Οι αραβικές κατακτήσεις και οι συνέπειές τους

Διδακτικοί στόχοι

1. Να γνωρίσουμε την πορεία των αραβικών κατακτήσεων και να εμβαθύνουμε στις συνέπειές τους για το Βυζάντιο και τη Μεσόγειο.
2. Να κατανοήσουμε τη σημασία της απόκρουσης των Αράβων μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης.

α. Η αραβική κατάκτηση

Οι αιτίες κεραυνοβόλας  αραβικής επέκτασης  είναι:

α. η εξάντληση των Βυζαντινών και των Περσών στους μεταξύ τους αγώνες και

β. το ψυχικό σχίσμα ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και τις ανατολικές επαρχίες εξαιτίας της αίρεσης του Μονοφυσιτισμού.

Κατακτήσεις ως τις αρχές του 8ου αι

Στην Εγγύς Ανατολή (Συρία, Περσία, Παλαιστίνη, Μεσοποταμία, Αρμενία)

Στη Βόρεια Αφρική (Αίγυπτος)

Στη  δυτική Μεσόγειο (Ισπανία)

Αναχαίτιση Αράβων στο Πουατιέ της Γαλλίας το 732 από τους Φράγκους με επικεφαλής τον Κάρολο Μαρτέλο.

Η  μάχη του Πουτιέ  Παράσταση σε χειρόγραφο

β. Ο πόλεμος στη θάλασσα και οι πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης

Βαθμιαία μεταβολή του Χαλιφάτου σε ναυτική υπερδύναμη, ικανή να διεκδικήσει την κυριαρχία της Μεσογείου από το Βυζάντιο

Μέσα 7ου αι.: Κατάληψη Κωνσταντίας, πρωτεύουσας της Κύπρου από το Μωαβία και κατόπιν της Ρόδου και της Κω.

Το Γυμνάσιο της Σαλαμίνας

Μεγάλοι σεισμοί κατέστρεψαν τη Σαλαμίνα στις αρχές του 4ου αιώνα. Η πόλη ανοικοδομήθηκε από τον Κωνστάντιο Β΄ (337-361 μ.χ.) με το όνομα Κωνσταντία.

Τελικός στόχος: Η Κωνσταντινούπολη.

Πρώτη πολιορκία (674-678):  ήττα Αράβων προ των τειχών της Βασιλεύουσας επί  Κωνσταντίνου Δ΄ Πωγωνάτου.

Δεύτερη πολιορκία (717):  ήττα Αράβων επί Λέοντος Γ΄ του Ισαύρου.

Οριστική αναχαίτιση- Καθοριστικός ο ρόλος του υγρού πυρός.

Το υγρό πυρ  Παράσταση σε χειρόγραφο

γ. Οι αραβοβυζαντινές συγκρούσεις στη Μ. Ασία και την Ανατολική Μεσόγειο

Μετατόπιση πεδίου συγκρούσεων στη Μ.Ασία

Αιτία: εσωτερικές διαμάχες στο Χαλιφάτο

Κατάληψη Κρήτης και Σικελίας από τους Άραβες

Αιτίες

Η παραμέληση του βυζαντινού στόλου

Κίνημα Θωμά του Σλάβου στη Μ. Ασία (821-823)

Η καταστροφή του Αμορίου (838)

Σκληροί αγώνες Θεόφιλου- Ήττα- Κατάληψη της ιδιαίτερης πατρίδας του

Πολιορκία του Αμορίου από τους Άραβες το 838 μ.Χ.

Συνολικά αποτελέσματα αραβικών επιδρομών

• Συγκυριαρχία Αράβων και Βυζαντινών στη Μεσόγειο.
• Σύνορα Βυζαντίου στη γραμμή Κρήτη-Κύπρος- Λυκία/ Κιλικία.
• Περιορισμός εμπορίου και δραματική μείωση πληθυσμών λόγω των πειρατικών επιδρομών (κούρσα Αράβων).
• Περιορισμός αγροτικών δραστηριοτήτων   στα μικρασιατικά εδάφη λόγω χερσαίων επιδρομών.

Χάρτης αραβικής προέλασης

Πηγές- Θέματα για συζήτηση

• Με βάση την πηγή του βιβλίου «Η οικονομική σημασία» της Αιγύπτου» και όσα εσείς ξέρετε  να εξηγήσετε γιατί η οριστική κατάληψη της Αιγύπτου από τους Άραβες υπήρξε μεγάλη απώλεια για τους Βυζαντινούς.

Το ποτάμι με τους φοίνικες στις όχθες του και τον πάνθηρα να κυνηγάει πάπιες.
Ένα τοπίο που μοιάζει με αυτά στις όχθες του Νείλου.
Τοιχογραφία από τη Δυτική Οικία στο Ακρωτήρι της Θήρας

• Να εξηγήσετε πως η αίρεση του Μονοφυσιτισμού στις ανατολικές επαρχίες συνέβαλε στην  επέκταση της αραβικής κυριαρχίας.

• Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από ένα ιστορικό μυθιστόρημα για παιδιά και εφήβους και αναφέρεται στο υγρό πυρ και τη χρήση του από τους Βυζαντινούς. Διαβάστε το, για να αναπαραστήσετε με τη φαντασία σας τις στιγμές εκείνες και εντοπίστε λέξεις των βυζαντινών χρόνων. Τι παρατηρείτε;

« ?Ο Καλλίνικος σκάρωνε καινούρια καράβια, κυρίως δρόμωνες, χελάνδια και διήρεις και διασκεύαζε όσα ήταν ακόμη αρκετά γερά?Τα καινούρια τούτα πλοία τα ονόμασαν « κακκαβοπυρφόρα» και «σιφωνοφόρα». Σε κάθε μια πλευρά στην κουβέρτα τους τοποθετούν, «φυτεύουν μες στο σκαρί τους κι από δυο μεγάλες χύτρες, τις «κακκάβους», τη μια κάτω απ? την άλλη. Η μια η από πάνω, θα είναι γεμάτη με το υγρό. Στην άλλη, την από κάτω, θα καίει η φωτιά για να κρατά το μίγμα ζεστό, έτοιμο για χρήση, όσο θα βαστά η μάχη.

Δρόμωνας- Παράσταση σε χειρόγραφο

     Ψηλότερα, στη γέφυρα του καραβιού, που διαμορφωνόταν κατάλληλα κι αποτελούσε το «ξυλόκαστρο», όπως το ονομάτισαν, και που ήταν προφυλαγμένο με σιδερένια «θωράκια», για να μην το βρίσκουν τα βέλη του εχθρού, τοποθετούνταν οι « σίφωνες». Άλλοι απ? αυτούς ήταν «στρεπτοί» ή «στροφαλοφόροι» κι άλλοι «αντλιοφόροι». Και οι δύο ήταν  έτσι  φτιαγμένοι που να μπορούν να σφεντονίζουν το « υγρόν πυρ» σε μεγάλη απόσταση, όση χρειαζόταν, για να φτάσει το φλεγόμενο υγρό πάνω στα εχθρικά πλοία.

Βυζαντινό χελάνδιον

      Καράβια των Βυζαντινών με ειδικές αποθήκες έφευγαν για τις χώρες της Μέσης Ανατολής κι έφερναν αποκεί  νάφθα και πίσσα και νίτρο και θειάφι? Βρίσκονταν Άραβες έμποροι, που τα πουλούσαν για άχρηστο υλικό, βρίσκοντας έτσι μια ευκαιρία να πλουτίσουν, δίχως να βάζουν με το νου τους πως βάζουν στα χέρια των Βυζαντινών τον αφανισμό τους.

?Έφτασαν κοντά στο στόλο των βυζαντινών οι Άραβες. Οι ναύαρχοι τους δεν κρατιούνται και δίνουν το σύνθημα για την επίθεση. Κι αμέσως ηχούν εκατοντάδες τα βούκινα κι οι σάλπιγγες κι οι Άραβες με άγριες φωνές κι αλαλαγμούς, κωπηλατώντας γρήγορα και με δύναμη, ορμούν σαν μανιασμένοι καταπάνω στα πλοία των Βυζαντινών. Αναταράχτηκαν τα νερά της Προποντίδας κι άφρισαν κι αντιβούισε ολόγυρα ο τόπος.

Δεν πρόφτασαν όμως να φτάσουν και να πέσουν πάνω στα ελληνικά πλοία και μια φωνή ακούστηκε πάνω σ? αυτά:

-Εκτοξεύσατε πυρ!

Εκτόξευση υγρού πυρός

Ήταν η φωνή του Καλλίνικου, που έκρινε πως έφτασε η στιγμή να μπει σε ενέργεια το σχέδιό του.

Αμέσως απ? το «ξυλόκαστρο» του κάθε βυζαντινού πλοίου μια λουρίδα φωτιάς πετιέται σαν αστραπή, πέφτει πάνω στ? αραβικά πλεούμενα, κι ύστερα κι άλλη, κι άλλη. Το καυτό υγρό σκορπίζεται πάνω στα καταστρώματα, σκαρφαλώνει στα σκοινιά, στις σκάλες, στα κατάρτια και στα πανιά κι αρχίζει να τα καίει όλα, να τα τρώει με μανία, με λύσσα φοβερή.

  Τα ?χασαν οι Άραβες. Σταματούν την κωπηλασία, αφήνουν τα κουπιά και τρέχουν αλαλιασμένοι ολόγυρα να βρουν χύτρες και κάδους. Τους γεμίζουν γρήγορα νερό από τη θάλασσα και το ρίχνουν πάνω στη φωτιά. Μα ο Καλλίνικος έχει καταφέρει να κάνει να μονιάσουν η φωτιά και το νερό, και γι? αυτό η φωτιά τούτη δε σβήνει. ΄Ισα ίσα όσο πιο πολύ νερό της ρίχνουν, τόσο απλώνει και φουντώνει περισσότερο.

Σε λίγο όλο ο τεράστιος στόλος του Μωαβία, που τόσο σίγουρος ήταν για τη νίκη του και προχωρούσε αγέρωχα ακινητοποιήθηκε. Κραυγές απελπισίας ακολούθησαν πολεμικούς αλαλαγμούς. Τ? αραβικά καράβια, που έχουν γίνει σωστά πυροτεχνήματα, καθώς τα καμένα τους πλευρά ραγίζουν, αρχίζουν να μπάζουν νερά και να βουλιάζουν?».

         «Η  φωτιά που δε σβήνει» Χάρη  Σακελλαρίου Εκδόσεις Καστανιώτη

• Να συζητήσετε  την άποψη πολλών ιστορικών πως με την αραβική κατάκτηση, ο κόσμος της Μεσογείου δεν  ήταν πια η καρδιά του πολιτισμένου κόσμου, αλλά ένα μόνο τμήμα μιας μεγάλης ευρασιατικής  Αυτοκρατορίας.