Ο αραβικός πολιτισμός

Διδακτικοί στόχοι

• Να κατανοήσουμε  ότι οι Άραβες δεν περιφρόνησαν τους πολιτισμούς των κατακτημένων, αντίθετα δέχτηκαν ευχαρίστως πολλά στοιχεία από αυτούς ενώ σεβάστηκαν ιδιαίτερα την αρχαία ελληνική σκέψη, από την οποία επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό και πάνω σ? αυτήν στηρίχτηκαν για να θεμελιώσουν τη φιλοσοφία και την επιστήμη τους.
• Να γνωρίσουμε και να εκτιμήσουμε την καλλιτεχνική αξία των αραβουργημάτων.
• Να τονίσουμε την ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται ο αραβικός πολιτισμός, απόδειξη της δημιουργικής φαντασίας των Αράβων και του προοδευτικού πνεύματος της εποχής εκείνης.
• Να εντοπίσουμε στο χάρτη τα κέντρα του αραβικού πολιτισμού κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους.
• Να τονίσουμε τη σημασία που έχει το τέμενος του Ομάρ στα Ιεροσόλυμα για τον αραβικό κόσμο (Βαγδάτη, Δαμασκός, Κάιρο, Κόρδοβα).
• Να τονίσουμε την προσφορά των Αράβων στην επιστήμη και κυρίως στην Ιατρική.
• Να τονίσουμε την πρωτοποριακή σκέψη του Ιμπν Χαλντούν.

α. Η πόλη κέντρο του αραβικού πολιτισμού

Παρά το νομαδικό χαρακτήρα του αραβικού λαού ανθούν πολυάνθρωπες πόλεις στις οποίες υπάρχουν: κρατικά κέντρα έρευνας, ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, νοσοκομεία, αγορές εισαγόμενων πολυτελών ειδών και παράδοση στη μικροτεχνία.

Κυριότερο μνημείο της πόλης θεωρείται το Μεγάλο Τζαμί που λειτουργεί:

α. ως κέντρο διδασκαλίας του ισλαμικού νόμου και

β. ως κέντρο διδασκαλίας της αραβικής λογοτεχνίας.

β. Οι επιστημονικές επιδόσεις των Αράβων

Η ανάπτυξη του αραβικού πολιτισμού συντελέσθηκε μετά την ολοκλήρωση των αραβικών κατακτήσεων και τη διάσπαση του αραβικού Χαλιφάτου.

9ος αι. Χαλιφάτο Αββασιδών με κέντρο τη Βαγδάτη

 Μετάφραση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων με πρωτοβουλία του Χαλίφη Αλ Μαμούν.

 Γνώση αριστοτελικής φιλοσοφίας στο δυτικό κόσμο μέσω αυτών των μεταφράσεων.

Σημαντικοί Άραβες αριστοτελικοί φιλόσοφοι: Γιακούρ Αλκένδι (9ος αι.), Αβικέννας (11ος αι., σπουδαίος γιατρός) και Αβερρόης (12ος αι.)

Η εισαγωγή στον Κανόνα του Αβικέννα, από χειρόγραφο του 16ου αι.

Ίδρυση από τον Αλ Μαμούν  του Οίκου της Σοφίας, επιστημονικού κέντρου διδασκαλίας και μελέτης της φιλοσοφίας.

Ο Οίκος της Σοφίας Παράσταση σε χειρόγραφο

12ος αι. Αιώνας διωγμού της ελεύθερης σκέψης.

Κάψιμο φιλοσοφικών έργων Αβικέννα.

Απαγόρευση φιλοσοφικών έργων Αβερρόη.

Σημαντικές επιδόσεις Αράβων στην Ιατρική.

13ος αι. Ίμπν Χαλντούν: Σπουδαίος ιστορικός και θεωρητικός της οικονομίας.

γ. Η αραβική τέχνη

Είναι ανεικονική με επιδράσεις από την Ανατολή και το Βυζάντιο.

Κύριο χαρακτηριστικό της, τα αραβουργήματα (λεπτές δαντελωτές διακοσμητικές συνθέσεις με αφάνταστη ποικιλία).

Λεπτομέρεια αραβουργημάτων στα ανάκτορα της Αλάμπρα στη Γρανάδα

Η Αρχιτεκτονική

Επιβολή αρχιτεκτονικής ομοιομορφίας από το Ισλάμ.

Οι διαφοροποιήσεις δεν έχουν εθνικό χαρακτήρα αλλά εκφράζουν προσωπικές προτιμήσεις χαλιφών.

Σημαντικότερα κτίσματα

α)τα τζαμιά (ένας κύβος πάνω στον οποίο στηρίζεται ο τρούλος) και

β) τα ανάκτορα (συγκροτήματα με εσωτερικές αυλές, κήπους και κρήνες).

Δομικό στοιχείο: Τεθλασμένα και οξυκόρυφα τόξα.

Διακοσμητικό στοιχείο: Αραβουργήματα.

Εσωτερική αυλή στο ανάκτορο της  Αλάμπρα

Σημαντικά μνημεία

7ος αι. Τέμενος του Ομάρ στα Ιεροσόλυμα.

Το τέμενος του Ομάρ

8ος αι. Μεγάλο Τζαμί στην Κόρδοβα της Ισπανίας.

Ο τρούλος του Μεγάλου Τζαμιού στην Κόρδοβα

9ος αι. Ολοκλήρωση Μεγάλου Τζαμιού Καΐρου.

13ος αι. Ανάκτορα της Αλάμπρα στη Γρανάδα.

Τα ανάκτορα της Αλάμπρα

Θέματα για συζήτηση

• Αφού διαβάσετε την πηγή, να σχολιάσετε τη στάση των Αράβων απέναντι στους πολιτισμούς με τους οποίους συναντήθηκαν.

Η αραβική τέχνη

Οι Άραβες αντί να γκρεμίσουν τους παλιούς πολιτισμούς, τους υιοθέτησαν και τους αποκατέστησαν, προσαρμόζοντάς τους ως ένα βαθμό στους κανόνες ζωής της νέας κοινότητας που γέμισε, βαθμιαία, από νεοφώτιστους. Το ίδιο συνέβη και με τη θρησκευτική τέχνη. Ήταν βέβαια, αξιοσημείωτη  η τόσο πρακτική και οικονομική επινόησή τους να ξαναμεταχειρίζονται αρχαίους και χριστιανικούς κίονες και κιονόκρανα, πρέπει όμως να πούμε  ότι ήταν και ένα είδος θριάμβου το να στρατολογούν στην υπηρεσία της μεγάλης δόξας  του Ισλάμ τα κατάλοιπα θρησκειών που είχαν καταργηθεί, ή το πολύ, ήταν ανεκτές. Αυτό, πάντως, φαίνεται στα πρώτα τζαμιά που ίδρυσαν οι χαλίφες. Τα μωσαϊκά του Κούμπτατ-ελ-Σάκρα και το μεγάλο τέμενος της Δαμασκού δείχνουν τους μουσουλμάνους να διαλέγουν  ανάμεσα στα βυζαντινά σχέδια. Δεν πρέπει να συμπεραίνουμε ότι οι εικόνες απαγορεύονταν. Απλούστατα δεν είχαν θέση σε ένα μουσουλμανικό ίδρυμα. Στα Ιεροσόλυμα το κυριότερο χαρακτηριστικό ήταν οι διακοσμήσεις με μοτίβα και λουλούδια. Ο διάκοσμος στο τέμενος της Δαμασκού είχε προκαλέσει, στο Μεσαίωνα, τον θαυμασμό ενός  Άραβα γεωγράφου που περιέγραψε, «τα δέντρα, τις πολιτείες και τις επιγραφές εξαιρετικού κάλλους και λεπτότητας, φιλοτεχνημένες με πλήρη τελειοποιημένη τεχνική». Το ίδιο έγινε και στην Κόρδοβα, όταν ο Ομμεϋάδης χαλίφης κάλεσε τεχνίτες από την Κωνσταντινούπολη, για να φιλοτεχνήσουν τα μωσαϊκά του τζαμιού. Όσοι τα εξέτασαν από κοντά «δεν βρήκαν ούτε στην εκτέλεση, ούτε στις μεθόδους και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, ούτε στο σύνολο των κυριότερων σχεδίων, την παραμικρή διαφορά ανάμεσα στα μωσαϊκά αυτά και εκείνα της Ραβέννας, της Βενετίας και του Μόντε Κασσίνο».

                                                     Ιστορία της Ανθρωπότητας, έκδ. Ουνέσκο, τ. Γ΄, 611

• Πως φαίνεται η φιλομάθεια του  Αλ Μαμούν και το ενδιαφέρον του για την άνθηση των γραμμάτων στο παράθεμα της σελ. 112, στο σχολικό μας βιβλίο; 

• Να διαβάσετε με προσοχή την πηγή που ακολουθεί, και να αξιολογήσετε την προσφορά των Αράβων στην ιατρική επιστήμη.

Η αραβική ιατρική

Μεγάλοι ιατροί πρόβαλαν τώρα. Ο Αρίμπ, ιστορικός που συνέχισε το έργο του Ταμπάρι και συνεργάστηκε με τον Ρεσεμούντο στη σύνταξη του αστρονομικού, γεωργικού και μετεωρολογικού ημερολογίου της Κόρντοβας, έγραψε ένα έργο περί γυναικολογίας και εμβρυολογίας. Ο Ιμπν Τζουλτζούλ έγραψε ένα σχόλιο στο έργο του Διοσκουρίδου που ουσιαστικά το συμπλήρωσε. Έγραψε ακόμα μιαν ιστορία των ασκούντων την ιατρική αντλώντας από λατινικές πηγές κάτι αρκετά πρωτότυπο που αξίζει να μνημονευθεί. Ο Αμπούλ-Κάσιμ Ζαχράουι (γνωστός στη Δύση ως Αμπούλ Κασής ή Αμπούκασις) ήταν ο πρώτος και μέγιστος χειρουργός του μουσουλμανικού κόσμου σε εποχή που η χειρουργική ήταν κατώτερη δραστηριότητα, δουλειά των κουρέων, και η μαιευτική  είχε αφεθεί εξ ολοκλήρου στις μαίες. Ήταν έμπειρος χειρουργός· στη μακροσκελή πραγματεία του δοκιμάζει να δει από κοντά τα προβλήματα της καυτηριάσεως, της καθαυτό χειρουργικής και των εξαρθρώσεων και καταγμάτων. Δίνει λεπτομερείς περιγραφές των διαφόρων εργαλείων και εικονογραφήσεις. Είναι αξιοσημείωτο ότι στα καθαρώς φιλολογικά παραδείγματα αυτών των συγγραμμάτων της Ανατολής γίνεται μνεία της αναισθησίας. Ο Φορντούσι  ομιλεί για μιαν ασθενή που υπνώθηκε με κρασί πριν υποβληθεί σε καισαρική τομή και ένας Πέρσης, δοκιμιογράφος του 13ου αι. λέει για κάποιον Αριστοτέλη ότι τρυπάνισε  έναν «ασθενή» στον οποίο είχε δώσει ένα φάρμακο, για να τον αναισθητοποιήσει.

                                                   Ιστορία της Ανθρωπότητας, έκδ. Ουνέσκο, τ. Γ΄,506

• Σας έκανε κάτι ιδιαίτερη εντύπωση στην πηγή αυτή; Γιατί;

• Με βάση την πηγή να αιτιολογήσετε το χαρακτηρισμό « πρωτοπόρος ιστορικός» που αποδίδεται στον Ιμπν Χαλντούν.

Ο πρωτοπόρος ιστορικός Ιμπν Χαλντούν

Σε μια εποχή προσεκτικής αλλά συχνά στερημένης σε έμπνευση ιστοριογραφίας, ο  Ιμπν Χαλντούν ξεχωρίζει. Όπως σε τόσα άλλα πεδία, έτσι και στην ιστορία αξιοποίησε τις δυνατότητες που είχαν ωριμάσει χάρη στους ισλαμικούς μελετητές. Τα χρονικά του τα χαρακτηρίζει η συνεχής επιδίωξη απόψεως των κοινωνικών δυνάμεων που κρύβονται πίσω από δυναστικά γεγονότα. Η εισαγωγή του στη φημισμένη Γενική

Ιστορία που πετυχαίνει τρία τουλάχιστον αξιόλογα πράγματα: αποτελεί συστηματική και διαφωτιστική επισκόπηση ενός ολοκληρωμένου πολιτισμού ως λειτουργικής ενότητας, αγκαλιάζοντας τις τέχνες και τις επιστήμες του· κάνει κοινωνιολογική ανάλυση ανάλυση της ιστορικής δυναμικής στην πολιτική και στον πολιτισμό και επιχειρεί να δημιουργήσει θέση για τη μελέτη της ιστορίας μέσα στο πλαίσιο της αριστοτέλειας φιλοσοφίας?

                                                     Ιστορία της Ανθρωπότητας, έκδ. Ουνέσκο, τ.Δ΄ , 413

• Αφού απολαύσετε την περιγραφή των ανακτόρων στη Γρανάδα, να προβληματιστείτε στο πως η πολυτέλεια και η τρυφηλή ζωή οδηγεί τους πολιτισμούς σε παρακμή.

Το μεγαλείο της Αλάμπρας

Εις την Γρανάδαν, εις τα 1248, ο Μωχάμετ Ιμπν Αλ-Αχμάρ (1232-1273) διέταξε την κατασκευή του περιφημότερου κτηρίου της Ισπανίας, της Αλάμπρας, δηλαδή του «ερυθρού φρουρίου». Η καλαισθησία και η τάσις προς την πλούσιαν διακόσμησιν των δύο επομένων αιώνων μετεμόρφωσε βαθμιαίως τον ισχυρόν αυτόν πύργον εις πληθώραν αιθουσών και ανακτόρων διακοσμημένων με παραστάσεις ανθέων ή γεωμετρικών σχημάτων, γλυπτών ή ζωγραφιστών, από έγχρωμον  μαρμακόνιον, τούβλον ή λίθον. Εις την Αυλήν των Μύρτων, μία μικρά λίμνη αντανακλά εις τα νερά της το φύλλωμα και την πύλην. Πίσω από αυτήν υψώνεται  ο Πύργος των Πρέσβεων, όπου οι πολιορκημένοι  επίστευαν ότι θα εύρισκαν ένα τελευταίον και απόρθητον καταφύγιον. Εις τον Πύργον υπήρχε η Αίθουσα των Πρεσβευτών. Εκεί οι εμίραι της Γρανάδας εκάθηντο επί του θρόνου, ενώ οι ξένοι απεσταλμένοι εθαύμαζον την τέχνην και τον πλούτον του μικροσκοπικού βασιλείου. Εκεί, ο Κάρολος ο Ε΄, καθώς απελάμβανε από το παράθυρόν τους κήπους, τα άλση και τα ρυάκια, εσκέπτετο «πόσον άτυχος είναι εκείνος που τα έχασε όλα αυτά». Εις την κυριωτέραν αυλήν, την Patio de los Leones (Αυλήν των Λεόντων), δώδεκα μαρμάρινοι λέοντες φυλάσσουν το μεγαλοπρεπές αλαβάστρινον αναβρυστήριον. Το κτήριον αυτό είναι ένα αριστούργημα της μαυριτανικής τέχνης με τους λεπτοφυείς κίονας, και τα ανθισμένα κιονόκρανα της αψίδος, με τα εις σχήμα σταλακτίτου τόξα, με τας επιγραφάς εις την κουφικήν γλώσσαν, με τα διάτρητα δικτυωτά αραβουργήματα. Οι Μαυριτανοί, με τον ενθουσιασμόν των και με την αγάπη των προς την πολυτέλειαν, έφθασαν εις την υπερβολήν. Εκεί τα πάντα είναι διακόσμησις, το μάτι και η ψυχή απολαμβάνουν την ωραιότητα και την ικανότητα. Η λεπτότης αυτής της διακοσμήσεως θυσιάζει την εντύπωσιν της δυνάμεως και της ασφαλείας, που πρέπει να παρέχει η αρχιτεκτονική, αλλά η εύθραστος εκείνη διακόσμησις επέζησε μιας δωδεκάδος σεισμών. Η οροφή της Αιθούσης των Πρεσβευτών κατέρρευσε, αλλά το υπόλοιπον διατηρείται. Γενικώς το γραφικόν αυτόν σύνολον κήπων, ανακτόρων, πηγών και εξωστών εκφράζει το απόγαιον αλλά και συγχρόνως την παρακμήν της μαυριτανικής τέχνης εις την Ισπανίαν: τον πλούτον που έφθανε μέχρι υπερβολής, την κατακτητικήν δραστηριότητα που εξεφυλίσθη εις την προτίμησιν προς τας ανέσεις, την αγάπην προς την ωραιότητα που αντικατέστησε την δύναμιν και το μεγαλείον με την κομψότητα και την χάριν.

                                       W.Durant, Παγκόσμια Ιστορία του Πολιτισμού, τ.Δ΄, 378-379

Οι κήποι της Αλάμπρα