ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ  ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΣΑΜΑΡΑΚΗ

Αντώνης Σαμαράκης

Διδακτικοί  στόχοι

 α. Η βίωση του αντιπολεμικού περιεχομένου του διηγήματος και του ανθρωπισμού του Σαμαράκη,

 β. η συνειδητοποίηση ότι ο πόλεμος είναι κατάρα της ανθρωπότητας που σκοτώνει και τις πιο μικρές χαρές της ζωής,

 γ.  η συνειδητοποίηση της υπαρξιακής ταύτισης του ήρωα με τον Άλλο και

 δ. η γνωριμία με την αφηγηματική τεχνική του Σαμαράκη.

Γενικά χαρακτηριστικά αφηγηματικής τεχνικής Σαμαράκη

Απλή, άμεση, λιτή διατύπωση ( ολοκληρωτική απουσία επιθέτου) -γοργή εναλλαγή εικόνων και καταστάσεων με μικρές περιόδους και ασύνδετα σχήματα ?έντονες εικόνες-σπασμωδικό ύφος και λαχανιαστός ρυθμός αφήγησης-επαναλήψεις, επαναφορές- επιτυχημένα ευρήματα-μεταφορά μηνυμάτων όχι με διδακτικό τρόπο αλλά έμμεσα, συμβολικά-γενίκευση ιδεών, καθολικότητα ισχύος- ειρωνική και σαρκαστική αποκάλυψη των αληθειών του καιρού μας και έντονα κινηματογραφική γραφή.

Άποψη  Παπανούτσου: «Ο κόσμος του Σαμαράκη είναι ένας κόσμος ταραγμένος από τις δεινές αντινομίες, βασανισμένος, αμήχανος αλλά γεμάτος με ευγένεια και τρυφερότητα, διαποτισμένος από κείνη την ήρεμη, την αγιασμένη ανθρωπιά που και μέσα στην απόγνωσή της αγαπά και σέβεται τον άνθρωπο, αποστρέφεται και μισεί την προστυχιά, την υποκρισία, το ψεύδος».

Ο ίδιος ο Σαμαράκης( πέθανε το 2003) χαρακτήρισε τον μεταπολεμικό κόσμο  γεμάτο ιδεολογίες, αλλά γυμνό από ιδανικά.

Είδος αφήγησης

 Ο παντογνώστης αφηγητής( απρόσωπος) αφηγείται την ιστορία σε γ΄ πρόσωπο ,από εξωτερική  οπτική γωνία και δίνει έτσι μια αντικειμενική παράσταση της ιστορίας. Επιλέγει να ξεκινήσει in media res από το σημείο που θεωρεί σημαντικότερο: τη διαταγή. Αποδέκτης της φωνής του όλοι εμείς, ο κόσμος, οι αναγνώστες. Έτσι εξηγείται η απουσία τοπικού και χρονικού προσδιορισμού καθώς  και επεξηγηματικών λεπτομερειών για πρόσωπα και καταστάσεις.

Χρόνος διηγήματος

α. Ιστορικός χρόνος: δυόμισυ χρόνια που δεν ορίζονται επακριβώς. 

β. Σκηνικός χρόνος: τρεις εβδομάδες στρατοπέδευσης στο ποτάμι. 

γ. Μυθικός χρόνος: χρόνος δράσης του ήρωα ?ένα πρωινό.

δ. Αφηγηματικός χρόνος: ανάλογος με το μυθικό( συνοπτικός). 

Ενότητες

α. Η διαταγή? της μεραρχίας. Η διαταγή με τον απαγορευτικό της ρόλο μαρτυρεί το κλίμα δέσμευσης της ελευθερίας σε καιρό πολέμου και μετατρέπει τον άνθρωπο από υποκείμενο σε αντικείμενο, αφού δεν ορίζει ο ίδιος τον εαυτό του αλλά τον ορίζει η διαταγή. Η  ανάπαυλα των τριών εβδομάδων εδώ δε λειτουργεί ευεργετικά αλλά είναι πηγή ψυχικού και σωματικού μαρτυρίου. Με τη μέθοδο της ανάδρομης αφήγησης (του φλας μπακ) δίνονται τα απαραίτητα  στοιχεία της διήγησης σε όλα όμως υπάρχει αοριστία, γιατί πρόθεση του αφηγητή είναι η γενίκευση, η καθολικότητα των συμβάντων.

β. Στο διάολο?φέξει: Το πέρασμα από τη μία ενότητα στην άλλη γίνεται με τη βλαστήμια, που αποτελεί ένα δριμύ κατηγορητήριο στην αλλοτρίωση που επιφέρει ο πόλεμος. Ο ήρωας περνά από τον ιστορικό στο μυθικό χώρο δράσης. Παρουσιάζεται ως ένα ανώνυμο, τραγικό πρόσωπο ( θα μπορούσε να είναι ο κάθε άνθρωπος) που παρά την ασημαντότητά του παίρνει την απόφαση της ανυπακοής στη διαταγή, δρα ενάντια στον πειθαναγκασμό και δεν παραιτείται από την ελευθερία του.

γ. Φτάνοντας στην όχθη?στο χώμα: Η ενότητα βασίζεται σε δύο εικόνες-σκηνές με ήχο και κινητικότητα. Η αφήγηση είναι πολύ συνοπτική ωστόσο μια ατομική περίπτωση μετατρέπεται σε καθολική. Ιδιαίτερα στη β΄ εικόνα    έχουμε την υπαρξιακή ταύτιση του ανώνυμου στρατιώτη με τον Άλλο. Δεν τον βλέπει απλά ως συνάνθρωπο αλλά ως μέρος του εαυτού του. Καθώς απεκδύεται τα στρατιωτικά του ενδύματα, ενδύεται εν τη γυμνότητι του την αδελφοσύνη, την καλοσύνη, τον αλληλοσεβασμό. Από κει και πέρα ο ρυθμός της εξέλιξης είναι γοργός και το ενδιαφέρον μένει αδιάπτωτο ως το τέλος. Ο στρατιώτης, ο αφηγητής, ο λογοτέχνης, όλοι εμείς αναζητάμε μιαν ελπίδα που πολλές φορές διαψεύδεται, όπως συνέβη στο διήγημα. Ο ανώνυμος αυτός στρατιώτης χάνει τη ζωή του και  δεν είναι ήρωας πολέμου αλλά δολοφονημένος αντιήρωας ενός «ειρηνικού» διαλείμματος καταγγέλλοντας έτσι το παράλογο του πολέμου και την αλλοτρίωση των ανθρώπων. Ωστόσο ο Αντώνης Σαμαράκης εξακολουθεί με τον τίτλο της συλλογής του να ζητά την ελπίδα.

Ο ρόλος του ονείρου

Το όνειρο αποτελεί ένα σπουδαίο αισθητικό εύρημα του λογοτέχνη, δοσμένο με μια λυρική εικόνα για να εκφραστεί η τραγικότητα του πολέμου. Σ?αυτό, το ποτάμι μεταμορφώνεται σε γυναίκα που καλεί ερωτικά τον στρατιώτη? η ίδια η φύση συμπυκνώνεται στη μορφή μιας γυναίκας και μ?όλες τις δυνάμεις τον καλεί να ξεπεράσει τους φόβους του και ν?αψηφήσει τη διαταγή, λειτουργώντας όπως ακριβώς ο σολωμικός Πειρασμός. Λειτουργεί σαν προφητεία-προμάντεμα καθώς ο στρατιώτης ακολουθεί την πορεία που του υπαγορεύει.

 Λειτουργία φυσικού περιβάλλοντος

Το φυσικό περιβάλλον αισθητοποιεί το αντιπολεμικό πνεύμα της αφήγησης. Το δάσος και το ποτάμι ενέχουν έναν συμβολισμό. Το δάσος είναι πνεύμονας ζωής, παραδείσιος και ειρηνικός τόπος αναψυχής ωστόσο μεταβάλλεται σε καταφύγιο  εχθρών και τόπο καταστροφής και αιματοχυσίας.  Το ποτάμι με το βαθύτατο συμβολισμό του νερού ως πηγής ζωής  και αναζωογόνησης μεταβάλλεται σε αδιαπέραστο όριο απαγορευμένης ζώνης κινδύνου και επικρεμάμενου θανάτου. Η απαγόρευση αυτή ενισχύεται από δύο αντικειμενικά δεδομένα. Τη διαταγή, μιας και η παράβασή της θα σήμαινε στρατοδικείο και θάνατο και τους ήδη δύο νεκρούς και έναν τραυματία, που δεν μπόρεσαν ν?  αντισταθούν στο κάλεσμα του νερού.

Κρίσεις για Το Ποτάμι

Το «Ποτάμι» αναπτύσσει το θέμα της συναδέλφωσης ?της ανάγκης για ανθρώπινη αλληλεγγύη [?]. Το τέλος είναι δραματικό: το τεχνητό μίσος που χωρίζει τα έθνη δεν αφήνει τους ανθρώπους να ενωθούν και να συναδελφωθούν.

                                                                                                                          Απ. Σαχίνης

Από το τρίτο διήγημα της συλλογής , «Το Ποτάμι», αναδύεται πάντα και σφιχτή η δραματική ιστόρηση μιας ακόμη χαμένης ελπίδας. Της ελπίδας πως ο άνθρωπος «μπορεί να είναι αυτός που θέλει να είναι», και πως μπορεί να ικανοποιεί και την πιο αθώα του επιθυμία όποτε θέλει?

                                                                                                            Αν. Καραντώνης

Σημ. Η προσέγγιση αυτή βασίστηκε στο Βιβλίο του Καθηγητή για τη Λογοτεχνία στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο.  

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΓΙΑ «ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ» ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΣΑΜΑΡΑΚΗ

Θεοδώρου  Ξόμαλη

Ταγματάρχη δικαστικού σώματος ενόπλων δυνάμεων

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΗΡΩΩΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 1940-1944

ΚΑΒΑΛΑ 1993

(http://xomalistheodoros.wix.com//xomalis)

Τζάρας Δημήτριος του Βασιλείου, γεννήθηκε στη Νικήσιανη το 1919 και κατοικεί ομοίως, ανάπηρος πολέμου, συνταξιούχος.

Μαρτυρία της 12ης ?Νοεμβρίου 1989, ώρα 18.00΄

Θέμα: Αντάμωμα στην πηγή με τους Ιταλούς-Μεταγωγή αιχμαλώτων

Την 28η Οκτωβρίου 1940 υπηρετούσα τη θητεία μου στο 3ο Τάγμα του 25ου Συντάγματος Πεζικού της Ελευθερούπολης. Η επιστράτευση βρήκε τη μονάδα μου να επιτηρεί τα βουλγαρικά σύνορα της περιοχής Παππάδων-Δράμας.

Τέλος Φεβρουαρίου 1941 διαταχτήκαμε να μετακινηθούμε προς το Αλβανικό Μέτωπο. Προχωρήσαμε προς το όρος Τόμαρος και φτάσαμε στην Κορυτσά, την οποία είχαν καταλάβει τα στρατεύματά μας μετά από μεγάλες μάχες λόγχη με λόγχη. Η Κορυτσά είναι κτισμένη σε πεδιάδα, κοντά της υψώνονται τα βουνά Ιβάν και Ιμάροβα κι ανάμεσά τους κυλούσε γάργαρα τα άφθονα νερά του ένας ποταμός. Τα βουνά αυτά ήταν γεμάτα τρύπες και τεχνητές σπηλιές, σχεδόν «κούφια», όπου οι Ιταλοί αποθήκευαν εφόδια και πυρομαχικά, πολλά από τα οποία έπεσαν στα ελληνικά χέρια.

Αφού περάσαμε μια κρεμαστή γέφυρα του ποταμού, κατευθυνθήκαμε προς το Ψάριον όρος και τις κορυφές «Τρία Αυγά». Οχυρωθήκαμε στο ύψωμα Μαλισπάτ, τουλάχιστον ένα χιλιόμετρο πίσω από τα χαρακώματα της πρώτης γραμμής του μετώπου μας. Προς την κατεύθυνση αυτή και σε απόσταση 350 μέτρων από την πρώτη γραμμή ήταν η γραμμή των Ιταλών?

Η περιοχή μεταξύ των γραμμών ονομαζόταν «νεκρή ζώνη». Στη νεκρή ζώνη υπήρχε λάκκος με πηγές πόσιμου νερού. Ήταν οι μοναδικές πηγές και  ο μοναδικός τρόπος εξεύρεσης πόσιμου νερού για μας και τους Ιταλούς. Έτσι η χρησιμοποίηση των πηγών γινόταν από κοινού με τους Ιταλούς. Δεν γνωρίζω αν υπήρχε κάποια συμφωνία μεταξύ Ιταλών και Ελλήνων αξιωματικών ή αν υπήρχε κάποια σιωπηρή συμφωνία μεταξύ αντιπάλων σχετικά με τη χρησιμοποίηση των πηγών, πάντως τα μεσημέρια, σχεδόν καθημερινά, ανά δύο άτομα, άοπλοι, με καμιά δεκαριά παγούρια κατηφορίζαμε το ύψωμα Μαλισπάτ και πηγαίναμε ανενόχλητοι στις πηγές. Το ίδιο γινόταν  και από ιταλικής πλευράς. Τύχαινε πολλές φορές να συναντιόμαστε με τους Ιταλούς, ναι τους Ιταλούς, τους εχθρούς μας,  στην ίδια πηγή, να ανταλλάσουμε ματιές φιλικές ή ουδέτερες, πάντως όχι εχθρικές, να διστάζουν κάπως οι Ιταλοί, να μας παραχωρούν συνήθως προτεραιότητα στο γέμισμα των παγουριών, να διερωτώνται για τα διαλυμένα άρβυλά μας ή τις ματωμένες και σχισμένες στολές μας, να αποχωρούμε, να μας παρακολουθούν μέχρι να χαθούμε αμίλητοι, γεμάτοι δέος, κι έπειτα να ξαναγινόμαστε εχθροί.

Στις 30-3-1941, ημέρα Κυριακή, ώρα 0200΄, έγινε η μεγάλη επίθεση των Ιταλών στα χαρακώματά μας, συνδυασμένη-όπως πάντα-με πυκνές βολές πυροβολικού. Οι Ιταλοί ήταν αμέτρητοι. Τους αφήσαμε να φτάσουν κοντά μας κι, ενώ αυτοί λαχανιασμένοι ανηφόριζαν προς το ύψωμά μας, ξαφνικά πεταχτήκαμε μπροστά τους με παρατεταμένες τις λόγχες μας και με την ιαχή «αέρα», που σκέπαζε και το θόρυβο των όλμων μας ακόμα, τους προκαλέσαμε φόβο, σύγχυση και άτακτη οπισθοχώρηση με μεγάλες απώλειες?Την ημέρα εκείνη πιάσαμε 10 αιχμαλώτους.

?Ενώ συνόδευα τους 10 αιχμαλώτους, με νοήματα μου έδωσαν να καταλάβω ότι διψούσαν. Τους πήγα σε κάποια ρεματιά να πιουν νερό και να ξαποστάσουν. Λίγο πιο πάνω από το σημείο εκείνο, μέσα στο ρυάκι της ρεματιάς, μακάβρια κείτονταν πτώματα ζώων και ανθρώπων, μπλεγμένα μεταξύ τους διαμελισμένα ή όχι, λες και ανέμεναν με αγωνία την ώρα της ταφής τους. Μάταια όμως. Τα αίματά τους αρχικά έβαφαν κόκκινα τα νερά του ρυακιού, αλλά από το σημείο της θέσης μας περνούσαν ορμητικά, αφρισμένα πεντακάθαρα, παγωμένα, λες και ήθελαν να μας αποφύγουν. Έβλεπα τους αιχμαλώτους γονατισμένους στο ρυάκι να πίνουν και να πλένονται  με τα πρόσωπα χωμένα στο νερό και ένιωθα αηδία αλλά και οίκτο για το θέαμα που αντίκρυζα. Άλλωστε σε τι θα χρησίμευε εάν τους έλεγα ότι στο ίδιο ρυάκι λίγο πιο πάνω ήταν ριγμένα πτώματα ανθρώπων και ζώων; Μήπως θα σταματούσαν να το χρησιμοποιούν; Μήπως και ο ίδιος δεν αναγκαζόμουν ελλείψει καλύτερης επιλογής να πιω από το ίδιο σημείο; Ευτυχώς που ήταν χειμώνας, αλλιώς οι αρρώστιες θα μας αποδεκάτιζαν. Θυμάμαι τη φωτογραφία που μου έδειξε ένας αιχμάλωτος και τις κινήσεις της κεφαλής του, όταν με το δάκτυλό  του  μου έδειχνε τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Ήταν σαν να μου έλεγε: «δε φταίμε εμείς, οι μεγάλοι φταίνε»?

Πίνακας Γιώργου Προκοπίου Στρατιώτης πίνει νερό

                                ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Αφού διαβάσετε προσεκτικά και τα δύο κείμενα να απαντήσετε στα ακόλουθα ερωτήματα:

a)Ποιο από τα δύο σενάρια σας συγκίνησε περισσότερο και γιατί; Της λογοτεχνίας ή της ζωής;

b)Διασώζεται σε κάποιο από τα δύο ή και στα δύο η ελπίδα;

c)Ποιο από τα δύο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ιστορική μαρτυρία και γιατί;

d)Να εντοπίσετε το είδος της αφήγησης και τις αφηγηματικές τεχνικές που τυχόν συναντάμε  στα δύο κείμενα.

e)Να συγκρίνετε το ύφος των δύο κειμένων.

f)Ποιος ο σκοπός της συγγραφής και ποιοι είναι οι αποδέκτες των δύο κειμένων;

g)Να εντοπίσετε τον ιστορικό, σκηνικό και αφηγηματικό χρόνο στα δύο κείμενα. Τι παρατηρείτε;

h)Η γραφή του Σαμαράκη έχει χαρακτηριστεί έντονα κινηματογραφική. Επαληθεύεται η κρίση στο διήγημά μας;

i)Γιατί ο Σαμαράκης ξεκινά με τη διαταγή της Μεραρχίας που απαγορεύει τους στρατιώτες ακόμη και  να πλησιάσουν το ποτάμι;

j)Αφού θυμηθείτε όσα έχετε μάθει για την έννοια της τραγικότητας στην αρχαία τραγωδία (διλήμματα, αντιφατικές καταστάσεις, συγκρούσεις, περιπέτεια), σκεφτείτε αν μπορείτε να χαρακτηρίσετε τραγικό τον ήρωα του Σαμαράκη και αιτιολογήστε την απάντησή σας. Εδώ μπορείτε να λάβετε υπόψη και την κρίση του Ευάγ. Παπανούτσου για τον Σαμαράκη, που σας έχει δοθεί παραπάνω. Ισχύει το ίδιο και για τον ήρωα της μαρτυρίας;

k)Ποια είναι η λειτουργία του φυσικού περιβάλλοντος στα δύο κείμενα;

      Πως λειτουργεί το στοιχείο του νερού και συγκεκριμένα το ποτάμι, στα κείμενά μας;

l)Να εντοπίσετε ένα αισθητικό εύρημα του Σαμαράκη στο διήγημά του και να αναφερθείτε στη λειτουργία του.

m)Γράφει ο Παπανούτσος στην «Πρακτική Φιλοσοφία»:«Το φόρεμα (ανθρώπινη επινόηση και φροντίδα) ως προστασία και στολισμός αποτελειώνει και επισφραγίζει το «πρόσωπό» μας, το συμπληρώνει και το παρουσιάζει? Γδύνετε έναν άνθρωπο (στο ιατρείο, στο στρατόπεδο, στη φυλακή) και χάνει αμέσως την αυτοπεποίθηση, τη δύναμη, το γόητρό του. Έχει την εντύπωση ότι του αφαιρέσατε και κρατάτε στα χέρια σας όχι απλώς το περίβλημα, αλλά ένα μεγάλο μέρος από την ουσία του. ότι τον ακρωτηριάσατε?». Συμφωνείτε με την άποψη αυτή; Φαίνεται να έχει ισχύ στο διήγημα του Σαμαράκη; Πως λειτουργεί σ? αυτό, το γυμνό σώμα;

n)Να εντοπίσετε στα κείμενα εκείνα τα σημεία, στα  οποία είναι έντονο το  αντιπολεμικό μήνυμα αλλά και η υπαρξιακή ταύτιση του ήρωα  με τον άλλο, τον αντίπαλο.

o)Να δώσετε ένα άλλο τέλος στο διήγημα του Αντώνη Σαμαράκη, ξεκινώντας από το σημείο: Μπορούσε να ναι ένας από τους δικούς του. Μπορούσε να ναι ένας από τους Άλλους?

ΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ

Κανένας δεν είναι τόσο ανόητος ώστε να προτιμά τον πόλεμο από την ειρήνη. Γιατί στον καιρό της ειρήνης τα παιδιά θάβουν τους γονείς, ενώ στον πόλεμο  οι γονείς θάβουν τα παιδιά τους. Ηρόδοτος Α, 87

Ο παιδαγωγός πρέπει να μαθαίνει  το νέο ν?αγαπά δυο πράγματα: την ειρήνη και την εργασία, και να μισεί ένα, τον πόλεμο. Ανατόλ Φρανς