ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΥ ΚΟΡΝΑΡΟΥ

Ο Ερωτόκριτος, αφηγηματικό ποίημα ή έμμετρο μυθιστόρημα, όπως χαρακτηρίστηκε, είναι το κορυφαίο έργο της κρητικής λογοτεχνίας και εντάσσεται στη δεύτερη περίοδο της Νεοελληνικής μας Λογοτεχνίας, που οριοθετείται από το   1453 (άλωση Πόλης) ως το1669 (άλωση της Κρήτης από τους Τούρκους ?πτώση Χάνδακα).

Κατά την περίοδο αυτή, η επίδραση της Αναγέννησης είναι έντονη στην Λατινοκρατούμενη Κρήτη και ανθεί ιδιαίτερα  το θέατρο, που απαιτεί ένα ώριμο και καλλιεργημένο κοινό. Δύο μορφές ξεχωρίζουν:  ο Γεώργιος Χορτάτσης, εισηγητής του θεάτρου στην Κρήτη και ο Βιτσέντζος Κορνάρος,δημιουργός του Ερωτόκριτου. Περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο τους μπορείτε να αντλήσετε από το σχολικό βιβλίο και άλλες πηγές.

Ειδικά για τον Ερωτόκριτο, μπορείτε να ανατρέξετε στο εισαγωγικό σημείωμα της σελ.102 του σχολ.βιβλίου. Εκείνο που πρέπει να συγκρατήσετε, είναι πως  έχει χαρακτήρα ερωτικό και ηρωικό, καθώς και περιεχόμενο πατριωτικό. Αρκετά επεισόδιά του, όπως του Οθωμανού Καραμανίτη και του Κρητικού Χαρίδημου, αναφέρονται στη γενναία αντίσταση της Βενετοκρατούμενης Κρήτης κατά των Τούρκων. Ο έρωτας λοιπόν και η παλικαριά είναι οι δύο κεντρικοί άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται το ποίημα. Να θυμάστε ακόμη ότι ο Β.Κορνάρος κατάφερε να ξεπεράσει το πρότυπό του « Paris et  Vienne» και χάρη στη δημιουργική του φαντασία και τη θερμή λυρική του πνοή, από μια μυθιστορία της σειράς έκανε ένα αριστούργημα, κατά τη ρήση του Κ.Θ.Δημαρά.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Θα προσέξατε διαβάζοντας το εισαγωγικό σημείωμα ότι ο χώρος δράσης  είναι η αρχαία Αθήνα, σε μια αόριστη ιστορικά εποχή  με αναφορές στο Βυζάντιο, τους Βλάχους, τους Καραμανίτες.

Πως  δικαιολογείται αυτή η σύνθεση στοιχείων από διαφορετικές ιστορικές περιόδους; Τι χαρακτήρα δίνει στο έργο;

Έργο Θεόφιλου	Έργο Γιάννη Τσαρούχη	΄Εργο Νίκου Εγγονόπουλου

2. Έχετε μπροστά σας τρεις ζωγραφικούς πίνακες που εικονίζουν τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα. Σε ποιες εποχές και σε ποια καλλιτεχνικά ρεύματα παραπέμπουν οι  ενδυματολογικές προτιμήσεις  των τριών ζωγράφων;

3. Να λάβετε υπόψη  ότι ο ποιητής είναι άνθρωπος της Αναγέννησης. Τον ενδιαφέρει να αναδείξει κάποιες αξίες του αναγεννησιακού ανθρωπισμού και ποιες είναι αυτές;

4. Να εξετάσετε την ονοματοδοσία των ηρώων. Πιστεύετε πως είναι τυχαία;

5. Υποθέστε πως ζείτε στην εποχή του ποιήματος. Αφηγηθείτε στις σελίδες του ημερολογίου σας τις σκέψεις που κάνετε για τα βάσανα της ανεκπλήρωτης αγάπης  που δοκιμάζετε, τα κορίτσια ως Αρετούσα και τ? αγόρια ως Ερωτόκριτος.

6. Να εντοπίσετε  το θέμα του αποσπάσματος «΄Ηρθεν η ώρα κι ο καιρός», να το χωρίσετε σε ενότητες και να επισημάνετε την αντίθεση πάνω στην οποία δομούνται οι δύο βασικές του σκηνές.

 7. Πως λειτουργούν οι δύο πρώτοι στίχοι του αποσπάσματος για την επικείμενη αναγνώριση των δύο πολύπαθων νέων;

8. Πως φαίνεται η μεταμορφωτική δύναμη του έρωτα στη φύση και στην ηρωίδα μας, στο απόσπασμα; Η φύση λειτουργεί απλά ως περιβάλλων χώρος; Η Αρετούσα δρα σύμφωνα με το κατεστημένο της εποχής της;

Να απαντήσετε, αφού λάβετε υπόψη όσα εύστοχα έχουν ειπωθεί: « Όταν ερωτευόμαστε, ο κόσμος συγκλονίζεται και αλλάζει γύρω μας, όχι μόνο όσον αφορά στον τρόπο που παρουσιάζεται εξωτερικά, αλλά και σε ολόκληρη την εμπειρία μας όσον αφορά στη σχέση μας με τον κόσμο. Βάζουμε σε κίνδυνο τη βολική μας τακτοποίηση και παραδίδουμε το κέντρο της υπάρξεώς μας στον Άλλο. Εκσφενδονιζόμαστε σ? ένα κενό, ελπίζοντας ότι θα φτάσουμε σ? έναν καινούριο κόσμο, κι αυτό χωρίς καμιά εξασφάλιση. Γιατί τα βέλη που φτιάχνει ο έρως, αυτά τα ζωογόνα καρφιά που καρφώνει στο παγωμένο στέρνο της γης, για να κάνει την έρημη επιφάνεια να ξεπετάξει πλούσια πράσινη βλάστηση, είναι φαρμακωμένα».

Έργο Γιώργου Κόρδη

9. Να εντοπίσετε την ποικιλία των εκφραστικών μέσων και να σχολιάσετε τη λειτουργία της λεπτομερούς περιγραφής της φύσης.

10. Να περιγράψετε σε πεζό λόγο τη φύση, όπως παρουσιάζεται στην πρώτη ενότητα.

Τη συμμετοχή της φύσης συναντάμε και στον Κρητικό του Σολωμού, όταν εμφανίζεται η αγαπημένη του αφηγητή κατά τη Δευτέρα Παρουσία:

Ψηλά την είδαμε πρωί· της τρέμαν τα λουλούδια

στη θύρα της Παράδεισος που εβγήκε με τραγούδια·

Έψαλλε την Ανάσταση χαροποιά η φωνή της,

κι έδειχνεν ανυπομονιά για να ?μπει στο κορμί της·

ο Ουρανός ολόκληρος αγρίκαε σαστισμένος,

το κάψιμο αργοπόρουνε ο κόσμος αναμμένος.

11. Ποιος είναι ο βασικός συνδετικός ιστός ανάμεσα στις δύο σκηνές και πως λειτουργεί; Να διακρίνετε εδώ τις επιδράσεις του δημοτικού τραγουδιού.

12.Να διακρίνετε στα λόγια της νένας μια ευχή, μια ερώτηση, μια αποτροπή, μια προτροπή και μια υπερβολή. Τι φανερώνουν για τα αισθήματα της Φροσύνης προς την Αρετούσα;

13.Να αναλύσετε τις αξίες και τις αντιλήψεις   των προσώπων και της κοινωνίας όπως φαίνονται στα παραινετικά λόγια της  Φροσύνης.

14.Να σχολιάσετε το περιεχόμενο του γνωμικού «μη βούλεσαι ανημπόρετα πράματα να γυρέψεις», αφού το συσχετίσετε με τις αρχαίες ελληνικές φράσεις «τοξεύειν πρός ο?ρανόν» και «πράσσειν ?λογα». Ποια είναι η δική σας άποψη;

15. Ποια στερεότυπα για την πατρική εξουσία στο θέμα του γάμου και τη θέση του κοριτσιού απαντάμε στο απόσπασμα;

16. Να αξιολογήσετε τη σημασία της γλωσσικής μορφής  (κρητικό ιδίωμα) του κειμένου  και να χαρακτηρίσετε το ύφος του.

17. Να εξηγήσετε το λειτουργικό ρόλο του δραματικού Ενεστώτα, που συχνά απαντάμε στο απόσπασμα.

18. Να εντοπίσετε χαρακτηριστικά των δημοτικών τραγουδιών που υπάρχουν στο απόσπασμα.

Οι περιπέτειες του «Ερωτόκριτου» (Για μια απλή ανάγνωση)

Οι Κρήτες, μετά την άλωση της πατρίδας τους  από τους Τούρκους στα 1669, κατέφυγαν στη Ζάκυνθο και σε άλλες βενετοκρατούμενες περιοχές έχοντας μαζί τους τον Ερωτόκριτο σε χειρόγραφα. Σαν ανάγνωσμα και τραγούδι είχε ευρύτατη διάδοση και νωρίτερα στην  Κρήτη, όπου είχε διαδοθεί ανώνυμα. Ο ποιητής όμως συστήνεται  στον επίλογό του:

Βιτσέντζος είν? ο ποιητής και στη γενιά Κορνάρος,
που να βρεθεί ακριμάτιστος, σα θα τον πάρει ο Χάρος.
Στη Στείαν εγεννήθηκε, στη Στείαν ενεθράφει.
Στο Κάστρον επαντρεύτηκε σαν αρμηνεύγει η φύση,
το τέλος του έχει να γενεί όπου ο θεός ορίσει.

 Σητεία, η ιδιαίτερη πατρίδα του Κορνάρου

 Στα Επτάνησα βρήκε θερμή υποδοχή  και χαρακτηρίσθηκε « τερπνότατον και χαριέστατον»  ανάγνωσμα. Στα 1713 εκδίδεται για πρώτη φορά στη Βενετία από το Βενετό τυπογράφο  Αντόνιο Βόρτολι.

Στα 1818 ο λόγιος Διονύσιος Φωτεινός που ζούσε στην ελληνική παροικία του Βουκουρεστίου προχώρησε σε παράφραση του «Ερωτόκριτου» στην καθαρεύουσα. Το κείμενο όμως χάνει τη γοητεία του, όπως μπορείτε να διαπιστώσετε και σεις:

Εις την της Ελλάδος πρώτην  θρυλλουμένην εποχήν,
και του των Ελλήνων γένους, ένδοξον υπεροχήν,
ένας καθαρός εφάνη έρωτας επί της γης,
κι έγεινεν εις τους ανθρώπους ανεξάλειπτος σφραγίς. 

Στους περαζόμενους καιρούς, που οι Έλληνες ορίζαν,
          κι οπού δεν είχε η Πίστη τως θεμελιωμένη ρίζαν,          
     τότες μιά Aγάπη μπιστική στον Kόσμο εφανερώθη,
          κ' εγράφτη μέσα στην καρδιά, κι ουδεποτέ τση ελιώθη.

Σ? αυτήν την έκδοση, εξαιρετική είναι η. εικονογράφηση, έργο ενός Έλληνα και ενός Γερμανού καλλιτέχνη.

Λίγο αργότερα, ο Κοραής που αντιστρατεύεται τη δημοτική γλώσσα και προσπαθεί να την εξωραΐσει δημιουργώντας μια γλώσσα στο γραφείο του, θα χαρακτηρίσει τον Κορνάρο Όμηρο της χυδαϊκής φιλολογίας. Δυστυχώς από τα προεπαναστατικά χρόνια και μέχρι το 1880, το χάσμα των λογίων με το λαό βάθαινε, μη μπορώντας οι πρώτοι να συλλάβουν τη δύναμη και την ομορφιά της λαϊκής δημιουργίας σε όλα τα επίπεδα.

Στα 1886 η Κρητική Βουλή με ψήφισμά της ανέθεσε στο Γιάνναρη, εκδότη των Κρητικών ασμάτων, την έκδοση του Ερωτόκριτου.

Στις αρχές του 20ου αι. ο Κωστής Παλαμάς, εξέχουσα φυσιογνωμία στο χώρο της λογοτεχνίας, γράφει χαρακτηριστικά: « Είναι ντροπή στο Έθνος μας που ακόμα δεν κατάλαβε, ύστερα από πέντε αιώνων περπάτημα, πως ο ποιητής του Ερωτόκριτου είναι ο μέγας του Ελληνικού Έθνους και αθάνατος ποιητής».

Μετά τον Παλαμά, έρχεται ο Γιώργος Σεφέρης στις «Δοκιμές» του για να αναδείξει την αξία  του έργου: τη γοητεία της αφήγησης, τη γλωσσική και εκφραστική σιγουριά του δημιουργού. Γράφει χαρακτηριστικά: « Πουθενά κανένα ίχνος γλωσσικού πληθωρισμού, κανένα είδος ρητορείας». Οι στίχοι του, μελωδικοί  δεκαπεντασύλλαβοι, έχουν έντονη απόχρωση που δεν ξεπέφτει όμως σε αισθηματολογία. Είναι τεχνίτης του λόγου με από λυτη αίσθηση  της δύναμής του:

Απ? ότι κάλλη έχει ο άνθρωπος, τα λόγια ?χουν τη χάρη

να κάνουσι κάθε καρδιά παρηγοριά να πάρει,

κι οπού κατέχει και μιλεί με γνώση και με τρόπο,

κάνει και κλαίσι και γελού τα μάτια των ανθρώπω. Α 887-890

Και επειδή ο Κορνάρος έχει αυτό το χάρισμα, ο Ερωτόκριτος απέκτησε ένα διαχρονικό χαρακτήρα στη λαϊκή μας τέχνη και τη λογοτεχνική μας παράδοση.

Ο « Ερωτόκριτος»  έχει ερμηνευτεί από πολλούς καλλιτέχνες κι ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Νίκος Ξυλούρης και η Τάνια Τσανακλίδου σε ενορχήστρωση Χριστόδουλου Χάλαρη.

ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ-ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ- ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΙ ΦΡΑΣΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΣΤΟΝ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ

   Η κάθε γλώσσα έχει τους δικούς της εκφραστικούς τρόπους, τερτίπια της έκφρασης θα λέγαμε, που της δίνουν ένα ξεχωριστό ιδιαίτερο χρώμα. Αυτό το χρώμα είναι εμφανέστερο στη λογοτεχνία που χαρακτηρίζεται από μία καλλιέπεια και φέρει επίσης τη σφραγίδα του δημιουργού, που αποτυπώνεται στο ύφος του. Για τους λογοτέχνες  η γλωσσική έκφραση είναι αγώνας, κόπος και μόχθος ολάκερης ζωής, προσπάθεια να τηρηθεί ο σολωμικός λόγος: «Διδάσκαλε, η αρμονία του στίχου δεν είναι πράγμα όλο μηχανικό, αλλά ξεχείλισμα της ψυχής». Σ? αυτό το ξεχείλισμα της ψυχής ζητούν να θεμελιώσουν το λογοτεχνικό τους έργο κι αυτό απαντάμε και στον «Ερωτόκριτο» του Β. Κορνάρου.

Από την αρχή λοιπόν εντοπίζουμε την   προοικονομία, που προετοιμάζει κατάλληλα το θεατή ή τον αναγνώστη για κάτι που πρόκειται να συμβεί ή να ακολουθήσει στη μελλοντική πορεία και εξέλιξη του μύθου. Ουσιαστικά, δηλαδή, η προοικονομία είναι ένας τρόπος να προ-ρυθμίζονται και να διευθετούνται από τα πριν μελλοντικές σκηνές και γεγονότα που θα ακολουθήσουν μέσα στη διαρκή ροή μας αφήγησης. Αυτή η προ-ρύθμιση προετοιμάζει τον αναγνώστη να δεχτεί αργότερα κάτι και να το βιώσει ως απόλυτα φυσικό και λογικό. Στην προκειμένη περίπτωση πρόκειται για τη συνάντηση και την ένωση του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας. Συναντάμε ακόμη τις εικόνες που ζωντανεύουν την αφήγηση και την περιγραφή και προσδίδουν ζωντάνια καθώς κινητοποιούν όλες μας τις αισθήσεις. Στο απόσπασμά μας έχουμε μια θαυμάσια και εκτεταμένη εικόνα του ανοιξιάτικου τοπίου. Συνεχίζουμε με την προσωποποίηση, κατά την οποία αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες στα άψυχα και άβια όντα. βλ. στ. 3, 10,23-24,εγέλα η ανατολή. Οι προσωποποιήσεις είναι συχνές στη λογοτεχνία μας, αφού η αρχαία ελληνική μυθολογία είναι στο σύνολό της ανθρωπομορφική και αυτήν την παράδοση συνεχίζει και το δημοτικό τραγούδι. Ακολουθεί η μεταφοράπου ξεκινά από το ότι σχεδόν κάθε λέξη, εκτός από την κυριολεκτική της σημασία, μπορεί μέσα στο λόγο να πάρει και μία άλλη σημασία. βλ. στ.6,7,8,γλυκύς βορράς.  Έπεται η παρομοίωση, ένα ισχυρότατο εκφραστικό μέσο που συνήθως έχει δύο σκέλη . Ο λογοτέχνης δηλαδή, για να κάνει πιο ζωηρή και παραστατική την εικόνα του τη συγκρίνει με μιαν άλλη πιο οικεία και συγκεκριμένη. Η παρομοίωση τέλος, εισάγεται με το σαν, καθώς και όπως. βλ. στ.20, σαν παραχρουσωμένα. Στη συνέχεια έχουμε τις σύνθετες λέξεις, που από μόνες τους ,πολλές φορές, αποτελούν καλλιτεχνική εικόνα με μεγάλη παραστατική δύναμη και εξάρουν την έννοια της λέξης, στην οποία αναφέρονται. βλ. στ.13, χαμοπετώντας, εγλυκοκιλαδούσα, στ. 20, πασίχαρο. Έντονη είναι και η παρουσία των κοσμητικών επιθέτων που δημιουργούν εντύπωση και προκαλούν αισθητική συγκίνηση. βλ. στ.9, ολόχαρη και λαμπυρή. Η υπερβολή επίσης, που είναι φραστικός τρόπος, με τον οποίο προβάλλεται σε μεγέθυνση και κάποτε σε σμίκρυνση, ένα γεγονός, ένα φαινόμενο, μια ιδέα, με σκοπό να προκληθεί ισχυρή εντύπωση. βλ. στ.45, και χίλιοι χρόνοι ανέ διαβού, δεν τονε κάνεις ταίρι?Επιπρόσθετα, έχουμε και την αντίθεση, που είναι η παράθεση αντίθετων εννοιών, εικόνων, ιδεών και συναισθημάτων, για να τονιστεί περισσότερο εκείνο που θέλει να προβάλει ο λογοτέχνης. βλ. αντίθεση ανάμεσα στη φύση και στη φυλακή στην πρώτη ενότητα του αποσπάσματος με όλα τα παρεπόμενά της. Επισημαίνουμε  ακόμη το χιαστό σχήμα κατά το οποίο, δύο λέξεις ή φράσεις που αναφέρονται σε προηγούμενες, τίθενται στο λόγο με αντίστροφη σειρά. βλ. στ.10, 23.Γελούν τση χώρας τα στενά κι οι στράτες καμαρώνου?Αλλά και η παρουσία των υποκοριστικώνείναι ένας ιδιαίτερος φραστικός τρόπος που φανερώνει την ευαισθησία και την τρυφερή διάθεση του δημιουργού. βλ. στ.3, 5 δροσούλα, τα δεντρουλάκια. Κοντά σ? αυτά μνημονεύουμε και το ασύνδετο σχήμα, που αποτελεί έναν τρόπο σύνδεσης προτάσεων, κατά τον οποίο, αυτές τίθενται η μία δίπλα στην άλλη και χωρίζονται με κόμμα, επομένως δεν υπάρχει συνδετική λέξη. Η απουσία συνδετικών λέξεων δε σημαίνει έλλειψη νοηματικής συνοχής, καθώς αυτή επιτυγχάνεται με τη σειρά που τίθενται οι προτάσεις. βλ. στ.5,17. Παρούσα είναι και η τραγική ειρωνεία , που απαντάται κατά κόρον στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Πρόκειται για την κατάσταση, κατά την οποία τα πρόσωπα αγνοούν την αλήθεια, ενώ τη γνωρίζουν οι θεατές ή οι αναγνώστες. Εδώ, η νένα συμβουλεύει την Αρετούσα να παντρευτεί το νέο που έσωσε το βασίλειο του πατέρα της από την επιδρομή των Βλάχων, χωρίς να ξέρει ότι είναι ο Ερωτόκριτος, ο οποίος επέστρεψε μεταμφιεσμένος σε Σαρακηνό. Επιπλέον, αξίζει να σταθούμε στην παρουσία γνωμικού, με τη μορφή προτροπής στο στ.44. Τα γνωμικά είναι επιγραμματικές και σύντομες φράσεις, περισσότερο παραγγέλματα, λαϊκά αξιώματα που καθορίζουν, σύμφωνα με τις αντιλήψεις του λαού, το σωστό τρόπο συμπεριφοράς, ενέργειας και δράσης. Τέλος, η παρουσία των πουλιών, ως οιωνών, παραπέμπει στην αρχαία οιωνοσκοπία, στο δημοτικό τραγούδι με τα πουλιά- μαντατοφόρους αλλά και στις αντιλήψεις των λαϊκών κυρίως στρωμάτων. Γενικά η παρουσία  τόσων λεκτικών σχημάτων  μαρτυρεί την εκφραστική δεινότητα του Κορνάρου, που αναδεικνύεται σε άριστο τεχνίτη του λόγου.