Ο συμβολισμός και ο νεοσυμβολισμός

Εργασία μαθητώνΑ5: Ελευθερίας Στρίκου, Ανδρέα Σωτηρίου, Ελπινίκης Ταουσάνη,  Ειρήνης Τερζανίδου, Γεωργίας Τζίτζιου, Αλέξανδρου Τζιμήκα.   

Ο συμβολισμός είναι ένα καλλιτεχνικό ρεύμα γαλλικής προέλευσης, που εκδηλώνεται  στα τέλη του 19ου αι.  στην ποίηση και στις εικαστικές τέχνες. Στη λογοτεχνία οι ρίζες του βρίσκονται στα «Άνθη του Κακού» του Μπωντλαίρ (1857) και στο έργο του Αμερικανού ποιητή και πεζογράφου Έντγκαρ Άλλαν Πόε, ενώ τα αισθητικά του  χαρακτηριστικά αποσαφηνίστηκαν από τον Στεφάν Μαλλαρμέ και τον Πωλ Βερλαίν στα 1870.

Ένας ναός με ζωντανές κολόνες είν? η Πλάση,

που λόγια ανεξιχνίαστα κάποτε ψιθυρίζουν·

ο άνθρωπος περνά απ? αυτά των συμβόλων τα δάση?

                               Αντιστοιχίες Μπωντλαίρ Μετ. Γ.Σημηριώτη

 Το αντίστοιχο κίνημα στο χώρο της ζωγραφικής είναι ο ιμπρεσιονισμός  με κύριο εκπρόσωπο το Γάλλο ζωγράφο Κλοντ Μονέ. Κύρια χαρακτηριστικά του ιμπρεσιονισμού στη ζωγραφική είναι τα ζωντανά χρώματα (κυρίως με χρήση των βασικών χρωμάτων), οι συνθέσεις σε εξωτερικούς χώρους, συχνά υπό ασυνήθιστες οπτικές γωνίες και η έμφαση στην αναπαράσταση του φωτός. Οι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι θέλησαν να αποτυπώσουν την άμεση εντύπωση (impression) που προκαλεί ένα αντικείμενο ή μια καθημερινή εικόνα. 

Πίνακας Κλοντ Μονέ

Ο συμβολισμός ως λογοτεχνική σχολή πρωτοεμφανίζεται σ? ένα μανιφέστο  στην εφημερίδα Figaro το 1886, δημοσιευμένο από τον ελληνικής καταγωγής ποιητή Ζαν Μορεάς και  γραμμένο από μια ομάδα συγγραφέων  που ήταν ήδη γνωστή ως «καταραμένοι» και «ποιητές της παρακμής». Στόχος των συγγραφέων αυτών ήταν να παρουσιάσουν έναν νέο τρόπο λογοτεχνικής έκφρασης, όπου οι λέξεις χρησιμοποιούνται για να αποδίδουν πνευματικές ή ψυχικές καταστάσεις μάλλον παρά την πραγματική ή αφηρημένη τους έννοια. Το κίνημα του συμβολισμού συνδέεται εκτός  από τον ιμπρεσιονισμό και  με τη φιλοσοφία του υποσυνειδήτου, που αποκορυφώνεται στη διδασκαλία του Bergson.

Τα κύρια γνωρίσματά του είναι τα εξής:

1.Μια έκδηλη στάση αντίθεσης  στην ψυχρότητα του παρνασσισμού, του νατουραλισμού  και ορισμένων υπερβολών του ρομαντισμού. Χαρακτηρίστηκε όμως  ως νεορομαντισμός γιατί συνδυάζει την εσωτερικότητα και το λυρισμό του ρομαντικού, χωρίς όμως το στόμφο και την υπερβολική του αισθηματολογία.

2.  Σταθερή επιδίωξη να εκφραστεί  ο εσωτερικός κόσμος με σύμβολα από τον κόσμο των αισθήσεων (κυρίως με μεταφορές, εικόνες, παρομοιώσεις), γι?αυτό χαρακτηρίζεται και εσωτερική ποίηση. Με άλλα λόγια, το σύμβολο είναι ένας εκφραστικός τρόπος που απευθύνεται στις αισθήσεις του αναγνώστη ώστε να του μεταδώσει ιδέες και συναισθήματα. Τα σύμβολα όμως δεν πρέπει ν?αντιμετωπίζονται απλοϊκά  σαν αλληγορίες. Η ερμηνεία τους δεν πρέπει να γίνεται με στείρα τεχνικό τρόπο, γιατί στην ουσία έτσι περιορίζεται η ισχύς τους.

3. Προτίμηση στην έμμεση έκφραση, που επιτρέπει υπαινιγμό μάλλον παρά άμεση αναφορά στα πράγματα, καθώς και στη διάθεση ρέμβης, μελαγχολίας και ονείρου. Έτσι η ποίηση έγινε υπαινικτική και μοντέρνα.

4. Οι ιδέες είναι κατά κανόνα σημαντικές, αλλά εκφράζονται μέσω μιας ποικιλίας συμβόλων που καμιά φορά γίνονται αντιληπτά μόνο με τη διαίσθηση.

5. Για τους συμβολιστές οι λέξεις παίρνουν πολλές φορές μια μαγική σημασία, ενώ η μουσικότητα και η επιβλητικότητά τους αποτελούν πρόκληση όχι μόνο στην ακοή αλλά και στον κόσμο των συναισθημάτων.

6. Συστηματική αποφυγή από αισθηματικότητες, ρητορισμούς, άμεσες περιγραφές, δημόσια ή πολιτικά θέματα, καθώς και από κάθε είδους διδακτισμού.

7. Μια επίμονη ροπή σ? ένα είδος ποιητικού μυστικισμού.

Δε χωρεί αμφιβολία ότι ο συμβολισμός αποτέλεσε μια επανάσταση τόσο για το περιεχόμενο όσο και για τη μορφή της ποίησης ?αφού μια ορισμένη τάση του φτάνει στη δομική διάλυση του ποιήματος και στον ελεύθερο στίχο. Το λογοτεχνικό αυτό κίνημα φέρνει μια καινούρια ποιητική γλώσσα  και μια νέα αντίληψη για την τέχνη-ότι αυτή είναι όχι μίμηση της φύσης αλλά η δημιουργία ενός άλλου κόσμου. Η αυτονομία της τέχνης, ο αυστηρός καθορισμός της και η διάκρισή της από κάθε άλλη παράλληλη περιοχή, παίρνει εδώ την καθαρότερη μορφή, την καθαρή ποίηση των Μαλλαρμέ και Βαλερύ.

Ο συμβολισμός στην Ελλάδα εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αι., όταν κυριαρχούσε το αίτημα του αλυτρωτισμού, της Μεγάλης Ιδέας και  έχει κοινά χαρακτηριστικά με τον ευρωπαϊκό συμβολισμό. Πιο συγκεκριμένα διακρίνονται  σ? αυτόν:

• Διακριτική και υποβλητική έκφραση συναισθημάτων
• Ποιητικός ρεμβασμός
• Αγαπημένα θέματα και εκφραστικά μέσα των συμβολιστών: Η απαισιοδοξία, η μελαγχολία και η θλίψη, το ανεκπλήρωτο του έρωτα, η απώλεια και η νοσταλγία. Κυριαρχία εικόνων, παρομοιώσεων και  μεταφορών από τις εποχές της φύσης, ιδιαίτερα το φθινόπωρο, τα λουλούδια, η ομίχλη, οι φεγγαρόφωτες βραδιές, η τρικυμισμένη θάλασσα κ.ά.
• Θολές και ακαθόριστες εικόνες, κλίμα ασάφειας και ρευστότητας που γοητεύει τη φαντασία.
• Μελαγχολικό κλίμα
• Μουσικότητα στίχου. Η συμβολιστική ποίηση βασίζεται στην ηχητική μαγεία των λέξεων, που εξαρτάται από την κατάλληλη τοποθέτησή τους και την ακουστικότητά τους. Συγκεκριμένα οι πρώτοι συμβολιστές προτιμούν τις ολιγοσύλλαβες λέξεις και τους ολιγοσύλλαβους στίχους. Χρησιμοποιούν επίσης επαναλαμβανόμενα μουσικά μοτίβα (επαναλήψεις λέξεων, φράσεων, στίχων).
• Αφαιρετικότητα που επιτρέπει την απομάκρυνση από την πραγματικότητα.
• Χαλαρή ομοιοκαταληξία, ιδιόρρυθμη σύνταξη, νέο λεξιλόγιο, που υποβάλλει λεπτά τρυφερά αισθήματα.

Βαθμιαία και σταδιακά οι συμβολιστές ποιητές απομακρύνονται από τη μορφή της παραδοσιακής ποίησης και μεταβαίνουν προς τη νεωτερική ποίηση και το μοντερνισμό.

Πιο απλά:

Η ποίηση είναι μουσική.

Την πραγματικότητα δεν την περιγράφουμε την υποβάλλουμε.

Τα πράγματα συμβολίζουν την ψυχική κατάσταση του ποιητή.

Στόχος: Επιδίωξη  συγκινησιακής και αισθησιακής απόλαυσης της ποίησης. 

Το ρεπερτόριο της θεματικής, της μορφολογίας και της έκφρασης του Συμβολισμού ανιχνεύεται στις εικαστικές τέχνες, μέσα    στο ώριμο έργο του Νικολάου Γύζη.

Ιδού ο Νυμφίος Λάδι σε μουσαμά Νικολάου Γύζη

Στην Ελλάδα διακρίνουμε δύο ομάδες συμβολιστών. Η πρώτη εμφανίζεται μεταξύ 1900-1910, αντλεί από τη γενιά του Παλαμά  και εντάσσονται σ? αυτήν ο Λ. Πορφύρας, ο Σπ. Πασαγιάννης, ο Μ. Μαλακάσης, ο Λ. Μαβίλης, ο Κ. Χατζόπουλος. Ο τελευταίος είναι ο μόνος που προσπάθησε να εφαρμόσει το συμβολισμό στην πεζογραφία, στο μυθιστόρημά του «Το φθινόπωρο» 1917.

Ω το βαθύ μας το κρυφό Κ.Χατζόπουλου

Ω το βαθύ μας το κρυφ?
που το ?μαθαν τ ?αηδόνια
κι ακούς, το τραγουδούν
ολονυχτ?ς στα κλώνια.

Μία θλιβερ? παρηγορι?
σταλάζουνε τ? αστέρια
που τρέμουν στη θολ? νυχτι?
σαν αχνοκέρια.

Στα φύλλα ένα παράπονο
περνάει το αγέρι·
ω τα θλιμμένα πνέματα
που κλαιν στα έρμα μέρη!

Γιατί με ζώνουν τρέμουλα
τ? αχνά σου χέρια;
ω η θλιβερ? παρηγορι?
που τάζουνε τ?αστέρια,

ω το βαθύ μας μυστικ?
που το ?μαθαν τ?αηδόνια
κι ακούς, το τραγουδούν
ολονυχτ?ς στα κλώνια!

 Η δεύτερη ομάδα, (οι νεοσυμβολιστές) εμφανίζεται μεταξύ 1910-1920,  χαρακτηρίζεται από χαμηλόφωνη αδιέξοδη ποίηση, από μία αίσθηση του ανικανοποίητου, που βρίσκει την έκφρασή της κυρίως στον Καρυωτάκη και επηρεάζεται από την τρέχουσα πολιτική και κοινωνική κατάσταση. Ποιητές αυτής της ομάδας είναι:  Απ. Μελαχρινός, ο Ν. Λαπαθιώτης, ο Μ. Παπανικολάου, ο Ρ.Φιλύρας, η Μ. Πολυδούρη, ο Τ. Άγρας, ο Τ. Παπατσώνης.

Μετά την αυτοκτονία του Καρυωτάκη στα 1928, ο καρυωτακισμός στην ποίηση  έγινε συνώνυμος του πεσιμισμού και της μεμψιμοιρίας.

Με το ρεύμα του συμβολισμού μπορούμε να πούμε πως ξεκινά η νεωτερική ποίηση στην Ελλάδα.

Νυχτερινό Ν. Λαπαθιώτη

...Κίτρινη η φλόγα του κεριού μου,
στη νύχτα, απάνω στο τραπέζι
σαν έρημη πνο? ανασαίνει.
Σωθήκαν τα χρυσ? όνειρά της
μες στα σκοτάδια τρεμοπαίζει,
χλωμ? ψυχούλα φοβισμένη...

Έξω λαμπρόφωτο φεγγάρι
κάτι ονειρεύεται στα χάη
τα ζαφειρένια της ερήμου...
Σα να ?θελε να ζήσει ακόμα,
μ? αναλαμπ?ς ψυχομαχάει
το ετοιμοθάνατο κερί μου...

Και το φεγγάρι το ασημένιο
που χρόνια τώρα έχει σωπάσει,
και το κερί μου που πεθαίνει
-και μέσα η θλιβερ? ψυχή μου,
χωρ?ς αιτία, κι οι τρεις στην πλάση
είμαστε τόσο λυπημένοι...

Νυχτερινό