Η διεθνής ακτινοβολία του Βυζαντίου

Διδακτικοί στόχοι

Να γνωρίσουμε την οργάνωση, τις μεθόδους και τους σκοπούς της βυζαντινής διπλωματίας.

Να ενημερωθούμε σε γενικές γραμμές για τις πολεμικές και ειρηνικές σχέσεις της αυτοκρατορίας με τους γείτονές της.

Να εμβαθύνουμε στις διαφορές μεταξύ Ανατολής και Δύσης που συνετέλεσαν στο οριστικό σχίσμα των δύο Εκκλησιών και να εκτιμήσουμε τις συνέπειές του.

α. Η βυζαντινή διπλωματία

Αρχικά, καλό είναι να εξετάσουμε το περιεχόμενο του όρου διπλωματία και να δούμε τον τρόπο λειτουργίας της στην αρχαιότητα, τα βυζαντινά χρόνια και σήμερα, εντοπίζοντας ομοιότητες και διαφορές.

διπλωματία η [δiplomat?a] : 1α. το σύνολο των μεθόδων και των μέσων που χρησιμοποιεί ένα κράτος, για να εκπροσωπεί τα συμφέροντά του στο εξωτερικό και γενικά για να ρυθμίζει τις σχέσεις του με τα άλλα κράτη. β. το σύνολο των προσώπων που είναι υπεύθυνα για την εκπροσώπηση ενός κράτους: H ελληνική / διεθνής ~. 2. (μτφ.) επιδεξιότητα στο χειρισμό λεπτών καταστάσεων: Xρειάζεται μεγάλη ~ για να αποφύγεις τις παρεξηγήσεις με τους συνεργάτες σου.

[λόγ. < γαλλ. diplomat(ie) -ία < diplomatique = διπλωματική]

Ξένοι απεσταλμένοι σε επίσημη ακρόαση από τον αυτοκράτορα
Παράσταση σε χειρόγραφο

Μέσα διπλωματίας

Ανταλλαγές πρεσβειών σε ευκαιριακό επίπεδο.

Χορηγίες σε χρήμα ή δώρα.

Σύναψη συμμαχιών με επιγαμίες ή εμπορικές συμφωνίες.

Εκχριστιανισμός άλλων λαών. Αποτελεσματικό διπλωματικό όπλο.

Ο αυτοκράτορας χειρίζεται θέματα εξωτερικής πολιτικής, για τις λεπτομέρειες της οποίας υπεύθυνος είναι ο Λογοθέτης του Δρόμου.

Ο  πρεσβευτής είναι πρόσωπο ιερό και απαραβίαστο.

β. Οι σχέσεις με τους Άραβες

Σφοδρότητα  αραβοβυζαντινών συγκρούσεων

904:Κυριεύεται η Θεσσαλονίκη από τους Άραβες.

Αποτέλεσμα: Η ενίσχυση του βυζαντινού στόλου.

Μέσα 10ου  αι. Δράση στρατηγού  Ιωάννη  Κουρκούα

α. κυριεύει τη συριακή Έδεσσα το 944

β. ανακτά το ιερό Μανδήλιο

Η μεταφορά του Ιερού Μανδηλίου από την Έδεσσα στην Κων/πολη

Οι Βυζαντινοί ανακτούν την Κρήτη το 961 και την Κύπρο το 965.

Ανακατάληψη Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά

Οι στρατιωτικοί αυτοκράτορες Ιωάννης Τζιμισκής  και Νικηφόρος Φωκάς επεκτείνουν τα σύνορα του κράτους μέχρι  τη Συρία και την Παλαιστίνη. Η Συρία και η Κιλικία προσαρτώνται    στο Βυζάντιο.

Διαλείμματα εχθροπραξιών με συνθήκες ειρήνης, ανταλλαγή αιχμαλώτων, ανάπτυξη πολιτιστικών επαφών και εμπορικών ανταλλαγών.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Αφού διαβάσετε προσεκτικά τις πηγές που παρατίθενται, να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν.

Υποδοχή ξένου πρεσβευτή Από το έργο «Ανταπόδοσις» του Λιουτπράνδου ( περί το 962), επισκόπου Κρεμόνας, που βρέθηκε στην Πόλη επί βασιλείας Νικηφόρου Φωκά. σελ.43 σχολ.βιβλίου

• Ποιο ήταν το τελετουργικό υποδοχής των ξένων πρεσβευτών και ποια ήταν τα μέσα εντυπωσιασμού από τους βυζαντινούς την περίοδο της ακμής της αυτοκρατορίας;

Όχι συμπεθεριά με τους βαρβάρους

Πως είναι  δυνατόν να επιτρέπεται να συνάπτουν οι Χριστιανοί με τους άπιστους επιγαμίες και συμπεθεριά, όταν αυτό απαγορεύεται από τον κανόνα και θεωρείται από την Εκκλησία ως ξένο και έξω από  τη χριστιανική τάξη; Ή ποιος από τους ένδοξους, ευγενείς και σοφούς αυτοκράτορες των Ρωμαίων το επέτρεψε αυτό; Και αν ανταπαντήσουν  τότε «πώς ο κυρ Ρωμανός, ο αυτοκράτορας συμπεθέριασε με τους Βουλγάρους και έδωσε την εγγονή του στον κυρ Πέτρο, το Βούλγαρο;» τότε η απολογία πρέπει να είναι η εξής: «Ο κυρ Ρωμανός ο αυτοκράτορας ήταν ένας κοινός, αγράμματος άνθρωπος και δεν συγκαταλεγόταν σ? αυτούς που είχαν ανατραφεί στο παλάτι  και είχαν παρακολουθήσει εξαρχής τα εθνικά ρωμαϊκά έθιμα ούτε καταγόταν από αυτοκρατορική και ευγενική γενιά και γι? αυτό σε πολλές από τις ενέργειές του ήταν αλαζόνας και αυταρχικός και στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν υπάκουσε στην απαγόρευση της Εκκλησίας ούτε ακολούθησε την εντολή και διαταγή του Μεγάλου Κωνσταντίνου ? ούτε συμμορφώθηκε με τους πατροπαράδοτους κανόνες?

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν» (De administrando

imperio)

Το έργο αυτό του Κωνσταντίνου του Η΄ προοριζόταν  αρχικά να αποτελέσει εγχειρίδιο περί ξένων λαών για ενημέρωση του διαδόχου του θρόνου, τελικά όμως προσέλαβε μορφή εγχειριδίου εξωτερικής πολιτικής. Αποτελεί δε την κυριότερη πηγή για τη βυζαντινή διπλωματία.

• Πως αντιμετωπίζει τις επιγαμίες ως μέσο διπλωματίας ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Η΄;
• Ποιοι παράγοντες και ποιες αντιλήψεις διαμόρφωσαν την πολιτική του σκέψη;
• Πιστεύετε ότι οι αντιλήψεις αυτές  είχαν καθολική ισχύ;

Ανάμεσα στις βυζαντινές αρχοντοπούλες που με το γάμο τους υπηρέτησαν τη βυζαντινή διπλωματία, είναι και η Μαρία Κομνηνή Παλαιολογίνα, κόρη του Μιχαήλ του Η΄ Παλαιολόγου, που 13 χρονών παιδούλα , ξεκίνησε  για τις στέπες της Ασίας με σκοπό να παντρευτεί τον ηγέτη των Μογγόλων, Χουλαγκού, ό οποίος ήταν μεγαλύτερος και από τον πατέρα της. Μέχρι να φτάσει, ο Χουλαγκού πέθανε και κατά το εθιμικό δίκαιο των Μογγόλων παντρεύτηκε το γιο του. Έτσι εξασφαλίστηκε η περιπόθητη βυζαντινομογγολική ειρήνη. Μετά το θάνατο και αυτού, επέστρεψε στην Πόλη και τελείωσε το βίο της ως μοναχή Μελάνη στη Μονή της Παναγίας της Μουχλιώτισσας.

Η μορφή της βυζαντινής πριγκίπισσας Μαρίας των Μογγόλων, ιστορημένη στη Μονή της Χώρας

Γράφει γι? αυτήν η Μαριάννα Κορομηλά στο ομώνυμο βιβλίο της:

Για μένα η Μαρία της Χώρας είναι όλες οι Μαρίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Είναι τα εκατοντάδες κορίτσια  που επιβεβαίωσαν διπλωματικές συνθήκες και πολεμικές ανακωχές, ενίσχυσαν την εξωτερική πολιτική του κράτους, κατέστησαν ανεκτίμητες τις αυτοκρατορικές δωρεές προς πολιτισμένους και, κυρίως απολίτιστους ηγέτες, πρόσφατα εκχριστιανισμένους βαρβάρους, άξεστους φύλαρχους του Καυκάσου, πρωτόγονους κυρίαρχους της σκυθικής ερημίας, αναλφάβητους βασιλείς της Κεντρικής και Δυτικής Ευρώπης. Είναι τα άγουρα κορίτσια που μετέφεραν το μήνυμα και τις αξίες της Βασιλεύουσας στα πέρατα της Οικουμένης, επιφορτισμένα όχι μόνο με τη σύσφιξη των πολιτικών σχέσεων αλλά και με τη διάδοση του Χριστιανισμού στην ορθόδοξη μορφή του. Είναι οι αμέτρητες ανήλικες Μαρίες, οι πορφυρογέννητες  και οι γεννημένες από άνομους έρωτες. Αυτές που μετέδωσαν τον κωνσταντινουπολίτικο τρόπο της αυλικής ζωής· δίδαξαν γραφή και ανάγνωση τα παιδιά τους, τους μελλοντικούς ηγέτες· τα έμαθαν να εκτιμούν τη βυζαντινή τέχνη και να ονειρεύονται έναν πνευματικότερο βίο· τους μετέδωσαν το σεβασμό στον «αύγουστο»,  τον διάδοχο του ιδρυτή της βασιλίδας πόλεως, επειδή από τον καιρό του Μεγάλου Κωνσταντίνου πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας είναι η ολόφωτη «Νέα Ιερουσαλήμ».Όλες οι ηρωικές και λησμονημένες Μαρίες, των οποίων η θυσία και τα έργα δεν εκτιμήθηκαν ποτέ, ενσαρκώνονται στο πρόσωπο της μοναχής Μελάνης. Αυτό, πέρα από κάθε αμφισβήτηση.

Η αραβοβυζαντινή συνθήκη του 969 από αραβικές πηγές (παρ.20) σελ.44 σχ. βιβλίου

• Ποιους φαίνεται να ευνοεί η παρούσα συνθήκη; Τους Άραβες ή τους Βυζαντινούς; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Ο Ίμπν Αλ-Φακί (9ος αι.) για τους Βυζαντινούς

Αυτοί (οι Βυζαντινοί) έχουν μοσχάρια, άλογα και πρόβατα και δικάζουν σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη. Είναι άνθρωποι της χειροτεχνίας, της σοφίας και της ιατρικής. Είναι ο πιο επιδέξιος λαός στη ζωγραφική αναπαράσταση?

Ο Θεός τους έδωσε ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ένα μεγάλο ταλέντο στις επιστήμες, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, τη σοφία και τις τεχνικές  δεξιότητες; όπως την ικανότητα στις οικοδομές και τους κλάδους της χειρωνακτικής  εργασίας, στην οικοδόμηση φρουρίων, κάστρων, αποθηκών, γεφυρών και υδραγωγών και στην ενασχόληση  με τη Χημεία.

D. Sturn, Die Darstellung des Byzantinisch- islamischen Verhaltnisses, bei den arabischen Geographen dew 10.

Το Ιουστινιάνειο υδραγωγείο (κιστέρνα)  στην Κωνσταντινούπολη

Το απόσπασμα προέρχεται από το έργο «Το βιβλίο των χωρών» του Ίμπν Αλ-Φακί,  Άραβα γεωγράφου, το οποίο συντάχθηκε περί το 903 και διασώθηκε ως επιτομή. Μην ξεχνάμε ότι και οι Άραβες είχαν αναπτύξει έναν σημαντικό πολιτισμό και ήταν σε θέση να αποτιμήσουν τα επιτεύγματα  των Βυζαντινών.

• Είναι θετική ή αρνητική η άποψη αυτού του λογίου Άραβα για τις επιδόσεις των Ρωμαίων( Βυζαντινών); Σε ποιους τομείς  αυτοί διακρίνονται;
•  

Τα χρόνια αυτά γεννήθηκε  ένας επικός κύκλος ποιημάτων τα ακριτικά, με κεντρικό ήρωα τον Διγενή Ακρίτα. Το όνομα σημαίνει τον φρουρό των άκρων  που κατάγεται από διπλή γενιά. Ο πατέρας του ήταν ένας Άραβας εμίρης (Αμηράς), που βαπτίσθηκε χριστιανός και η μητέρα του Ελληνίδα από τη σπουδαία οικογένεια Δούκα. Ο μικτός αυτός γάμος είναι απόδειξη της διαμόρφωσης ενός μικτού αραβο-βυζαντινού πολιτισμού στις ανατολικές επαρχίες  της αυτοκρατορία 

Έργο Φώτη Κόντογλου

Προτάσεις για διάβασμα

Επειδή ένα καλό βιβλίο ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο και πάντα υπάρχει έστω και λίγος ελεύθερος χρόνος, αξίζει να δανειστείτε και να διαβάσετε:

Πολιτιστική διπλωματία ονομάζουμε τη μεθοδική χρήση επιτευγμάτων (ή γνωρισμάτων ιδιαιτερότητας) του πολιτισμού μιας χώρας στην άσκηση πολιτικής διεθνών σχέσεων. Πολιτιστική διπλωματία δεν είναι δυνατόν να ασκηθεί με μόνο τον εξωραϊσμό και προπαγανδισμό (έστω τον ευφυέστερο) κάποιου θαυμαστού πολιτιστικού παρελθόντος. Ούτε μπορεί να ασκηθεί πολιτιστική διπλωματία με την επίδειξη επιτευγμάτων απομίμησης ξένων για τη χώρα πολιτιστικών προτύπων.

Πολιτιστική διπλωματία μπορεί να ασκηθεί μόνο από λαούς που μπορούν να διακρίνουν τι το ξεχωριστό, το δημιουργικά δικό τους έχουν να συνεισφέρουν στον διεθνή στίβο αλληλεπίδρασης των πολιτισμών, ποιά δυναμική ετερότητα τους καθιστά ενεργητικά μετόχους στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Από κοινωνίες που σαρκώνουν επιτεύγματα ικανά να λειτουργήσουν ως πρόταση πολιτισμού με πανανθρώπινη εμβέλεια.

• Άσκησαν  και με ποιο τρόπο οι Βυζαντινοί αυτό το είδος της διπλωματίας;  Ασκεί το σημερινό ελλαδικό  κράτος πολιτιστική διπλωματία; Θα μπορούσε η σοβαρή άσκησή της να στηρίξει την παρουσία της χώρας μας στο διεθνή πολιτικό στίβο;