Διδακτική ενότητα: Η  δημιουργικότητα  της γλώσσας

Οι λειτουργίες της γλώσσας: Αναφορική και ποιητική λειτουργία

Οι βασικότερες λειτουργίες της γλώσσας σύμφωνα με τον Jakobson είναι:

Η αναφορική ή πληροφοριακή, που  σχετίζεται με την αντίληψη που έχουμε για τον πραγματικό κόσμο, την αντικειμενική του περιγραφή  και εστιάζει στο περιεχόμενο ως πληροφορία, έτσι όπως ο πομπός  την παρουσιάζει στο δέκτη. Στην αναφορική λειτουργία της γλώσσας η λέξη έχει την καθημερινή απλή σημασία της και απευθύνεται στη λογική του ανθρώπου. Η λειτουργία αυτή ονομάζεται και δηλωτική και κυριολεκτική.

Π.χ. Άλας ονομάζεται κάθε χημική ένωση η οποία  αποτελείται από ιόντα και μπορεί να προκύψει από την αντίδραση ενός οξέος με μία βάση.

Η συναισθηματική, που σχετίζεται με τον πομπό και εκφράζει τα αισθήματά του.

Π.χ. Όμορφη που είναι η ζωή!

Η βουλητική, που σχετίζεται με το δέκτη και σκοπεύει να τον επηρεάσει ή να τον χρησιμοποιήσει.

Π.χ. Σώπα, δάσκαλε, ν? ακούσουμε το πουλί! Από την «Αναφορά στο Γκρέκο» Ν. Καζαντζάκη

Η φατική ή επαφική, που σχετίζεται με τον αγωγό και σκοπεύει στον έλεγχο της  μεταφοράς του μηνύματος. Ελέγχει δηλαδή τον παράγοντα επικοινωνίας, αυτό που ονομάζουμε κανάλι ή δίαυλο.

Π.χ. Εμπρός!  Έλα, μ?ακούς;  Καλημέρα!

Η μεταγλωσσική, που σχετίζεται με το γλωσσικό κώδικα και μιλάει γι? αυτόν. Πιο απλά, ο λόγος χρησιμεύει για να μιλήσει για τον ίδιο το λόγο.

Π.χ. Αντωνυμίες λέμε τις λέξεις που χρησιμοποιούμε στη θέση ονομάτων.

Η ποιητική ή αισθητική, που σχετίζεται με τη μορφή του μηνύματος: ήχοι λέξεων, συνυποδηλώσεις, συνηχήσεις, μέτρο, ρυθμός, στίχος, με σκοπό την επίτευξη  του αισθητικότερου συνδυασμού. Οι λέξεις χρησιμοποιούνται με τη βιωματική και υποκειμενική τους σημασία και απευθύνονται στο συναίσθημα. Αυτή η λειτουργία απαντάται κυρίως στη λογοτεχνία και ιδιαίτερα στην ποίηση. Έτσι έχουμε την έννοια της ποιητικής αδείας,  που είναι το προνόμιο του λογοτέχνη και κυρίως του ποιητή να  καταστρατηγεί συχνά  τους γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες, να παραβιάζει τη λογική σειρά   και τη φυσική τάξη, για να υπηρετήσει αισθητικές ανάγκες. Η γλώσσα τότε αφήνει τον πεζό βηματισμό της και πιάνει τον ποιητικό χορό, για να χορέψει με το χορό της συγκίνησης, όπως είπε ο Valery, ο οποίος παρομοίασε την ποίηση με το χορό και τον πεζό  λόγο με το περπάτημα, θέλοντας έτσι να εκφράσει το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η γλώσσα  σε καθένα από τα δύο είδη του λόγου ( αναφορική ?ποιητική). Αυτές οι δύο, είναι οι λειτουργίες της γλώσσας που υπογραμμίζουν κυρίως οι γλωσσολόγοι. Συνήθως όμως, η καθημερινή πράξη επικοινωνίας περιέχει περισσότερες από μία λειτουργίες, μία όμως είναι η κυρίαρχη κάθε φορά.

• Διαβάστε τα ποιητικά αποσπάσματα που σας δίνονται, για να νιώσετε το συγκινησιακό χαρακτήρα της ποιητικής γλώσσας.

ΒΡΗΚΑ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ όλο τρεχούμενα νερά και την κρέμασα στον τοίχο. Τα μανουάλια της είναι πήλινα και μοιάζουν με τα δάχτυλά μου όταν γράφω. Από το πώς αστράφτουν τα τζάμια καταλαβαίνω αν πέρασε άγγελος. Και συχνά κάθομαι τ? απογέματα έξω στο πεζούλι και κρατιέμαι στις κακοκαιρίες  όπως το γεράνι.

                                    Από το «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» Οδυσσέα Ελύτη

.

Κολάζ Οδυσσέα Ελύτη

Δω πέρα η κάθε πόρτα έχει πελεκημένο ένα όνομα

κάπου  από τρεις χιλιάδες τόσα χρόνια,

κάθε λιθάρι έχει ζωγραφισμένον έναν άγιο μ? άγρια

μάτια και μαλλιά σκοινένια,

κάθε άντρας έχει στο ζερβί του  χέρι χαραγμένη

βελονιά τη βελονιά μια κόκκινη γοργόνα,

κάθε κοπέλα έχει  μια φούχτα αλατισμένο φως κά-

του απ? τη φούστα της

και τα παιδιά έχουν πέντε-έξι σταυρουλάκια  πίκρα

πάνου στην καρδιά τους

σαν τα χνάρια απ? το βήμα των γλάρων στην

αμμουδιά το απόγευμα.

          Από τη «Ρωμιοσύνη» του Γιάννη Ρίτσου

Χαρακτικό Τάσσου

Στην ποιητική λειτουργία της γλώσσας κυριαρχεί το σχήμα της μεταφοράς. Η μεταφορά  εκφράζει το ανοίκειο, το άγνωστο σε όρους οικείου, γνωστού και έχει μεγάλη δημιουργική δύναμη αφού υπερβαίνει τους περιορισμούς της πραγματικότητας και ίπταται από το ένα πράγμα στο άλλο, χωρίς επιφύλαξη και δισταγμό, τόσο φυσικά, τόσο αυθόρμητα, γεννώντας μια αλυσίδα μεταφορών που μοιάζει ατελεύτητη σαν τα ανεξάντλητα νάματα της ζωής, κατά τη ρήση του Κωστή Παπαγιώργη στο βιβλίο του «Λάδια ξίδια» από τις εκδόσεις  Καστανιώτη, στο οποίο προσεγγίζει ευφάνταστα το σχήμα της μεταφοράς.

Για του λόγου  το αληθές, προσέξτε τον τίτλο του. Στην Κύμη της Εύβοιας, όταν ένας ενήλικας  παίρνει ένα παιδί και το καθίζει στους ώμους του, το κουβαλάει δηλαδή όπως θα κουβάλαγε ένα δοχείο λάδι ή ξίδι, λένε  «λάδια ξίδια».

 Έχουμε εδώ ένα αθέατο πέρασμα, ένα μικρό ταξίδι από τη ζωή του μόχθου, την εργασία, σε ένα άλλο χώρο γονικής στοργής και παιχνιδιού. Το παιδί στον ώμο είναι σαν το δοχείο με το λάδι. Αλλά στη φράση  «λάδια ξίδια» δεν μας δίνεται καμιά άλλη πληροφορία. Από τη μια σκηνή μεταφερόμαστε στην άλλη σιωπηλά, ατελώνιστα. Αφού όμως το βάρος του παιδιού στους ώμους παρομοιάζεται με το βάρος  του λαδιού στους ώμους, ζούμε δηλαδή τον δεύτερο όρο με το όνομα του πρώτου, είναι εμφανές ότι, στο μεταξύ, στο ενδιάμεσο διάστημα, συμβαίνει μια δυναμική παρέμβαση της φαντασίας.

Επιλέξτε μία από τις παρακάτω ασκήσεις για το σπίτι:

• Το απόσπασμα που σας δίνεται, προέρχεται από το μυθιστόρημα του Άρη Φακίνου «Το κάστρο της μνήμης» και η γλώσσα του είναι μεταφορική-συνυποδηλωτική. Να προσπαθήσετε να το ξαναγράψετε με ?όσο γίνεται- κυριολεκτική-δηλωτική γλώσσα, που έχει σκοπό να πληροφορήσει τον αναγνώστη.

«?Μήπως  δεν ξέρουμε ότι μονάχα μ? αίματα, ιδρώτες και δάκρυα έχουμε γράψει όλη μας την Ιστορία; Αυτή είναι η δουλειά των Ελλήνων από τότε που η μοίρα τους κουβάλησε σε τούτα τα χώματα: να κάνουν τους φρουρούς, τους πορτάρηδες της Ευρώπης να κλείνουν το δρόμο στους βαρβάρους, να σκοτώνονται για να μη χαλάνε οι Δυτικοί το ραχάτι και την καλοπέρασή τους. Αλλά ας κάνουμε κι αλλιώς αν μπορούμε?Στον τόπο μας, βλέπεις τις πράξεις δεν τις κρίνουν μόνο οι ζωντανοί αλλά και μυριάδες μυριάδων πεθαμένοι, πρόγονοι άξιοι,  πολιτισμοί φημισμένοι. Πώς να μη ζυγιάσουν οι Έλληνες τον κάθε τους λόγο, το κάθε τους έργο· είναι σκληροί, πολύ σκληροί αγωγιάτες οι αιώνες που στέκονται πίσω τους με τις βουκέντρες και τους τσιγκλάνε για να προχωρήσουνε, όσο κι αν έχουν γεράσει, όσο κι αν έχουν κουραστεί, όποια φορτία κι αν κουβαλάνε».

Κλεφτουριά Φώτη Κόντογλου

• Να αποδώσετε κυριολεκτικά τις μεταφορές:

α. Τα λόγια του έσταξαν βάλσαμο στην ψυχή μου.

β. Τον κάρφωσε με τη ματιά του.

γ. Ο πρωτότοκος της οικογένειας ανέλαβε τα ηνία της επιχείρησης.

δ. Η θάλασσα ήταν λάδι.

ε. Της έψησε το ψάρι στα χείλη.

• Να κατατάξετε τις φράσεις που ακολουθούν, ξεκινώντας από αυτήν στην οποία είναι κυρίαρχη η ποιητική-μεταφορική γλώσσα και φτάνοντας σ? αυτήν  που έχουμε αναφορική ?δηλωτική γλώσσα, χωρίς να παραλείψετε τις μεικτές φράσεις:

α. Η Θεσσαλονίκη είναι χτισμένη στο μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, από την παραλία ως τις πλαγιές του Χορτιάτη, σ? ένα ημικύκλιο.

β. Μια ασήμαντη πέτρα, μια φλούδα πες καλύτερα, που τραμπαλίζεται ανάμεσα ουρανό και θάλασσα στο μυρωμένο Αιγαίο. Αυτή είναι η Σκύρος.

γ. Ο λαϊκός στίχος  θέλει τα Γιάννινα «πρώτα στ? άρματα, στα γρόσια και στα γράμματα», και δεν υπάρχει αμφιβολία πως τούτη η πολιτεία στάθηκε για αιώνες η πνευματική πρωτεύουσα του Ελληνισμού.

δ. Το ταξίδι στο Μεσολόγγι είναι μια οδοιπορία επιστροφής στις ρίζες, στην καφτή ουσία του Ελληνισμού που δημιούργησε το Εικοσιένα-την ύπαρξή μας.

Σημ. Τα παραδείγματα προέρχονται από το βιβλίο του Σπύρου Κοκκίνη «Ταξίδια στην Ελλάδα» Εκδόσεις Εστία

Σκυριανό  σπίτι

Ο Κήπος των Ηρώων στο Μεσολόγγι

• Αναζητήστε στην προσωπική σας βιβλιοθήκη ή στη Βιβλιοθήκη του σχολείου ποιήματα και γράψτε ένα που ιδιαιτέρως σας συγκινεί.

ΘΕΜΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Τα γραπτά μηνύματα από το κινητό τηλέφωνο.

Έχετε μπροστά σας ένα πολυτροπικό κείμενο. Πως θα το «διαβάζατε;» Ποια είναι η άποψή σας για τη σχέση των παιδιών και των νέων με το κινητό τηλέφωνο; Επικοινωνείτε με γραπτά μηνύματα με τους φίλους σας;

Προσπαθήστε να περιγράψετε τη δική σας σχέση με το κινητό, αρχικά με αναφορική γλώσσα και στη συνέχεια με ποιητική.