ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

Εργασία μαθητών Α5: Ελένης Ρέμμου, Χαράλαμπου Ρωμανίδη, Δημητρίου Τανατζή, Δημητρίου Τσιμπουκλή, Θεμιστοκλή Τσομπανίδη, Αθανασίου Χατζηγιαννάκου και Δημητρίου Χιόνη.

Σχετικό εκπαιδευτικό υλικό: Εισαγωγή στις έννοιες της παράδοσης και του μοντερνισμού.

Ο ρομαντισμός είναι ένα πνευματικό  καλλιτεχνικό κίνημα  που εμφανίστηκε στη Δυτική Ευρώπη στα τέλη του 18ου αι. και κυριάρχησε κατά τον 19ο αι. Συγκεκριμένα εμφανίστηκε στη Μ. Βρετανία, τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ισπανία, αρχικά στη λογοτεχνία και κατόπιν στις εικαστικές τέχνες και στη μουσική. Ειδικά στη Γαλλία, ακολούθησε ιστορικά την εποχή του Διαφωτισμού και συνδέθηκε ιδιαίτερα με τις ιδέες του Ζαν Ζακ  Ρουσσώ. Θα πρέπει εξαρχής να τονίσουμε ότι :α) ο ρομαντισμός δεν εμφανίζεται ταυτόχρονα σε όλες τις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες, β) παρουσιάζει ποικίλες μορφές από χώρα σε χώρα και γ) ως όρος προσλαμβάνει πολλές και διάφορες σημασίες στην ευρωπαϊκή φιλολογία.

Γνωστοί ρομαντικοί ποιητές είναι ο Μπάυρον, ο Β. Ουγκώ, ο Λαμαρτίνος κ.α.

Ο ρομαντισμός αποτελεί την  έντονη αντίδραση:

α) στο ορθολογιστικό πνεύμα του διαφωτισμού,

β) στον κλασσικισμό των περασμένων αιώνων.

Κοινά χαρακτηριστικά του ρομαντισμού στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία

• Κάποια μικρότερη ή μεγαλύτερη αντίθεση στον κλασσικισμό.
• Προβολή της απόλυτης δημιουργικής ελευθερίας  του αυθορμητισμού και των συγκινησιακών βιωμάτων.
• Εναντίωση προς το ρασιοναλιστικό πνεύμα και την αυστηρότητα παραδοσιακών μορφών και λογοτεχνικών ειδών.
• Απελευθέρωση της φαντασίας και τάση για πρωτότυπες συλλήψεις και δημιουργίες.
• Άντληση θεμάτων από τις εθνικές παραδόσεις, την εθνική ιστορία των λαών, τους μεσαιωνικούς θρύλους και τις δοξασίες με έντονο υπερφυσικό στοιχείο.
• Χρήση ποιητικού ρυθμού στην πρόζα (πεζός λόγος) και αντίστροφα.
• Μια ιδιαίτερη προτίμηση στην ασάφεια, στο συγκεχυμένο, στη διαίσθηση ?καμιά φορά στη μελαγχολία και στον πεσιμισμό.
• Ας σημειωθεί ότι ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός χαρακτηρίστηκε από έναν άκρατο θαυμασμό για την αρχαία Ελλάδα, που συνέβαλε στην εκδήλωση του φιλελληνικού κινήματος στην Ευρώπη.

Βίκτωρ Ουγκώ: Το Ελληνόπουλο - L'enfant

Απόδοση στα ελληνικά: Κωστής Παλαμάς

Τούρκοι διαβήκαν, χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα.
Η Χίο, τ'όμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα,
με τα κρασιά, με τα δεντρά
τ' αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια
και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια
καθρέφτιζε μεσ' τα νερά.

Ερμιά παντού. Μα κοίταξε κι απάνου εκεί στο βράχο,
στου κάστρου τα χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο
κάθεται, σκύβει θλιβερά
το κεφαλάκι, στήριγμα και σκέπη του απομένει
μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη
μεσ'την αφάνταστη φθορά.

Φτωχό παιδί, που κάθεσαι ξυπόλυτο στις ράχες
για να μην κλαις λυπητερά, τι ΄θελες τάχα να 'χες
για να τα ιδώ τα θαλασσά
ματάκια σου ν'αστράψουνε, να ξαστερώσουν πάλι
και να σηκώσεις χαρωπά σαν πρώτα το κεφάλι
με τα μαλλάκια τα χρυσά;

Τι θέλεις άτυχο παιδί, τι θέλεις να σου δώσω
για να τα πλέξεις ξέγνοιαστα, για να τα καμαρώσω
ριχτά στους ώμους σου πλατιά
μαλλάκια που του ψαλιδιού δεν τάχει αγγίξει η κόψη
και σκόρπια στη δροσάτη σου τριγύρω γέρνουν όψη
και σαν την κλαίουσα την ιτιά;

Σαν τι μπορούσε να σου διώξει τάχα το μαράζι;
Μήπως το κρίνο απ' το Ιράν που του ματιού σου μοιάζει;
Μην ο καρπός απ' το δεντρί
που μεσ' στη μουσουλμανική παράδεισο φυτρώνει,
κι έν' άλογο χρόνια εκατό κι αν πιλαλάει, δε σώνει
μεσ' απ' τον ίσκιο του να βγει;

Μην το πουλί που κελαηδάει στο δάσος νύχτα μέρα
και με τη γλύκα του περνάει και ντέφι και φλογέρα;
Τι θες κι απ΄ όλα τούτα τ' αγαθά;
Πες. Τ' άνθος, τον καρπό; Θες το πουλί;
Διαβάτη,
μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι:
Βόλια, μπαρούτι θέλω. Να.

Το Ελληνόπουλο Αλεξάντρ Μαρί Κολέ

Γενικά ο ρομαντισμός εκφράζει μια νέα αντίληψη για τη ζωή και την τέχνη. Η αντίληψη αυτή συνίσταται στην απαλλαγή από την  κυριαρχία του λογικού και στην αντικατάστασή του από τη φαντασία και το συναίσθημα.

Ο ρομαντισμός δείχνει ιδιαίτερη προτίμηση σε ορισμένα  θέματα (το εγώ, η φύση, ο θεός, η περιπέτεια, η ελευθερία, ο ηρωισμός, ο έρωτας) και σε ορισμένα σκηνικά (τοπικό χρώμα, θάλασσα, νεκροταφείο, ερείπια, φεγγάρι). Καλλιεργεί επίσης στις ψυχές μια μελαγχολία χωρίς συγκεκριμένο αντικείμενο αναφοράς· γι?αυτό ο ρομαντισμός ονομάστηκε η «αρρώστια του αιώνα».

Στη ζωγραφική διακρίνει κανείς τις επιδράσεις του ρομαντισμού στο αδύνατο περίγραμμα, τα πλούσια χρώματα, τις συνθέσεις τις γεμάτες κίνηση και τις δραματικές φωτοσκιάσεις, με εκπροσώπους τον Ευγένιο Ντελακρουά, το Ζερικώ και άλλους.

Η σφαγή της Χίου Ντελακρουά	Το ναυάγιο της «Μέδουσας» Ζερικώ

Ο ρομαντισμός γίνεται επίσης αισθητός στην ευρωπαϊκή μουσική με την πληθωρικότητα στη μελωδική έκφραση, τις πολυπληθείς ορχήστρες και την κυριαρχία του πιάνου με εκπροσώπους: τον Μπετόβεν, το Σούμαν, τον Στράους και άλλους.

Ο ρομαντισμός στην Ελλάδα

Ο ρομαντισμός επηρεάζει τη νεοελληνική ποίηση από το 1830 ως το 1880. Οι ποιητές αυτοί αποτελούν την Α΄ Αθηναϊκή ή Ρομαντική Σχολή και προέρχονται από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, καταγόμενοι από το Φανάρι,  αλλά και από την κυρίως Ελλάδα:  Αλ. Ρ. Ραγκαβής, Αλ. και Π. Σούτσος, Αχιλλέας Παράσχος, Ηλίας Τανταλίδης, Θ. Ορφανίδης.

Ο ρομαντισμός εισβάλλει στην Ελλάδα με το πολύστιχο δραματικό ποίημα του Παναγιώτη Σούτσου « Οδοιπόρος» (1831), έργο γεμάτο συναισθήματα, λυρική ευγένεια και εκφραστική γλώσσα, κοντά στην ομιλουμένη. Η πλειοψηφία όμως  των ποιητών εκφράστηκε με την καθαρεύουσα, της οποίας η ψυχρότητα μάρανε την ποιητική έμπνευση.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ο Γεώργιος Ζαλοκώστας που γράφει ποιήματα και στη δημοτική, και κατορθώνει να δώσει χαριτωμένα δείγματα γραφής, αλλά και ο Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος (Jean Moreas),που έζησε για μεγάλο διάστημα στο Παρίσι και έγραψε εκεί πολλά ποιήματά του.

Από «Το ίον» του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου

Όπου εγείρει χλοερά ο λόφος τα πλευρά του,

υγρόν το ρόδον προκαλεί την λάλον αηδόνα,

αλλ?αφανές και ταπεινόν παρά τον ρύακά του

το ίον θάλλ? εις τον λειμώνα.

Χαρακτηριστικά ελληνικού ρομαντισμού

Οι Φαναριώτες  και οι πρώτοι Αθηναίοι ποιητές χρησιμοποίησαν την καθαρεύουσα, προσπαθώντας  να πλησιάσουν όσο γινόταν πιο πολύ την αρχαία γλώσσα, επειδή νόμιζαν ότι μόνο αυτή έχει αξία, ενώ η γλώσσα του λαού δεν μπορεί να εκφράσει υψηλά νοήματα. Όσο για το ρηχό τους ρομαντισμό, αυτός είναι διαφορετικός από τον πραγματικό ρομαντισμό της Ευρώπης, καθώς δημιουργεί μελαγχολική διάθεση μέσα σ?ένα κλίμα μοιρολατρικό και απαισιόδοξο. Επιτηδευμένη λοιπόν μελαγχολία, προσποιητή ερωτική θλίψη, πατριωτική έξαρση, άρνηση της πραγματικότητας, μεγαλοστομία και κούφια βερμπολογία μαζί με την καθαρεύουσα, επιτείνουν τα χαρακτηριστικά του αρρωστημένου ελληνικού ρομαντισμού.

  «Ο φανός του κοιμητηρίου Αθηνών» Δημητρίου Παπαρρηγόπουλου

Εν μέσω πένθους οιωνοί  γλυκείας ευτυχίας,

φάροι τον νουν ευθύνοντες προς την αθανασίαν,

διάδημα επικοσμούν το φάσμα της σκοτίας,

τα άστρα, την ατέρμονα βαδίζουσι πορείαν.

Αλλά ιδέ, εκεί μακράν, εις το νεκροταφείον,

φανόν με του ορίζοντος συμπίπτοντος το πέρας·

δεν είναι μέγας ως αστήρ και πλήρης μυστηρίων,

αλλ?έχει τας ακτίνας του πολύ συμπαθεστέρας?

Η Κοιμωμένη Γιαννούλη  Χαλεπά

Μην ξεχνάμε τέλος πως είναι η περίοδος που οι Νεοέλληνες βίωναν τραυματικά τον αιώνα των εθνικισμών· μια ολόκληρη γενιά είχε περάσει από την ίδρυση του εθνικού κράτους δίχως κανένας από τους εθνικούς πόθους να επιτευχθεί. Γι?αυτό και η ποίηση κυρίως επικεντρώνεται γύρω από την έννοια της πατρίδας.

 Από την «Τουρκομάχο Ελλάδα» του Αλέξανδρου Σούτσου

Μακρούς αιώνας παρείδες, Μούσα,

τον Ελικώνα σιωπηλόν

και δεν ακούσθης καλλιφωνούσα

κανέν κελάηδημα υψηλόν.

Αηδονόστομος καθώς πάλαι

την Τουρκομάχον Ελλάδα ψάλε,

ήτις εις δάφνας του Μαραθώνος,

της Σαλαμίνος, των Πλαταιών,

 ένωσεν άλλας νέου αγώνος

ενδοξοτέρας των παλαιών.

Θεόδωρου Βρυζάκη Καραούλι