Η Εικονομαχία (726-843)

Διδακτικοί στόχοι

Να εμβαθύνουμε στο περίπλοκο υπόβαθρο (κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, ιδεολογικό) και το χαρακτήρα  της Εικονομαχίας.

Να γνωρίσουμε τα στάδια και τους κυριότερους σταθμούς της. Να εκτιμήσουμε τις συνέπειες της αποκατάστασης των εικόνων και της ειρήνευσης στους κόλπους Εκκλησίας και Κράτους.

α. Ιδεολογική βάση -Συνθήκες εκδήλωσης της Εικονομαχίας

Ανεικονικές τάσεις πολιτών στις ανατολικές επαρχίες-αίρεση Μονοφυσιτισμού.

Υπερβολική λατρεία εικόνων και αγίων λειψάνων στις δυτικές επαρχίες.

Διαμόρφωση δύο ομάδων: Εικονομάχοι ή εικονοκλάστες (εικόνα+κλάω-?=σπάζω,τεμαχίζω) και εικονολάτρες.

Εισηγητές: Λέων ο Γ΄, Κωνσταντίνος Ε΄ και εκπρόσωποι του ανώτερου κλήρου.

Αιτίες εκδήλωσης

Λεηλασία βυζαντινών ακτών και πολιορκία Κων/πολης από τους Άραβες.

Απειλητική παρουσία Σλάβων και Βουλγάρων στη Βαλκανική.

Εξάρτηση άμυνας Αυτοκρατορίας από τους αγροτικούς εικονομαχικούς πληθυσμούς της Ανατολής.

Μόνη δυνατότητα συμφιλίωσης Κων/πολης- ανατολικών επαρχιών η επικράτηση της εικονομαχικής πολιτικής.

β. Έναρξη της Εικονομαχίας

Αφορμή: Ο σεισμός και η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας που ερμηνεύτηκε μεταφυσικά.

726 μ.Χ. Λέων Γ΄  Διαταγή απομάκρυνσης εικόνας Χριστού από τη Χαλκή Πύλη.

Η Χαλκή Πύλη

Λαϊκή αντίδραση-οδομαχίες-κατατρόπωση θεματικού στόλου Ελλάδος από τον Λέοντα.

730μ.Χ.Το πρώτο επίσημο εικονομαχικό διάταγμα προβλέπει καταστροφή εικόνων και διώξεις εικονόφιλων.

Αντίδραση Πάπα Ρώμης-Στροφή προς τη Δύση

γ. Κορύφωση Εικονομαχίας

 Επί Κωνσταντίνου Ε΄

Σύνοδος Ιέρειας 754μ.Χ.

• καταδίκη λατρείας εικόνων
• αναθεματισμός οπαδών
• γενίκευση διώξεων κατά μοναχών

Σύνοδος Νικαίας 787μ.Χ Επί Κωνσταντίνου ΣΤ΄ και Ειρήνης της Αθηναίας

• καταδίκη εικονοκλαστών
• αναστήλωση των εικόνων

δ. Αναζωπύρωση και τέλος της Εικονομαχίας

Επί Λέοντα Ε΄ Αρμενίου και Θεόφιλου

Οριστική αναστήλωση εικόνων με τη Σύνοδο του 843 επί Μιχαήλ Γ΄ και της μητέρας του Θεοδώρας.

Η αναστήλωση των εικόνων

«Η τιμή τ?ς ε?κόνος ?πί τό  πρωτότυπον ?ναβαίνει» Άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός

Επιχειρώντας ένα γενικό απολογισμό θα λέγαμε πως η Εικονομαχία διαίρεσε τόσο την Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και την αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα το κράτος να εξασθενίσει λόγω της κατασπατάλησης των δυνάμεων του σε μια εποχή που οι εχθροί του το έζωναν από παντού. Δεν μπόρεσε επίσης το κράτος να υποτάξει την Εκκλησία. Μέσα σ? όλα αυτά πρέπει να υπολογίσει κανείς και την ανυπολόγιστη καταστροφή που προκλήθηκε σε αναρίθμητα έργα τέχνης ανεκτίμητης αξίας.

Πηγές

vΑφού διαβάσετε το παράθεμα «Η πολιτική αναγκαιότητα της εικονομαχίας» από το σχολικό  βιβλίο, το πρόσθετο απόσπασμα που σας δίνεται,  και με βάση την ιστορική αφήγηση, να εξετάσετε ποια πολιτική αναγκαιότητα επέβαλε την εικονομαχία και ποια λαϊκή αντίληψη υπηρετούσε.

 ΤΟ ΘΕΜΕΛΙΟ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Φροντίδα για το φτωχό λαό, προστασία του απέναντι στους ισχυρούς, γιατί όπως το καθορίζει ο Λέων ο Γ΄ αυτή είναι η θέληση του Θεού και γιατί έτσι μόνο θα μπορέσουν οι Βυζαντινοί «?ν τούτοις το?ς ?πλοις τ? δυνάμει το? Θεο? ε?σθεν?ς ?ντιτάσσεσθαι το?ς πολεμίοις». Με άλλα λόγια το σύνθημα «μαζί με το Θεό για τους φτωχούς και τους καταπιεσμένους και την υπεράσπιση της πατρίδας» αποτελεί το θεμέλιο της εικονομαχικής πολιτικής.

Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ «Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» Εκδ.Ψυχογιός

Βυζαντινός σόλιδος με τη μορφή του Λέοντα του Γ΄

vΠως ερμήνευσαν εικονομάχοι και εικονοπλάστες το γεγονός της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας σύμφωνα με το παράθεμα από τη «Χρονογραφία» του Θεοφάνους του Ομολογητού; Τι  μαρτυρεί για τον τρόπο σκέψης των ανθρώπων εκείνης της εποχής;

Χάρτης της Σαντορίνης, χαλκογραφία από το βιβλίο του Olfert Dapper "Description exact des iles des l'Archipel...", Άμστερνταμ 1703

Στο χάρτη φαίνεται η Καλντέρα, το κομμάτι της θάλασσας που περικλείεται ανάμεσα στα νησιά Θήρα, Θηρασιά και Ασπρονήσι. Η καλντέρα είναι ισπανική ή πορτογαλική λέξη και σημαίνει λέβητας. Στη μέση της βρίσκονται θρονιασμένα τα ηφαίστεια, η Παλαιά και Νέα Καμμένη. Η Νέα Καμμένη αναδύθηκε τον Αύγουστο του 1573.

vΝα εξετάσετε τα επιχειρήματα των δύο πλευρών, όπως παρατίθενται στο σχολικό εγχειρίδιο, στην επιστολή του Λέοντος του Γ΄ προς τον Πάπα Γρηγόριο Β΄ και στο έργο «Περί εικόνων» του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού. Πως τοποθετήθηκαν οι Σύνοδοι του 754 και 843 μ.Χ;

vΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΑΠΟΜΠΕΥΣΗ ΜΟΝΑΧΩΝ

Ο Κωνσταντίνος ο Ε΄ στιγμάτισε και ατίμασε το σχήμα των μοναχών, εξαναγκάζοντας  τους καλόγερους να παρελάσουν στον Ιππόδρομο, κρατώντας ο καθένας από το χέρι μια γυναίκα, ενώ ο κόσμος τους έφτυνε και τους έβριζε.

Θεοφάνη «Χρονογραφία»

Βασανιστήρια εικονολατρών Παράσταση σε χειρόγραφο

Την τελευταία χρονιά της βασιλείας του Κων/νου του Ε΄, το 775, θανατώθηκαν χιλιάδες μοναχοί, μοναχές και κληρικοί, γιατί τόλμησαν να προσκυνήσουν τις εικόνες. Στο θέμα των Θρακησίων, ο τοπικός κυβερνήτης Μιχαήλ Λαχανοδράκων είχε εφεύρει ένα δικό του τρόπο να τιμωρεί τους δύστροπους εικονολάτρες μοναχούς. Άλειφε τα γένια τους με ένα ιδιαίτερο μείγμα λαδιού και κεριού και, στη συνέχεια, τους έβαζε φωτιά.                                                                Από την ίδια πηγή

Σε ποια παράταξη νομίζετε πως ανήκε ο χρονογράφος Θεοφάνης;

Γιατί οι Εικονομάχοι στράφηκαν κυρίως κατά των μοναχών;

vΑφού διαβάσετε το απόσπασμα, να εξετάσετε αν το κίνημα της Εικονομαχίας επέδρασε θετικά ή αρνητικά στις σχέσεις Ανατολής ? Δύσης.

Η εικονομαχία είχε μεγάλες πολιτικές επιπτώσεις. Οι εικονομάχοι αυτοκράτορες αισθάνονταν ότι οι μοναχοί, με την πολιτική, διοικητική και κοινωνική τους δύναμη, τους απειλούσαν· γι? αυτό προσπάθησαν να τους διαλύσουν ή να πάρουν τις περιουσίες τους.  Έτσι, η εικονομαχία, κατά ένα μεγάλο μέρος της, εξελίχθηκε σε αγώνα μεταξύ του κλήρου και του κράτους. Χιλιάδες μοναχοί κατέφυγαν στη Νότια Ιταλία, ενισχύοντας έτσι τη βυζαντινή επιρροή στην περιοχή. Ο πάπας είχε ταχθεί εναντίον των εικονομάχων αυτοκρατόρων και, όταν το Βυζάντιο, εξασθενημένο από τις εικονομαχίες και τους πολέμους με τους Άραβες, δεν μπορούσε πια να προστατεύσει τους πάπες από τους Λογγοβάρδους, τότε η Ρώμη στράφηκε προς τη νέα δύναμη που αναπτυσσόταν στη Δύση, τους γεμάτους ζωτικότητα ρωμαλέους Φράγκους.

  «Ιστορία του Βυζαντινού Πολιτισμού» S. Linner

Το ορθόδοξο μοναστήρι του Οσίου Ιωάννη του Θεριστή στη Νότια Ιταλία