«ΙΘΑΚΗ» Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ

Ο ποιητής

http://www.kavafis.gr

Έργο Νίκου Εγγονόπουλου

Χαρακτηριστικά της καβαφικής ποίησης

Η ιδιότυπη γλώσσα Ο Καβάφης κινείται ανάμεσα στη δημοτική και την καθαρεύουσα, εμπλουτισμένη με το πολίτικο ιδίωμα, παραθέτοντας αυτούσιες φράσεις από κείμενα της αρχαίας ελληνικής και βυζαντινής γραμματείας, έχοντας όμως ως βάση τη δημοτική. Η καθαρεύουσα υπάρχει στο βαθμό που εξυπηρετεί την ακρίβεια της διατύπωσης  και τη διατήρηση του πεζολογικού ρυθμού στο ύφος των ποιημάτων του. Η χρήση της καθαρεύουσας είναι συχνότερη στα Ιστορικά του ποιήματα.

Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος εκφράζει την ευγνωμοσύνη του «στο γλωσσικό δέντρο του Καβάφη και σε ολόκληρο τον κόσμο (και τη νοοτροπία) της καθαρεύουσας(...) H καθαρεύουσα δεν ήταν μοναχά γλώσσα, ήταν και επικίνδυνη νοοτροπία. Από κεί μέσα δεν βγήκε ανέβλαβος, αλλά βγήκε ζωντανός. Ο μοναδικός. Με τις δοτικές και τα υπόλοιπα νεκρά τερτίπια της, την αφομοίωσε σποραδικά στο ολότελα προσωπικό ιδίωμά του ή τη ζωοποίησε και μας άφησε μια σειρά από μικρότερα ή μεγαλύτερα αληθινά αριστουργήματα της νεοελληνικής ποιητικής γλώσσας, αφού πλήρωσε πρωτύτερα ο ίδιος τίμημα ακριβό».

«ένα μόνο δε βλέπομε: πως η ψεύτικη ζωή μας κάνει ψεύτικη και τη γλώσσα μας. Και πως η αλήθεια δεν επιβάλλεται από τη γλώσσα στη ζωή, αλλά από τη ζωή στη γλώσσα».

Ο πεζολογικός ρυθμός Η γλώσσα του Καβάφη είναι λιτή, πεζολογική, μακριά από τις ποιητικές συμβάσεις. Χρησιμοποιεί ελάχιστα επίθετα, που έχουν μια ιδιαίτερη  σημασία, η ομοιοκαταληξία απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά και είναι σημαντικός ο ρόλος των σημείων στίξης  γιατί νοηματοδοτούν το περιεχόμενο και λειτουργούν ως οδηγοί απαγγελίας.                                                                       

Η θεατρικότητα Στην καβαφική ποίηση είναι χαρακτηριστική η σκηνοθετική οργάνωση του χώρου και των προσώπων, που προσδίδει ζωντάνια και κινεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη, ο οποίος με τη φαντασία του αναπαριστά τις σκηνές του ποιήματος. Η θεατρικότητα αυτή επιτυγχάνεται  με τους διαλόγους των προσώπων, την αποστροφή του ποιητή σε κάποιο πρόσωπο ή με την κινητικότητα των ηρώων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ποίημα «Αλεξανδρινοί βασιλείς».

Ο διδακτισμός Βασική πρόθεση του Καβάφη είναι να μεταδώσει μηνύματα σχετικά με φλέγοντα ζητήματα που απασχολούν τους περισσότερους ανθρώπους: την ελευθερία, την ήττα, την αξιοπρέπεια, το ηθικό χρέος, το θάνατο. Σε αρκετά ποιήματά του παρουσιάζει πολιτικές συμπεριφορές αναδεικνύοντας το πολιτικό ήθος ή στηλιτεύοντας τον πολιτικό εκφυλισμό.  Δεν πρόκειται βέβαια για έναν στείρο και ηθικίστικο διδακτισμό, αλλά  για έναν γόνιμο, που προκύπτει από μια εμπνευσμένη αξιοποίηση των μύθων και της Ιστορίας.

Η παρουσία των συμβόλων Μια βασική επιθυμία στην ποίηση του Καβάφη είναι ηκαταγραφή των προσωπικών  θέσεων του  με ποιητικό τρόπο. Η επίτευξη αυτού του στόχου πραγματοποιείται από τον ποιητή με τη συχνή χρήση συμβόλων από την ιστορία. Πρόκειται για σύμβολα συλλογικής αποδοχής, όπως φαίνεται στην «Ιθάκη»  στο «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον» και σε άλλα ποιήματα.

Το σπίτι-μουσείο του Κ. Π. Καβάφη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου

Η ειρωνεία Η ειρωνεία έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την αντίθεση ανάμεσα στο  φαίνεσθαι  και στο είναι, και πάνω σ? αυτό βλέπομε να οικοδομείται όλη η καβαφική ποίηση. Ειρωνεία βέβαια εννοούμε τον συνδυασμό λεκτικής και δραματικής ειρωνείας. Με την πρώτη υποβάλλονται νοήματα και συναισθήματα που δεν βρίσκονται στις λέξεις του και που συχνά είναι αντίθετα από το νόημα που αυτές εκφράζουν. Με τη δεύτερη δημιουργεί αντιθέσεις καταστάσεων που αποδεικνύουν ότι η αντίληψη των ηρώων του για την πραγματικότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια τραγική αυταπάτη. Στόχος της καβαφικής ειρωνείας είναι η συγκίνηση και η κάθαρση του ποιητή και του αναγνώστη.

Η αίσθηση της απαισιοδοξίας και του εγκλωβισμού  Η παρουσία τους είναι διάχυτη σε πολλά ποιήματα , καθώς κάθε προσπάθεια αλλαγής παρουσιάζεται αποτυχημένη (Πόλις) και τα πρόσωπα αδυνατούν να ξεφύγουν από τους περιορισμούς ή τα ελαττώματά τους (Τα παράθυρα, Τα τείχη). Δεν είναι τυχαίο ότι στα ποιήματά του επιλέγει κυρίως εποχές παρακμής και ηττημένα ιστορικά πρόσωπα , εστιάζοντας την προσοχή του σε στιγμές που οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την πτώση, χωρίς να λείπουν και οι αναφορές σε στιγμές ηθικού μεγαλείου.

«Η Ιθάκη»
διαβάζει: Σαββίδης Γ. Π.

Θέματα για συζήτηση

• Να εντάξετε το ποίημα στην κατηγορία των καβαφικών ποιημάτων που ανήκει και να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
• Να εντοπίσετε τις διαφορές ανάμεσα στην ομηρική και την καβαφική Ιθάκη και στα ταξίδια που αντιστοιχούν στην καθεμιά.
• Να αναγνωρίσετε τα χαρακτηριστικά της καβαφικής ποίησης στην «Ιθάκη».
• Να εντοπίσετε το κύριο και τα επιμέρους σύμβολα στην «Ιθάκη» και να δώσετε τις αντιστοιχίες τους στην πραγματικότητα.
• Να σχολιάσετε το περιεχόμενο των στίχων 9-12. Ποια είναι η δική σας θέση; Συμφωνείτε με τον ποιητή;
• Ο ποιητής χρησιμοποιεί το β΄πρόσωπο στην αφήγησή του. Σε ποιον απευθύνεται;
• Θεωρείτε την «Ιθάκη» αισιόδοξο ή απαισιόδοξο ποίημα; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Μια απόπειρα προσέγγισης (από το βιβλίο του καθηγητή)

Η  «Ιθάκη» ανήκει στην περίοδο της ωριμότητας του ποιητή (1900-1933) και είναι ένα από τα καλύτερα  ποιήματα του Καβάφη. Είναι φιλοσοφικό και συνάμα λυρικό και στοχαστικό ποίημα. Κυριαρχούν σ? αυτό, τα σύμβολα, οι ιδέες και η ποιητική ουσία. Η καβαφική Ιθάκη δεν είναι ασφαλώς ούτε γεωγραφικός χώρος , ούτε η Ιθάκη του Ομήρου. Στον Καβάφη αποκτά συμβολικό χαρακτήρα και εκφράζει καθετί μεγάλο και υψηλό στη ζωή των ανθρώπων και του ίδιου του ποιητή. Η  πορεία προς την Ιθάκη συμβολίζει τη διάρκεια των προσπαθειών και των δυσκολιών που ο ιδανικός άνθρωπος πρέπει να υπερβεί πλουτίζοντας έτσι τη γνώση και την εμπειρία, ώστε το αρχικό ορόσημο να ατονεί μπροστά στα όσα κατέκτησε και έμαθε στη διάρκεια της μεγάλης πορείας.

Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,

να εύχεσαι να ?ναι μακρύς ο δρόμος?

Το θέμα του ταξιδιού, της φυγής απαντάται και σε άλλα ποιήματα του Καβάφη.

«Είπες θα πάγω σ? άλλη γη θα πάγω σ? άλλη θάλασσα?» Η πόλις

«Και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα ?» Σατραπεία

«Αποχαιρέτα την την Αλεξάνδρεια που χάνεις?» Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον

Ο Καβάφης με την έμπνευσή του και την επικούρεια βιοθεωρία του αναποδογυρίζει  τα ομηρικά σύμβολα, με αποτέλεσμα να δώσει έναν καβαφικό  Οδυσσέα, ο οποίος σε αντίθεση με το μυθολογικό του πρότυπο, αποκτάει τις εμπειρίες του με το  άνετο ταξίδι και την προσέγγιση σ? εμπορικά λιμάνια και πολιτείες πρωτοϊδωμένες. Έτσι, τα καβαφικά σύμβολα διαφοροποιούνται από τα Ομηρικά, με συνέπεια η Ιθάκη να μην είναι η ομηρική «αφετηρία και τέρμα» αλλά μόνο τέρμα, σημαίνοντας μ? αυτόν τον τρόπο το σκοπό που θέτει ο άνθρωπος στη ζωή του. Συγκριτικά, με την ομηρική Ιθάκη που είναι ένας πλατύς και με προοπτικές σκοπός (περιμένει τον Οδυσσέα η Πηνελόπη, ο Τηλέμαχος, το ανάκτορο), η καβαφική Ιθάκη είναι ένας ξεθυμασμένος σκοπός στην τελευταία του φάση. Στη μια γυρισμός, στην άλλη πηγαιμός. Η Ιθάκη γίνεται ο συμβολικός τόπος του πεπρωμένου του ταξιδιώτη, περισσότερο αρχή παρά τέλος?  ίσως φτωχική στην πραγματικότητα, αλλά πολύτιμη σαν κίνητρο όλου του ταξιδιού της επιστροφής.  Ο πληθυντικός Ιθάκες τονίζει το συμβολικό χαρακτήρα της πόλης: Είναι όλοι οι τόποι, που έχουν τη δύναμη να κεντρίζουν τη φαντασία του ταξιδιώτη. Παρόμοια οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες δεν είναι πια ανθρωποβόρα τέρατα, αλλά συμβολίζουν τους φόβους που δυσχεραίνουν το ταξίδι, ενώ  «ο μακρύς δρόμος» συμβολίζει την πείρα που αποκτάει ο άνθρωπος στη διάρκεια του πολύχρονου ταξιδιού.

Αναφερόμενος στη συμβολική σημασία της «Ιθάκης», ο Παπανούτσος γράφει: «Η Ιθάκη συμβολίζει τον αγώνα μέσα στη ζωή που αποβλέπει σ? ένα μεγάλο, έστω και μακρινό σκοπό. Κι όσο πιο μακρινός είναι ο σκοπός αυτός, τόσο μεγαλύτερη αξία παίρνει ο αγώνας για την πραγμάτωσή του, γιατί μας κάνει να δράσουμε, να παλέψουμε και να εκπληρώσουμε τον υψηλότερο σκοπό της ζωής, τη δράση, που χωρίς αυτήν η ζωή δεν έχει νόημα».

Αξίζει να σταθούμε επίσης: στη χρήση του β΄ προσώπου (ενικού). Ο ποιητής δίνει έτσι προτρεπτικό χαρακτήρα στο ποίημά του, απευθυνόμενος στον εαυτό του και στους αναγνώστες όλων των εποχών. Η προτροπή συνίσταται στην παράδοξη ευχή για περιπέτειες (όχι με την αριστοτελική έννοια του όρου). Σκοπός η γνώση «πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω».

Στους στίχους 3 και 35 υπάρχει μια αντιστοιχία:

Γεμάτος περιπέτειες γεμάτος γνώσεις

 Έτσι σοφός που έγινες με τόση πείρα.

Εύκολα εντοπίζουμε το χιαστό σχήμα: περιπέτειες-πείρα, γνώσεις- σοφός.

Στους στ. 9-10 δισταγμούς και φόβους που αποδίδουμε σε  υπαρκτές εξωτερικές δυνάμεις, ο ποιητής αποδίδει σε εσωτερικά αίτια.

Στους στ. 13-23 προβάλλεται ένα  modus vivendi, η αντίληψη για τη ζωή, η βιοθεωρία του ποιητή. Είναι φανερή η εκλεκτικότητα του ποιητή και η φιλοσοφημένη επικούρεια διάθεσή του, αφού η απόλαυση συνδυάζεται με τη γνώση και την εμπειρία. Ο εξωτικός κόσμος της Ανατολής προβάλλει κι εδώ ως ένα σταθερό ποιητικό μοτίβο στην Καβάφη. Χαρακτηριστικά, ο ίδιος σημειώνει: «Ο αναγνώστης θα παρατηρήσει μια εμφαντική μνεία των μυρωδικών, τα οποία εδώ αναμφιβόλως συμβολίζουν τας ηδονικάς απολαύσεις». Δύο είδη απολαύσεων  τονίζει η ιδιόρρυθμη  ιδιοσυγκρασία του Καβάφη: Εκείνο  που παρέχουν τα  «Φοινικικά εμπορεία» και το άλλο που προσφέρουν οι αιγυπτιακές πόλεις. Η επανάληψη όμως του ρήματος «να μάθεις και να μάθεις» που ηχεί έντονα, τοποθετεί τη γνώση πιο μπροστά από την απόλαυση.  Η όλη φρασεολογία των στίχων 13-23 παραπέμπει στην αριστοτελική φράση ότι οι Έλληνες ταξίδευαν «ου μόνον κατ? εμπορίαν, αλλά και θεωρίαν». Ας προσέξουμε επίσης το στ. 26, βασικό δομικό στοιχείο της  «Ιθάκης» που σημασιολογικά ισοδυναμεί με τους στίχους 2 και 13 που δένουν το α΄ και β΄ μέρος της «Ιθάκης».

Στο στ, 27 κυριαρχεί ο φθόγγος α, το πιο μακρύ σε διάρκεια φωνήεν, που αισθητοποιεί τη διάρκεια του ταξιδιού. Η απαισιοδοξία που διαπερνά το στ. 30 αίρεται παρακάτω και τελικά ο λόγος του ποιητή είναι παρηγορητικός και αισιόδοξος.

Το μέτρο του ποιήματος είναι ιαμβικό και οι στίχοι ανισοσύλλαβοι.

Το θέμα αυτό, της προτροπής για ταξίδι απαντάμε και σε άλλους ποιητές, όπως ο Πετρώνιος.

Άσε τη χώρα σου και γύρευε παράλια ξένα,

Ω νεανία! Πραγμάτων πιο επικίνδυνων σειρά σε περιμένει.

Στα βάσανα μην υποκύψεις.

Του Δούναβη του απόμακρου τις όχθες να γνωρίσεις,

Τον παγερό Βοριά, τα ειρηνικά βασίλεια της Αιγύπτου.

Τις χώρες που τον ήλιο βλέπουν ν? ανατέλλει

Και κείνες που τον βλέπουνε να γέρνει.

Πολύπειρος να φτάσεις , Οδυσσέα, σε τόπους άλλους.

Σημ. Ο Καβάφης είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος ποιητής μας.