Τα ελληνικά κράτη: Τραπεζούς, Ήπειρος, Νίκαια

Διδακτικοί στόχοι

• §Να προσδιορίσουμε ακριβώς το γεωγραφικό χώρο αυτών των ελληνικών κρατιδίων και να γνωρίσουμε την ιστορία τους, για να κατανοήσουμε που οφειλόταν ο περιορισμένος ιστορικός ρόλος που διαδραμάτισαν η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας  και το Δεσποτάτο της Ηπείρου σε αντίθεση με την Αυτοκρατορία της Νικαίας.
• §Να κατανοήσουμε τις αρχές, τους στόχους  και τη σημασία της πολιτικής του Ιωάννη Δούκα Βατάτζη για την ανάπτυξη της ισχύος του κράτους του και τη δημιουργία των συνθηκών αποκατάστασης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
• §Να κατανοήσουμε- ιδιαίτερα στις μέρες μας-τη μέγιστη σημασία που έχει η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας στην ευημερία ενός τόπου.

α. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας

Έτος ίδρυσης:1204 από τους Μεγαλοκομνηνούς (αυτοτιτλοφορία)

Εκτεταμένη επικράτεια: ΝΑ ακτές Ευξείνου Πόντου, Σινώπη, Παφλαγονία και Ηράκλεια.

Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας με σύμβολο τον αετό, που είναι στραμμένος στη Δύση προσβλέποντας στην Κωνσταντινούπολη.

Ανακοπή πορείας και απομόνωση εξαιτίας:

α. της κατάληψης της Σινώπης  από τους Σελτζούκους Τούρκους, που έκλεισε τους δρόμους από τη δυτική Μικρά Ασία

β. των μεγάλων οροσειρών που εμπόδιζαν την επαφή με την ενδοχώρα και

γ. των βλέψεων και τελικά της επικράτησης  του Θεοδώρου Λάσκαρη.

Τα τείχη των Μεγαλοκομνηνών στην Τραπεζούντα

Λίγα λόγια για την Τραπεζούντα (για μια απλή ανάγνωση)

Η πόλη αυτή ιδρύθηκε στα παράλια του Εύξεινου Πόντου τον 7ο π.Χ. αι. από Σινωπείς αποίκους και γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη ως κέντρο πολιτισμού και εμπορικής επικοινωνίας χάρη στη γεωγραφική της θέση. Στα βυζαντινά χρόνια χαρακτηρίστηκε «η καλλίστη των πόλεων της Ανατολής» και αποτελούσε μία από τις μεγαλύτερες βάσεις του βυζαντινού ναυτικού. Ο στρατηγός Κεκαυμένος γράφει  πως «ο στόλος της είναι η δόξα της Ρωμανίας» και ο Τραπεζούντιος λόγιος Βησσαρίων στο έργο του «Εγκώμιον Τραπεζούντος» εκθειάζει τη ναυτική παράδοση της πόλης, τη μεγάλη εμποροπανήγυρή της, που ξεπερνούσε και αυτές των γερμανικών πόλεων, τη σοφία των κατοίκων της, τους δεινούς αστρονόμους, ιατρούς και μαθηματικούς της. Ο Βενετός έμπορος και εξερευνητής, Μάρκο Πόλο (1254-1324) θεώρησε την Τραπεζούντα την ωραιότερη πόλη που είχε δει ποτέ. Όταν έφτασε εκεί, είχε ήδη διασχίσει όλη την Ασία και διαβεβαίωνε πως πουθενά δεν είδε τόσο όμορφα πετρόκτιστα οικοδομήματα, αφού  και στη Βενετία και στη Γένοβα οι περισσότερες κατασκευές ήταν ξύλινες. Στη Βενετία, μετά την πτώση της πόλης στους Τούρκους το 1461, κατέφυγαν πολλοί λόγιοι από την περιοχή, ανάμεσά τους και ο Βησσαρίων, μεταφέροντας  πολλούς πολιτιστικούς θησαυρούς. Δεν είναι τυχαίο ότι μέχρι σήμερα στη Βενετία χρησιμοποιείται η ποντιακή λέξη περόν για το πηρούνι, ενώ στην υπόλοιπη Ιταλία ονομάζεται  φορκέτα. Η παρουσία του ελληνισμού και η διάκρισή του στα γράμματα και το εμπόριο συνεχίστηκε  μέχρι τη συμφωνία της Ανταλλαγής των πληθυσμών το 1923. Σήμερα, σε  κάποιες ορεινές περιοχές της Τραπεζούντας ζουν Ποντιόφωνοι  Μουσουλμάνοι.

Σημ. Τα στοιχεία αντλήθηκαν από το άρθρο του Μιχάλη Χαραλαμπίδη  «Παραγωγική Μνήμη-Κληρονομημένη  Γνώση».

Η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη στη Βενετία
Οικοδομήθηκε το 1400 από τον Σανσοβίνογια να φιλοξενήσει τους κώδικες του Βησσαρίωνος

β. Το κράτος της Ηπείρου

Ιδρυτής: Μιχαήλ Κομνηνός Δούκας

Διάδοχος: Θεόδωρος Δούκας Άγγελος Κομνηνός

Επί της βασιλείας του:

α. ανταγωνίζεται το κράτος της Νίκαιας

 β. καταλαμβάνει τη Θεσσαλονίκη

γ. καταλύει το Λατινικό της Βασίλειο (1224)

δ. στέφεται στη Θεσσαλονίκη αυτοκράτωρ των Ρωμαίων

ε. ηττάται, μετά από δική του επίθεση, από τον τσάρο των Βουλγάρων Ιωάννη Ασάν Β΄ το 1230 και αιχμαλωτίζεται με αποτέλεσμα ο Ασάν να ιδρύσει ένα βραχύβιο κράτος ως το Δυρράχιο.

Παναγία Παρηγορίτισσα  Άρτας
Η μητρόπολη του Δεσποτάτου της Ηπείρου

γ. Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας και η ανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

Γεωγραφική επικράτεια: Δυτική Μικρά Ασία με πρωτεύουσα τη Νίκαια.

Ιδρυτής: ο Θεόδωρος Λάσκαρης

Ο Θεόδωρος Λάσκαρης σε χειρόγραφο του 15ου αι.

1205: Εδραίωση αυτοκρατορίας Νίκαιας χάρη στην ήττα των Λατίνων από τους Βουλγάρους.

1208: Στέψη Θεοδώρου Λασκάρεως ως αυτοκράτορα και βασιλέα των Ρωμαίων.

Επιτεύγματα διαδόχου Ιωάννη Βατάτζη

α. Εξωτερική πολιτική

Εδραίωση και επέκταση επικράτειας

Εσωτερική πολιτική

Εξυγίανση διοίκησης και οικονομίας

Οργάνωση φιλανθρωπίας για την ανακούφιση των πασχόντων

Οργάνωση άμυνας ανατολικών συνόρων

Στόχος οικονομικής πολιτικής: η αυτάρκεια

Μέσα

Ανόρθωση αγροτικής οικονομίας

Απαγόρευση εισαγωγής ειδών πολυτελείας από την Ιταλία

Αποτελέσματα πολιτικής

Εδραίωση δύναμης και αίσθημα ασφάλειας

Εξάλειψη απειλών

Προετοιμασία για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης.

Ανάκτηση Βασιλεύουσας

Επί Μιχαήλ Παλαιολόγου το 1261 από τον στρατηγό Αλέξιο Στρατηγόπουλο με τη σύμπραξη της Γένουας και αντάλλαγμα εμπορικά προνόμια εις βάρος της Βενετίας.

Επίσημη στέψη Μιχαήλ στην Αγία Σοφία.

Συμβολική πράξη αναγέννησης της αυτοκρατορίας.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

• Ποιες πληροφορίες αντλούμε για την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και τους ανθρώπους της από το έργο του μαροκινού γεωγράφου Αλ- Ουμάρι που στηρίζεται στις πληροφορίες ενός αυτόπτη μάρτυρα, του Ιταλού ταξιδιώτη Μπέλμπαν;
• Πως δικαιολογείται  η βραχύβια πορεία της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας και του κράτους της Ηπείρου, στην πηγή που ακολουθεί;

Οι κατακτητές (Φράγκοι) δεν μπόρεσαν  να καταλάβουν ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο επιβίωσε διαμελισμένο σε τρία τμήματα. Στην Ανατολή ένας κλάδος της δυναστείας των Κομνηνών εγκαταστάθηκε στην Τραπεζούντα. Στη Δύση ένας κλάδος της δυναστείας των Αγγέλων εγκαταστάθηκε στην Ήπειρο. Κοντύτερα προς το κέντρο ο Θεόδωρος Λάσκαρης, γαμπρός του τελευταίου αυτοκράτορα, εγκατέστησε την κυβέρνησή του στην αρχαία και ιερή πόλη της Νικαίας. Το πρόβλημα του ποιος απ? όλους επρόκειτο  να γίνει ο επίσημος αυτοκράτορας στην εξορία δεν διήρκησε για πολύ. Ο Κομνηνός στην Τραπεζούντα, που γρήγορα  επρόκειτο να αυτοτιτλοφορηθεί  Μεγάλος, ζούσε πολύ μακριά. Η Αυτοκρατορία του επρόκειτο να ζήσει ως το 1461· και ποτέ δεν έπαιξε τίποτε παραπάνω από έναν περιφερειακό ρόλο στην πολιτική της Κωνσταντινούπολης. Οι Άγγελοι της Ηπείρου φάνηκαν την πόλη της Θεσσαλονίκης το 1223. Βρίσκονταν όμως σε δύσκολη γεωγραφική θέση· και τους έλειπε το θεσμικό πλεονέκτημα  που απελάμβανε ο Θεόδωρος Λάσκαρης. Το πλεονέκτημα αυτό ήταν η παρουσία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στην πρωτεύουσά του.

                                                     « Η βυζαντινή  θεοκρατία» Στήβεν Ράνσιμαν

• Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το παράθεμα που σας δίνεται, να εξηγήσετε τους λόγους που κατέστησαν ισχυρή  την αυτοκρατορία της Νίκαιας και της έδωσαν έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην προσπάθεια για την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Είναι γεγονός ότι τα γεγονότα του 1204 είχαν ένα διπλό αποτέλεσμα για το βυζαντινό κόσμο: Από τη μια μεριά έκαναν φανερή, ακόμη και στα μάτια των πιο φανατικών υπερασπιστών της, την αποτυχία της πριν από την άλωση της Πόλης αυτοκρατορικής πολιτικής και προκάλεσαν έτσι μια βαθιά ανάγκη ανανέωσης και ριζικής αλλαγής. Κι από την άλλη, προκάλεσαν στους βυζαντινούς ένα αφόρητο αίσθημα ταπείνωσης, που μετατράπηκε σε μίσος εναντίον εκείνων που είχαν καταλύσει το κράτος τους, που η ύπαρξή του ήταν το δείγμα της αξιοπρέπειάς τους? Η χαμένη Κωνσταντινούπολη ξαναγίνεται το σύμβολο του εθνικού μεγαλείου, που όφειλαν να ξαναβρούν. Κάτω από αυτό το φως  θα πρέπει να εξετάσουμε την ιδεολογία της Αυτοκρατορίας της Νικαίας, που περισσότερο  από κάθε άλλο ελληνικό κράτος, προερχόμενο από το διαμελισμό της Αυτοκρατορίας το 1204, αποτελεί το φυσικό συνεχιστή της παλιάς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όχι μόνο εξαιτίας της άμεσης γειτνίασής της με την Κωνσταντινούπολη, αλλά κυρίως εξαιτίας της καθαρά Κωνσταντινουπολίτικης καταγωγής των διανοουμένων της και των κυβερνητών της.

Και πράγματι στο έδαφος της Νίκαιας βρήκε καταφύγιο ο ναυαγισμένος κόσμος της Κωνσταντινούπολης και απόκτησε έτσι μια άμεση γνώση, για το τι ήταν πραγματικά μια βυζαντινή επαρχία και συμπτωματικά  μια από τις πιο σημαντικές και πιο ζωτικές του άλλοτε βυζαντινού κόσμου. Παράλληλα αυτός ο κόσμος πρόβαλε ως εθνικό στόχο τον αγώνα για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης.

Πράγματι ο λόγος του θρόνου του Θεοδώρου Λάσκαρη του Α΄, του πρώτου αυτοκράτορα της Νικαίας, αναγγέλλει καθαρά το βάθρο της ιδεολογίας της μεγάλης ιδέας και αποτελεί απ? αυτό το γεγονός τον πολιτικό και ιδεολογικό χάρτη της νέας Αυτοκρατορίας, που υιοθετήθηκε από το σύνολο των βυζαντινών χωρίς αποσιώπηση ούτε δισταγμό. Ο Θεόδωρος Λάσκαρης λέει: «καί τ?ν πατρίδων α?θις λαβώμεθα ?ν ?μαρτόντες ?πεσφαιρίσθημεν· α?ται δέ ε?σί το ?ρχα?ον και πρ?τον ?μ?ν ?νδιαίτημα, ? παράδεισος, και ? προς ?λλησπόντω πόλις το? Κυρίου τ?ν δυνάμεων, ? πόλις το? Θεο? ?μ?ν, τό ε?ρριζον ?γαλλίασμα πάσης τ?ς γ?ς».

     «Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας»Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ

• Αφού διαβάσετε το παράθεμα του ιστορικού Νικηφόρου  Γρηγορά (1295-1361) για την πολιτική του Ιωάννη Βατάτζη, να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν:

α. Ποια είναι τα οικονομικά μέτρα που μνημονεύονται στην πηγή  και που αποσκοπούσαν;

β. Επιτεύχθηκαν οι στόχοι του αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη;

γ. Ποια στοιχεία του χαρακτήρα του διαφαίνονται στην πηγή;

δ. Θεωρείτε ότι ο συντάκτης του κειμένου διάκειται θετικά απέναντι στον αυτοκράτορα;

ε. Θα μπορούσατε να παραβάλετε το ήθος του Ι. Βατάτζη με το ήθος κάποιου μεγάλου Έλληνα πολιτικού στα πρώτα χρόνια του ελεύθερου ελληνικού κράτους; Να τον αναγνωρίσετε στην εικόνα και να αναζητήσετε στοιχεία για τη ζωή και το έργο του. Ποιες ήταν οι κοινές επιδιώξεις των δύο αυτών ανδρών;