολοένα και περισσότερη απόκτηση εξουσίας, δύναμης, πλούτου, φήμης. Είναι μέσα στη φύση του το ?χειν, γιατί αισθάνεται μ? αυτό μεγαλύτερη ασφάλεια, επιτυχία, ολοκλήρωση. Αλλά αξίζει να κερδίζει εξωτερικά και να παθαίνει εσωτερική καθίζηση; Είναι γεγονός ότι η ειδοποιός διαφορά, που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα έμβια όντα της φύσης, είναι η ηθική του υπόσταση. Επομένως η αξία του κάθε ανθρώπου θα πρέπει να καθορίζεται όχι από το τι έχει, αλλά από το τι είναι. Μεγαλύτερη και πιο σταθερή αξία έχει ένας άνθρωπος, όταν μπορεί να κρατήσει ενωμένους τους δεσμούς του με την ηθική, όταν μπορεί να απογυμνωθεί από την ασέβεια και να ενδυθεί τη δικαιοσύνη και την ειλικρίνεια. Ένας άνθρωπος δίκαιος, με έντονη τη συναίσθηση της ευθύνης, ευσυνείδητος, αδέκαστος κριτής των πράξεων του, που αγωνίζεται για τα ιδανικά που πιστεύει και για την επικράτηση της αρετής, αυτός θα παραμείνει  υψηλή αξία, παράδειγμα προς μίμηση άλλων ανθρώπων, μια διαχρονική προσωπικότητα αναλλοίωτη μέσα στο χρόνο της ανθρώπινης ιστορίας.
                                                                                          Γιώργος Ναγόρνης

Ο Κρέοντας επιθυμεί την εξουσία του, δε θέλει να χάσει τη θέση που κατέχει. Νιώθει μεγάλο φόβο, όταν η Αντιγόνη τον αμφισβητεί και προσπαθεί να την καταστήσει υποδεέστερή του. Είναι ένα άτομο που «έχει». Έχει δύναμη λόγω των συγκυριών που τον έκαναν άτομο εξουσίας. Τα «έχειν» όμως εξυπηρετούν τα «είναι». Οι υλικές και οι άυλες κατοχές των ανθρώπων μπορεί και να παραμείνουν στατικές σε ποσότητα ή κύρος, μπορεί απλά να υπάρχουν. Το άτομο σαφώς χρησιμοποιεί κάθε εφόδιο του προσωπικού του έχειν, αλλά σκοπός του είναι να υπάρξει. Το είναι κυνηγάμε όλοι, άρα μάλλον αυτό φαίνεται να κατέχει την ουσιαστική βαρύτητα.
                                                                                     Δήμος Παπαδημητρίου

?Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει οδηγηθεί σε μια τραγική ταύτιση: δεν έχω άρα δεν είμαι. Σκληρή κι απάνθρωπη είναι εντούτοις αυτή η απλούστευση η τόσο εύκολη της ανθρώπινης ύπαρξης. Πνευματικά και επιστημονικά επιτεύγματα, πράξεις αυτοθυσίας, πρότυπα ηθικής με οραματισμούς και ιδεολογία εκμηδενίζονται έτσι απλά. Κι όμως το έχειν έχει βέβαια σημασία και κάποια αξία, στο βαθμό που επιτρέπει ε κάθε ξεχωριστό άνθρωπο να ζει αξιοπρεπώς, εξασφαλίζοντάς του τα απαραίτητα υλικά αγαθά. Η αξία ωστόσο της ανθρώπινης ζωής στηρίζεται στο είναι. Ποιο είναι το περιεχόμενο της λέξης είναι; Στα νεοελληνικά σημαίνει να είσαι. Τι να είσαι; Πολύ απλά άνθρωπος. Να αγαπάς και να μοιράζεσαι. Να προσφέρεις απλόχερα χωρίς να στο ζητήσουν. Να δίνεις χωρίς να ζητάς αντάλλαγμα. Να νιώθεις τη θλίψη του διπλανού  και να γίνεσαι στήριγμα και φίλος. Να χαίρεσαι τη χαρά και την ευτυχία χωρίς να την επιβουλεύεσαι.  
  Όλοι μας το έχουμε μέσα μας. Όταν ο άνθρωπος βγάζει στην επιφάνεια αυτόν τον αληθινό του εαυτό έχει την απόλυτη δύναμη ν? αλλάξει τον κόσμο. Γιατί η αγάπη που κρύβει μέσα του είναι δύναμη που γκρεμίζει τείχους που χωρίζουν άνθρωπο από το συνάνθρωπο του και τον ενώνει με τους άλλους. Τον βοηθάει να ξεπεράσει το συναίσθημα  της απομόνωσης και του χωρισμού και τον εντάσσει σ? ένα ευρύτερο σύνολο γεμάτο από ενδιαφέρον, φροντίδα και φυσικά αγάπη. Έτσι δε θα υπάρχουν πια άνθρωποι που υποφέρουν. Για όλους θα υπάρχει μια αγκαλιά που θα γεμίζει με δύναμη και αντοχή σ? αυτόν τον κοπιαστικό αγώνα της επιβίωσης. Το σίγουρο πάντως είναι πως δε θα είμαστε μόνοι.
                                                                                       Όλγα Σαχαρίδου

Το να έχεις κάτι είναι σημαντικό. Σημαντικότερο όμως είναι το να είσαι κάτι, γιατί αυτό σημαίνει πως έχεις γνώσεις και ψυχική καλλιέργεια. Όσο περνάνε τα χρόνια αυτά που έχει αποκτήσει κάποιος μετά από κάποιον καιρό γίνονται όλο και λιγότερα ή χάνουν την αξία τους. Αντίθετα οι γνώσεις η καλλιέργεια και όσα έχει καταφέρει κάποιος να είναι, όσα χρόνια κι αν περάσουν, μένουν αναλλοίωτα, γιατί βρίσκονται μέσα μας κι όχι στα χέρια μας που με το χρόνο γίνονται όλο και πιο αδύναμα.
                                                                                    Αλεξάνδρα Ταμπούρη

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο Κρέοντας δημιουργεί έναν προβληματισμό σχετικά με τη σημασία του έχειν. Σύμφωνα με την άποψή του λοιπόν, η σημασία του έχειν αποδίδεται στην εκπλήρωση των επιθυμιών του, όπως το βασίλειο και ο θρόνος που του ανήκει, η εξουσία που κατέχει όπως επίσης και ο λαός που είναι υποταγμένος σ? αυτόν και πραγματοποιεί κάθε του διαταγή. Στις μέρες μας το γεγονός αυτό γίνεται συνεχώς φανερό, καθώς η επιθυμία του κάθε ατόμου είναι η απόκτηση ολοένα και περισσότερων υλικών αγαθών, θεωρώντας ότι αποτελούν πραγματικές του ανάγκες, γεγονός όμως που δεν αληθεύει μιας και συνεχώς εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε επίπλαστες ανάγκες που δε μας προσφέρουν κάτι ουσιώδες παρά μόνο να καλύψουν τι αίσθημα ικανοποίησης μιας στιγμής. Αντίθετα όμως, εφόσον δεν μπορούν να γίνουν πραγματικότητα κάποιες από αυτές μας προξενούν ιδιαίτερα αρνητικά αποτελέσματα. Στην πραγματικότητα όμως θα πρέπει να διευκρινιστεί πως αυτά τα αγαθά μας χαροποιούν και μας γεμίζουν σε μικρό βαθμό. Αντίθετα αυτό που πραγματικά μπορεί να μας κάνει χαρούμενους και να μας δημιουργήσει θετικά συναισθήματα είναι ο ίδιος ο περίγυρός μας. Οι άνθρωποι δηλαδή με τους οποίους καθημερινά συναναστρεφόμαστε, οι άνθρωποι που έχουν πραγματικά αγαπήσει το χαρακτήρα μας, τις συμπεριφορές μας κι έχουν συμβιβαστεί ακόμα και με τα ελαττώματά μας. Αυτοί λοιπόν καθημερινά μας επιβεβαιώνουν πως το να είσαι αυτός που πραγματικά είσαι, μπορεί να μας κάνει όλο και πιο χαρούμενους. Ένα χαμόγελο, μια αγκαλιά, μια καλή κουβέντα σημαίνουν πολλά περισσότερα από ένα ακριβό αυτοκίνητο, ένα πολυτελές σπίτι κόσμημα. Ουσιαστικά δηλαδή γίνεται αντιληπτό πως η διαφοροποίηση ενός καλού, αγαθού και φιλότιμου χαρακτήρα είναι ένα μέσο για να κατακτήσουμε την ευτυχία. Μια έννοια που έχει τροποποιηθεί πολύ στις μέρες μας και έχει προσαρμοστεί στις ανάγκες και τα θέλω του καθενός. Ολοκληρώνοντας λοιπόν, κάθε άνθρωπος θα επιδείκνυε ως σωστή τη θεώρηση πως το είναι αξίζει και όχι το έχειν.
                                                                                      Ζέφη Παπαδοπούλου

Με τα λόγια του ο Κρέοντας θίγει ένα λεπτό και πάντα επίκαιρο θέμα. Ίσως μάλιστα στην εποχή μας, την εποχή του αυτοματισμού και του έτοιμου, του γρήγορου, να είναι πιο επιτακτική η ανάγκη ν? απαντηθεί το ερώτημα αυτό. Αυτό συμβαίνει γιατί ανέκαθεν είχε ο άνθρωπος την τάση και την επιθυμία να αποκτά όλο και περισσότερα υλικά αγαθά και φυσικά χρήματα.
    Ευχαριστημένος δεν μπορεί να είναι. Αυτό είναι βέβαιο. Γιατί μέσα του, ως άνθρωπος, είναι κενός. Κάπου εδώ τίθεται και το ερώτημα για το πού βρίσκεται τελικά η ουσία της ζωής. Προτού όμως απαντήσω σ? αυτό θα ήθελα να ρωτήσω κάτι. Αν δεν προσέξουμε, αν ξεχάσουμε το ντύσιμο, από πού καταλαβαίνουμε ότι ένας άνθρωπος που περιπατάει δίπλα μας στο δρόμο ή κάθεται κοντά μας στο λεωφορείο έχει ή δεν έχει; Η απάντηση είναι από την έκφραση του. Ο εύπορος άνθρωπος θα έχει μια ευθυμία ζωγραφισμένη στο πρόσωπό του ή έστω μια ηρεμία, ενώ ο άπορος θα είναι μίζερος διαρκώς. Εδώ ακριβώς γίνεται το μπέρδεμα, αφού οι περισσότεροι νομίζουν πως έχοντας αποκτήσει πολλά υλικά αγαθά έχουν εξασφαλίσει την ευτυχία. Γιατί αν και δεν το παραδέχονται ή δεν το συνειδητοποιούν όλοι, κατά βάθος είναι γνωστό σ? όλους πως στη λέξη αυτή βρίσκεται η πολυπόθητη ουσία της ζωής: στην ευτυχία!  
   Η ευτυχία είναι πλούτος κι αυτό είναι παρεξηγήσιμο. Είναι όμως πλούτος ψυχής. Γι? αυτό είναι και πολύ ακριβή. «Αγοράζεται» αργά αργά με τα χρόνια. Με την καλλιέργεια της ψυχής, την ανθρωπιά. Τη δυνατότητα να δίνεις και ν? απολαμβάνεις την κάθε μια στιγμή της ζωής, αφού αυτή είναι μοναδική. Με το θάρρος να μπορείς να κοιτάς κάποιον στα μάτια και να λες τις απόψεις σου, με το σεβασμό, με την ανιδιοτελή και απεριόριστη αγάπη. Με, με, με? Με όλα όσα κάνουν καθένα ιδιαίτερο και ξεχωριστό. Όσα κάνουν τον άνθρωπο αυτό που είναι! Γιατί τελικά αυτά όλα που τον κάνουν ευτυχισμένο είναι όλα αυτά που αποτελούν την ψυχή του. Όλα όσα αυτός είναι!
                                                                                     Αντωνία Φειδά