Ο Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός (συνέχεια)

Διδακτικοί στόχοι

• Να επισημάνουμε ότι ήδη πριν από τον Καρλομάγνο ήταν αξιόλογη η διακοσμητική τέχνη  (κοσμήματα, ξίφη) των γερμανικών φύλων. Αυτή η διακοσμητική τέχνη υπήρξε η κατ?εξοχήν τέχνη των νομαδικών λαών.
• Να επισημάνουμε ότι πριν από τον Καρλομάγνο η ιουστινιάνεια αρχιτεκτονική επηρέασε την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Δύσης.

Ο Καθεδρικός ναός του Άαχεν

• Να αναγνωρίσουμε τη βυζαντινή επίδραση στις εικόνες των μικρογραφιών αλλά και το νέο πνεύμα που αρχίζει να πνέει.
• Να κατανοήσουμε ότι από το 843 ως το 1054, η περίοδος αυτή είναι φτωχότερη από την Καρολίδεια Αναγέννηση  και τα σπουδαιότερα έργα της ανήκουν στη μικρογραφία, στην οποία αναζωπυρώνονται οι βυζαντινές επιδράσεις μετά το γάμο του Όθωνα του Β΄ με τη Θεοφανώ. Στην αρχιτεκτονική όμως, κυοφορείται κάτι καινούριο, η ρομανική αρχιτεκτονική.
• Να συνειδητοποιήσουμε τα βασικά στοιχεία του ρομανικού και γοτθικού ρυθμού, τις διαφορές με τη βυζαντινή αρχιτεκτονική και να τονίσουμε τη συμμετοχή του θρησκευόμενου λαού στην ανοικοδόμηση των ναών.
• Να τονίσουμε τη σημασία που δίνει  η μεσαιωνική αισθητική στο φυσικό φως, που εισέρχεται άφθονο στο ναό από τα μεγάλα παράθυρα των καθεδρικών ναών ( στο βυζαντινό ναό υπάρχει το άκτιστο, το πνευματικό φως, που εκπορεύεται από το χρυσό φόντο της ζωγραφικής).
• Να συσχετίσουμε την πολιτιστική ανάπτυξη των χρόνων 1204-1453 στην Ιταλία με την οικονομική ακμή των πόλεων, κυρίως της Φλωρεντίας (ίδρυση τραπεζών-εμπόριο μεταξιού κ.α.) και των ανταγωνιστικών σχέσεων μεταξύ των αρχόντων (επίδειξη και προβολή πλούτου και εξουσίας, παραγγελία έργων τέχνης και εξύμνηση της δύναμής τους).
• Να συνειδητοποιήσουμε ότι η γοτθική ζωγραφική εκκοσμικεύει τα θρησκευτικά θέματα, προβάλλοντας μέσα από τους πίνακες σκηνές και πρόσωπα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής, σε αντίθεση με τη βυζαντινή ζωγραφική  που απεικονίζει το μη μεταβαλλόμενο, υπερβατό κόσμο της χριστιανικής θρησκείας.
• Να κατανοήσουμε ότι ο Τζιόττο είναι για την ιταλική ζωγραφική το αντίστοιχο του Δάντη στην ποίηση.

β. Η Τέχνη

9ος-11ος αι. Αιώνες αβεβαιότητας, ρευστότητας και αναζητήσεων.

 Συνάντηση γερμανικής τέχνης με την ελληνορωμαϊκή, βυζαντινή και αραβική καλλιτεχνική παράδοση.

Μέσα 11ου αι: Εμφάνιση ρομανικής αρχιτεκτονικής, της πρώτης δυτικοευρωπαϊκής τέχνης.

Παράγοντες εξέλιξής της

α. η ανερχόμενη παπική δύναμη και β. ο θρησκευτικός ενθουσιασμός των πιστών.

Η Αρχιτεκτονική

Επίδραση ιουστινιάνειας αρχιτεκτονικής στην προκαρολίδεια εποχή.

Σημαντικότερος ναός: το παρεκκλήσι των ανακτόρων του Καρόλου στο Άαχεν.

Ο θρόνος του Καρλομάγνου στο παρεκκλήσι των ανακτόρων

Διαμόρφωση δύο ρυθμών

Ρομανικός ρυθμός

Εμπνέεται από την ρωμαϊκή βασιλική.

Τον χαρακτηρίζουν:

Συμπαγής και στέρεη δομή

Αψίδες

Ημικυκλικά τόξα

Λίθινοι θόλοι

Πύργοι κωδωνοστασίων

Γλυπτός διάκοσμος εξωτερικού χώρου

Τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού

Εντυπωσιακό δείγμα: η μητρόπολη της Πίζας

Ο κεκλιμένος πύργος της Πίζας Έργο του αρχιτέκτονα και γλύπτη Πιζάνο

Γοτθικός ρυθμός

Μεγάλο ύψος.

Τεθλασμένα και οξυκόρυφα τόξα.

Εξωτερικές τοξωτές αντηρίδες για τη στήριξη των τοίχων.

Ψηλοί πύργοι.

Μεγάλα παράθυρα, διακοσμημένα με υαλογραφήματα.

Αντιπροσωπευτικοί ναοί: Η Παναγία των Παρισίων και οι καθεδρικοί ναοί της Σαρτρ, της Ρενς και της Κολωνίας.

Από το εσωτερικό της Παναγίας των Παρισίων	Καθεδρικός ναός Κολωνίας

Η Γλυπτική

Έντονη η βυζαντινή επίδραση.

Απουσία μνημειακής γλυπτικής στην αρχή.

13ος αι: Διαμόρφωση γοτθικής γλυπτικής.

Χαρακτηριστικά

Επίδραση ελληνιστικής τέχνης

Θεατρικότητα

Απόδοση συναισθημάτων

Γλυπτός διάκοσμος από τον  καθεδρικό ναό της Σαρτρ

Η Ζωγραφική

Αρχικά, επίδραση της βυζαντινής τέχνης.

13ος αι: Εκκοσμίκευση θρησκευτικών θεμάτων ως απόρροια

α. της φεουδαρχίας και β. της ανόδου της αστικής τάξης.

Κοσμική παράσταση σε μεσαιωνικό δυτικό  χειρόγραφο

Γνωρίσματα ζωγραφικής

Φυσικότητα στην απόδοση των μορφών

Στροφή στα καλλιτεχνικά ιδεώδη της κλασικής  αρχαιότητας

Έμφαση στην απόδοση των συναισθημάτων

14ος αι.

 Διαμόρφωση διεθνούς γοτθικού ρυθμού

Εμφάνιση Τζιόττο

Σηματοδοτεί την αρχή της νεότερης ζωγραφικής.

Χαρακτηριστικά έργου του: η πρωτοτυπία και ο αυθορμητισμός.

Πίνακας Τζιόττο Ο ασπασμός της Παναγίας με την Ελισάβετ

Η σκηνή του Νιπτήρα
Μικρογραφία από το Ευαγγέλιο του Όθωνος του Γ΄

Η σκηνή του Νιπτήρα
Ψηφιδωτή παράσταση από τη Μονή του Οσίου Λουκά 11ος αι.

• Να συγκρίνετε τις δύο παραστάσεις.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Η πρόσληψη της βυζαντινής τέχνης από τους «βαρβάρους»

Ενώ η γερμανική τέχνη πριν από την κατάλυση του Ρωμαϊκού Κράτους ήταν διακοσμητική και αφηρημένη, από την εποχή των Μεροβιγγείων αρχίζει να γίνεται και εικονική. Τον 7ο και 8ο αι. παράγονται εικονογραφικά έργα από τους Φράγκους, τους Βησιγότθους, τους Άγγλους, τους Σάξονες, τους Λογγοβάρδους και τους Σκανδιναβούς. Η εικονογραφική αυτή δραστηριότητα συμβαδίζει με την αναπτυσσόμενη φεουδαρχία δηλαδή με τη δημιουργία μιας ανώτερης κυρίαρχης τάξης που ευνοεί την εισαγωγή ξένων καλλιτεχνικών στοιχείων και την απομάκρυνση από την εθνική παραδοσιακή τέχνη, δηλαδή τη γερμανική διακοσμητική. Έχουμε τώρα μια καινούργια τάξη, που χρειάζεται μια καινούργια ιδεολογία που, με τη σειρά της πρέπει να εκφραστεί με καινούργια καλλιτεχνικά μέσα και συγκεκριμένα με την εικόνα. Η εικονογραφία  αναπτύσσεται παράλληλα με τον εκχριστιανισμό των Γερμανών και την εξέλιξη της κοινωνίας σε φεουδαρχική. Αλλά ο εκχριστιανισμός των Γερμανών δεν καλλιεργείται  «εκ των κάτω»· επιβάλλεται άνωθεν, σύμφωνα με το συμφέρον της κυρίαρχης τάξης. Να γιατί και στην περίπτωση της γερμανικής τέχνης προχωρούν αντιθετικά η επίσημη και η λαϊκή έκφραση, για να καταλήξουν, μετά από μερικούς αιώνες, στη σύνθεση ενός νέου καλλιτεχνικού ύφους κατά την Καρολίδεια Αναγέννηση. Ανεξάντλητη πηγή για θέματα και τεχνοτροπίες αποτέλεσαν, για όλη την μακρά περίοδο, η πρώιμη χριστιανική και η πρώιμη βυζαντινή τέχνη.

Κ. Μπαρούτας, Βυζαντινή προεικονοκλαστική και γερμανική προκαρολική τέχνη, Σμίλη,1989,58-59.

• Με βάση την παραπάνω πηγή και τις ιστορικές σας γνώσεις να εξηγήσετε πως συνδέεται η δυτική και ιδιαίτερα η γερμανική τέχνη με το θεσμό της φεουδαρχίας.

Η δυτική τέχνη στο χωνευτήρι

Η περίοδος που ακολούθησε την πρωτοχριστιανική εποχή, μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, είναι γνωστή γενικότερα με την υποτιμητική ονομασία Εποχή του Σκότους?Φυσικά, δεν υπάρχουν καθορισμένα χρονικά όρια γι? αυτήν την περίοδο. Μπορούμε όμως να πούμε πως σε ό,τι αφορά την τέχνη κράτησε σχεδόν πεντακόσια χρόνια ?από το 500 έως το 1000 μ.Χ. Πεντακόσια χρόνια είναι φυσικά μεγάλο διάστημα και πολλά μπορούν ν? αλλάξουν, όπως και άλλαξαν. Εκείνο, ωστόσο, που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι το γεγονός ότι σε όλα τούτα τα χρόνια δε δημιουργήθηκε ένα ξεκάθαρο και ομοιόμορφο ύφος. Διαπιστώνουμε μάλλον μια σύγκρουση ανάμεσα σε διάφορα ύφη, που άρχισαν να συγχωνεύονται μόνο προς το τέλος της περιόδου. Αυτό δεν πρόκειται να ξαφνιάσει όσους έχουν κάποια οικειότητα με την Ιστορία της Εποχής του Σκότους, που δεν ήταν απλώς μια σκοτεινή εποχή, αλλά μια εποχή ετερόκλητη, όπου οι διαφορές ανάμεσα σε λαούς και κοινωνικές τάξεις ήταν τεράστιες.

E. H. Gombrich, Ιστορία της τέχνης, μετ. Χρ. Κληρίδη ?Λ.Κάσδαγλη, ΜΙΕΤ,1994,113-114.

• Ποιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της μεσαιωνικής  δυτικής τέχνης στις απαρχές της επισημαίνει  ο συγγραφέας εδώ και που οφείλεται αυτό;

Οι οθωνικές μικρογραφίες

Ο γάμος  του Όθωνα Β΄ με τη βυζαντινή πριγκίπησσα Θεοφανώ το 972 εγκαινίασε μια νέα εισαγωγή βυζαντινής παιδείας, τέχνης και πνευματικότητας που επηρέασαν αποφασιστικά τα εργαστήρια χειρογράφων της αυτοκρατορικής αυλής. Παρατηρούμε, σύμφωνα με τις έρευνες του H. Schnitzler, ότι παρά τις κατά κάποιον τρόπο αγροίκες φιγούρες  εμφανίζονται  εντελώς νέες σκηνές που παραπέμπουν σε μεσοβυζαντινά πρότυπα? Τα ρωμαϊκά  χαρακτηριστικά των γερμανών αυτοκρατόρων εντατικοποίησαν εκ νέου τη σχέση με το νότο?

E. G. Grimme, Die Geschichte der abendlandischen Buchmalerei, Κολονία 1980.

• Πως επήλθε η συνάντηση  γερμανικής και βυζαντινής τέχνης  τον 10 αι. σύμφωνα με την πηγή;

Η αισθητική της ρομανικής και γοτθικής αρχιτεκτονικής

Κανένας άλλος δεν έκτισε τόσο πολυάριθμα και τόσο μεγάλα μνημεία. Αναμφίβολα η ελληνιστική Ασία και η αυτοκρατορική Ρώμη είναι αξιοσημείωτες για την τόλμη και το μέγεθος των κατασκευών. Αλλά οι σιλουέττες εκκλησιών και πύργων, με τις οποίες η μεσαιωνική Δύση καλύπτει  τον ορίζοντα, είναι τόσο εντυπωσιακές, τόσο τολμηρές, τόσο σοφά συνδυασμένες στα επιμέρους, οι όγκοι τους είναι τόσο ευρείς και τόσο υψηλοί, η ισορροπία που τους συνέχει τόσο στέρεη, τέλος η κατανομή των μαζών και η ποιητική των εντυπώσεων πιστοποιεί μια τέτοια ορμή, ώστε θα μπαίναμε στον πειρασμό να δούμε σ? αυτά το έργο μιας φυλής πιο μεγάλης και πιο δυνατής από τη δική μας, αν ο σεβασμός της ανθρώπινης κλίμακας δεν υπότασσε το εύρος των αναλογιών και αν αυτά τα κολοσσιαία μνημεία δεν υπάκουαν πρωταρχικά στο πνεύμα του μέτρου. Η τάση προς το κολοσσιαίο, που σε ορισμένους πολιτισμούς είναι σημείο εκφυλισμού και παρακμής, εναρμονίζεται εδώ με την αυστηρή λογική. Από τη στιγμή που η τελευταία χάνει  το βασίλειό της μπορούμε να πούμε ότι τερματίζεται και η τέχνη του Μεσαίωνα?

H. Focillon, Art d? Occident, Παρίσι 1938, 12-13.

• Ποιο προτέρημα της δυτικής αρχιτεκτονικής τονίζεται στο απόσπασμα;
• Να εντοπίσετε τους τρόπους ανάπτυξης  αυτής της παραγράφου.

• Να διαβάσετε την πηγή που ακολουθεί και να εντοπίσετε σ? αυτήν τα γνωρίσματα και τις επιδιώξεις της γοτθικής τέχνης.

Η αισθητική της γοτθικής τέχνης                           

Οποιοσδήποτε κι αν είσαι, αν επιθυμείς να υμνήσεις αυτή την πύλη (της μητρόπολης του Saint ? Denis), θαύμασε όχι το χρυσάφι και την πολυτέλεια, αλλά την εργασία. Ακτινοβολεί ευγένεια το έργο, αλλά το έργο που ακτινοβολεί ευγένεια, φωτίζει τα πνεύματα, για να φτάσουν μέσα από το φυσικό φως στο φως το αληθινόν, στο Χριστό που είναι  η πύλη η αληθινή. Πως είναι το εσωτερικό του ναού, το προαναγγέλλει αυτή η χρυσή πόρτα:  αδύνατο πνεύμα υψώνεται προς την αλήθεια μέσω της ύλης και με σφοδρή επιθυμία μέσω του φωτός βγαίνει από το σκοτάδι των αμαρτιών του.

Στίχοι του Συζέρ, αββά του Σαιν-Ντενί, χαραγμένοι στην κεντρική πύλη του καθεδρικού ναού του Σαιν-Ντενί.

• Αφού διαβάσετε την πηγή του σχολικού μας βιβλίου στη σελ.106 (επιστολή ηγουμένου Αιμόν) να εξετάσετε τα παρακάτω θέματα:

α. Να ελέγξετε την αξιοπιστία και τις προθέσεις του συντάκτη της.

β. Να αναζητήσετε στοιχεία για τις συντεχνίες  στη Δύση κατά το Μεσαίωνα.

γ. Να ερμηνεύσετε τον ενθουσιασμό και την παλλαϊκή συμμετοχή στο χτίσιμο του ναού.

δ. Να  προβληματιστείτε  στο εάν και κατά πόσο, ένας κοινός σκοπός μπορεί να δράσει ενωτικά στο κοινωνικό σώμα, αίροντας τις ταξικές διαφορές και τις κοινωνικές αντιθέσεις. Να αναφέρετε παραδείγματα από την ιστορία.

ε. Διαβάστε και  το απόσπασμα από το ιστορικό μυθιστόρημα του Άρη Φακίνου «Το όνειρο του πρωτομάστορα Νικήτα» Εκδ. Καστανιώτη, που συνδέεται με τον προβληματισμό που σας τέθηκε προηγουμένως:

Αλήθεια, πού και πώς βρέθηκαν τα χρήματα για να χτιστεί το γεφύρι;

??????????????????????????????????..

-Πως βρέθηκαν λοιπόν τα λεφτά; ρώτησα μια μέρα τον Νέστορα.

Ο γερο-λαουτιέρης κούνησε το κεφάλι του με νόημα.

-Όπως βρίσκονται πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, αποκρίθηκε. Από το υστέρημα των απλών ανθρώπων που ?σφιξαν τα ζωνάρια.

-Μα το ποσό πρέπει να ?ταν πολύ μεγάλο.

-Μεγάλο ξεμεγάλο, μαζεύτηκε, δεν έμεινε ούτε μια φαμίλια που να μην έδωσε, κανένας Κεφαλοχωρίτης που να μη στερήθηκε γι?αυτό το γεφύρι, που να μην πούλησε κι από κάτι. Οι γυναίκες, παντρεμένες κι ανύπαντρες, άνοιξαν τις κασέλες με τα προικιά τους κι έβγαλαν στολίδια, φλουριά, σκουλαρίκια και γιορντάνια, διάφορα τζοβαϊρικά. Ακόμα και οι άπροικες, οι πιο φτωχές, βρήκαν στα μπαούλα τους κεντήματα που ?χαν καταστραβωθεί να τα φτιάξουν, γιορτινά φορέματα, χαλκώματα. Ύστερα οι άντρες τα φόρτωσαν όλα στα μουλάρια και πήραν σβάρνα τις πολιτείες και τα χωριά σαν τους πραματευτάδες, διαλαλούσαν, πούλαγαν. Αργότερα, επειδή το ποσό που συγκεντρώθηκε έπεφτε πάλι λίγο, οι Κεφαλοχωρίτες οργανώθηκαν σε μπουλούκια και βγήκαν στο κλαρί, έγιναν ληστές, σκορπίσανε σε όλη την Ελλάδα κι έστηναν στους δρόμους καρτέρια, ρίχνονταν στους Τούρκους εμπόρους και στα καραβάνια. Πέρασαν κάπου τρία χρόνια, αλλά μαζεύτηκαν στο τέλος οι παράδες, ήρθε η ευλογημένη ώρα κι αρχίσανε τα έργα για τη γέφυρα.

http://www.kastaniotis.com/book/960-03-2262-7

στ. Πως ερμηνεύεται η στάση του πλήθους απέναντι στους σκληρόκαρδους πολίτες; Ποια ευαγγελική διδασκαλία απηχεί;

• Αφού παρατηρήσετε προσεκτικά το ζωγραφικό πίνακα του Φαμπιάνο, να επαληθεύσετε την κρίση ότι η γοτθική τέχνη αποτυπώνει τις κοινωνικές δομές της εποχής της.

Τζεντίλε ντα Φαμπιάνο Η προσκύνηση των Μάγων,1423, Φλωρεντία

• Αφού διαβάσετε το απόσπασμα που ακολουθεί και την πηγή που αναφέρεται στον Τζιόττο στη σελ. 108 του σχολ. μας βιβλίου,  να εξηγήσετε γιατί η παρουσία και το έργο του αποτελούν τομή στη δυτική τέχνη.

Ο Δάντης, ο Τζιόττο, ο Πιζάνο και ο Μεσαιωνικός κόσμος

Ο Τζιόττο ανήκε στον νέο κόσμο  των στέρεων πραγματικοτήτων, τον κόσμο που δημιουργήθηκε από τους τραπεζίτες και τους εμπόρους μαλλιού, για τους οποίους εργαζόταν. Ο Δάντης ανήκε στον παλαιότερο γοτθικό κόσμο, τον κόσμο του Αγ. Θωμά Ακινάτη και των μεγάλων καθεδρικών ναών. Τον Δάντη τον προσεγγίζουμε περισσότερο στα αριστουργήματα της γοτθικής γλυπτικής, όπως στη δυτική πύλη της εκκλησίας της Μπρυζ, παρά στο παρεκκλήσιο της Αρένας. Και στην ιταλική τέχνη ο άνθρωπος που πλησιάζει περισσότερο στο πνεύμα του Δάντη είναι στην πραγματικότητα ένας γλύπτης βαθιά επηρεασμένος από τη γοτθική τέχνη, ο Τζιοβάνι Πιζάνο. Ο Τζιοβάνι Πιζάνο ήταν ένας από τους μεγαλύτερους τραγικούς καλλιτέχνες της γλυπτικής, όπως μπορεί κανείς να δει στα γλυπτά φατνώματα δύο αμβώνων, ενός στην Πίζα και του άλλου στην Πιστόια. Όπως και η Κόλαση του Δάντη, απεικονίζουν έναν τρομερό κόσμο, γεμάτο  μίσος σκληρότητα και πόνο?

                                               Κ.Κλαρκ «Ιστορία του Δυτικού Πολιτισμού», σελ.85

Η προσκύνηση των Μάγων Τζιόττο

• Να συγκρίνετε τις δύο παραστάσεις του Ευαγγελισμού και να δώσετε τα χαρακτηριστικά της βυζαντινής και της δυτικής τέχνης.

• Να συγκρίνετε την αρχιτεκτονική των δύο ναών και να δώσετε τα χαρακτηριστικά τους.

Βυζαντινός Ναός Τιμίου Σταυρού στα Δολιανά Τρικάλων

• Να συγκρίνετε την εσωτερική διακόσμηση των δύο ναών.

Tο εσωτερικό του αββαείου του Westminster, στο Λονδίνο

Το εσωτερικό της Παντάνασσας στο Μυστρά

• Φανταστείτε ότι βρίσκεστε στο εσωτερικό ενός βυζαντινού και ενός δυτικού ναού. Ποια είναι τα συναισθήματά σας;
• Εάν έχετε φωτογραφικό υλικό από ναούς δυτικοευρωπαϊκών πόλεων, να το φέρετε στην τάξη.