Διδακτική ενότητα: Γεωγραφικές ποικιλίες της γλώσσας

Κριτήριο αποτελεί η γεωγραφική καταγωγή και εντάσσονται σ? αυτές:

α. τα ιδιώματα,  β. οι διάλεκτοι,  γ. οι ιδιωματισμοί και  δ. οι ιδιωτισμοί.

Ιδίωμα: Τοπική παραλλαγή μιας γλώσσας με μικρές αποκλίσεις από την κοινή γλώσσα στο χώρο της φωνολογίας, της μορφολογίας και του λεξιλογίου.

Διάλεκτος: Τοπική μορφή γλώσσας με σημαντικές φωνολογικές, μορφολογικές, λεξιλογικές και συντακτικές διαφορές από την κοινή γλώσσα.

Ιδιωματισμός: Στοιχείο διαλεκτικό που αποκλίνει από την κοινή μορφή μιας γλώσσας από λεξιλογική, φωνολογική  ή συντακτική άποψη.

Ιδιωτισμός: Έκφραση ή συντακτικό σχήμα που συναντάται σε κάποια γλώσσα και που δεν έχει αντίστοιχο ισοδύναμο σε κάποια άλλη.

Άσκηση: Να υπογραμμίσετε  τη σωστή ερμηνεία των παρακάτω ιδιωτισμών από αυτές που σας δίνονται:

αδειάζω τη γωνιά: μετακινώ τα έπιπλα, φεύγω, κάθομαι ήσυχος

τα πίνει: πίνει το φάρμακό του, πίνει γάλα, πίνει κάποιο ποτό

τον έκλεισαν στο φρέσκο: τον έκλεισαν σε καινούριο δωμάτιο, τον έβαλαν σε μέρος με καθαρό αέρα, τον έβαλαν στη φυλακή

στον ουρανό σ? έψαχνα και στη γη σε βρήκα: βρίσκω κάποιον εύκολα, βρίσκω κάποιον ανέλπιστα, κάνω φασαρία για να βρω κάποιον

είμαι όλος αυτιά :έχω μεγάλα αυτιά, σ? ακούω, είμαι ωτακουστής

μ? έβαλε μπροστά : με μάλωσε, μ? έβαλε να καθίσω μπροστά απ? αυτόν, μ? έβαλε στην πρώτη θέση

Κυπριακό ιδίωμα-Ανήκει στα ανατολικά

Η Ρωμιοσύνη έν' φυλή συνότζαιρη του κόσμου,

κανένας δεν εβρέθηκεν γαι να την-ι 'ξηλείψει,

κανένας, γιατί σκέπει την 'που τ' άψη ο Θεός μου.

Η Ρωμιοσύνη έν' να χαθεί, όντας ο κόσμος λείψει!

                                       Βασίλης  Μιχαηλίδης

Κύπρος- Τ? αηδόνια δε σ? αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες

Κρητικό ιδίωμα-Ανήκει  στα δυτικά

         Tου Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν,
         και του Τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν·
         και του Καιρού τα πράματα, που αναπαημό δεν έχουν,
          μα στο Kαλό κ' εις το Kακό περιπατούν και τρέχουν·
        και των Αρμάτω' οι ταραχές, όχθρητες, και τα βάρη,          
          του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρη·

                                  Από τον  «Ερωτόκριτο» του Βιτζέντζου  Κορνάρου

Τη  Νεοελληνική Γλώσσα στο σύνολό της τη συνθέτουν τέσσερις διάλεκτοι:

Κατωιταλική διάλεκτος-Ελληνόφωνα χωριά Καλαβρίας

Κατωιταλική ή Γραικάνικη διάλεκτος (ή Γραικάνικα) ονομάζεται η διάλεκτος της Ελληνικής που περιλαμβάνει ιταλικά στοιχεία και ομιλείται στη Μεγάλη Ελλάδα της Νότιας Ιταλίας. Είναι κυρίως γνωστή ως Κατωιταλική διάλεκτος, ενώ οι ομιλητές της την ονομάζουν Γκρίκο (Grico) ή Κατωιταλιώτικα. Η Κατωιταλική είναι σε κάποιον βαθμό κατανοητή από τους ομιλητές της Ελληνικής γλώσσας.

Κοινότητες ομιλητών τής Κατωιταλικής διαλέκτου υπάρχουν σήμερα στη νότια άκρη της Καλαβρίας και στην περιοχή Σαλέντο της Απουλίας, κοντά στην πόλη Λέτσε. Στο Σαλέντο βρίσκονται εννέα μικρές πόλεις στην περιοχή Grec?a Salentina (Καλημέρα, Μαρτάνο, Καστρινιάνο ντε Γκρέτσι, Κοριλιάνο ντ' Οτράντο, Μαλπινιάνο, Σολέτο, Στερνάτια, Ζολίνο, Μαρτινιάνο), με συνολικό πληθυσμό 40.000 ατόμων. Στην Καλαβρία βρίσκονται εννέα χωριά στην περιοχή Μπόβα, αλλά ο γραικάνικος πληθυσμός εκεί είναι σημαντικά μικρότερος.

Γκραικάνικο ποίημα

Τα παππούσα εκάμα μία μεγκάλη καρρέρα

Τσε μεγκάλα πράματα μας ασιαφήκα?

Αν το τάφι Ομέρο τζητάει τσε θέλει

Να μη πεσαίνει η γκλώσσα ντική μα

Η γκλώσσα του μεγκάλου πως ετσείνο.

Απόδοση στη Νέα Ελληνική

Οι παππούδες μας έκαναν ένα μεγάλο δρόμο

και μας άφησαν μεγάλα έργα?

Από τον τάφο του ο Όμηρος  ζητάει και θέλει

να μην πεθάνει η δική μας γλώσσα

η γλώσσα των μεγάλων όπως εκείνος.

Γκαλιτσιάνο- ελληνόφωνο χωριό στην Κάτω Ιταλία

Η τσακωνική διάλεκτος

Μιλιέται στην Τσακωνιά, περιοχή της επαρχίας Κυνουρίας στον νομό Αρκαδίας της Πελοποννήσου, η οποία εκτείνεται από το ακρωτήριο Λεωνίδιο στον νότο ως τον Άγιο Ανδρέα στον βορρά. Η ιδιαίτερη αυτή γεωγραφική ποικιλία της ελληνικής απαντά κυρίως σε εννέα χωριά της παραπάνω περιοχής: Λεωνίδιο, Πραματευτή, Μέλανα, Σαπουνακέικα, Τυρός (στον νότο) και Πραστός, Καστάνιτσα, Σίταινα, Άγιος Ανδρέας (στον βορρά). Διακρίνεται, λοιπόν, σε βόρεια τσακωνική και σε νότια, η οποία έχει και τους περισσότερους ομιλητές, συνιστώντας το κατεξοχήν τσακωνικό ιδίωμα, την «πρωτοτυπική», ας πούμε, αντίληψη του όρου τσακωνική. Αναγνωρίζεται, ωστόσο, και μια τρίτη κατηγορία, παραλλαγή της τσακωνικής διαλέκτου, τα λεγόμενα τσακώνικα της Προποντίδας. Αυτά χρησιμοποιούνταν ως τα χρόνια της Μικρασιατικής καταστροφής στα χωριά Βάτκα και Χαβουτσί, στα μικρασιατικά παράλια της Προποντίδας. Όταν μετά τη Μικρασιατική καταστροφή ήρθαν στην Ελλάδα οι πρόσφυγες από τις περιοχές αυτές, εγκαταστάθηκαν στα Σέρβια του νομού Κοζάνης και στο Χιονάτο του νομού Καστοριάς.

Καστάνιτσα, η αρχόντισσα της Τσακωνιάς

Ποντιακή διάλεκτος

Ονομάζεται η νεοελληνική διάλεκτος που μιλιόταν στη βορειοανατολική Μικρά Ασία από τους ελληνόφωνους κατοίκους του Εύξεινου Πόντου και συγκεκριμένα του ανατολικού τμήματος της μικρασιατικής παραλίας. Η ποντιακή διάλεκτος έχει τις ρίζες της στην ελληνιστική κοινή. Η διαμόρφωσή της χρονολογείται ήδη από τον 7ο ή τον 8ο αιώνα. Στον ελλαδικό χώρο φαίνεται ότι ομιλείται πλέον ως δεύτερη γλώσσα σε περιβάλλοντα οικεία, οικογενειακά ή φιλικά μια ποντιακή κοινή, με έντονες τις επιδράσεις της νεοελληνικής κοινής. Επίσης, στις πρώην δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης, ένα μέρος των ελληνόφωνων κατοίκων μιλούν ακόμη σήμερα την ποντιακή διάλεκτο. Τέλος, στην Τουρκία, η ποντιακή ομιλείται από ελληνόφωνους ποντίους μουσουλμάνους, που σήμερα κατοικούν σε 30 χωριά της επαρχίας του Όφη (Οφίτες) και της επαρχίας ?aykara, ανατολικά της Τραπεζούντας.

Η Μονή της Παναγίας Σουμελά στον Πόντο

Καππαδοκική διάλεκτος

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας οι διάφορες εθνότητες (Ελλήνων ή άλλων) που κατοικούσαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας άρχισαν σταδιακά να χάνουν τη γλώσσα τους, που παραχωρούσε βέβαια τη θέση της στην ισχυρή γλώσσα της επικράτειας, την τουρκική. Σε κάποια μέρη μόνο διατηρήθηκε η μητρική γλώσσα. Αυτό, ωστόσο, κράτησε ως τη Μικρασιατική καταστροφή στα 1922, οπότε και πολλοί ξεριζωμένοι εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα. Τρεις υπήρξαν οι ελληνόφωνες αυτές γλωσσικές νησίδες στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας: η ομάδα των ελληνόφωνων χωριών της Καππαδοκίας (ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται τα χωριά Ανακού, Αραβανί, Αξός, Αραβισός, Γούρδονος, Μιστί, Μαλακοπή, Ποτάμια κ.ά.), η ομάδα του χωριού Φάρασα και άλλων έξι χωριών της ίδιας κοιλάδας, και επίσης το χωριό Σίλλη της Λυκαονίας (ΒΔ από το Ικόνιο). Η γλώσσα που μιλιόταν σε όλες τις παραπάνω περιοχές, παρά τις όποιες διαφορές ανάμεσα στα επιμέρους ιδιώματα -λιγότερες, πάντως, από τις ομοιότητές τους- αναφέρεται υπό τον γενικό όρο καππαδοκική διάλεκτος: και θεωρείται διάλεκτος.

Υπόγεια πολιτεία στην Καππαδοκία

Σημ. Τα στοιχεία που σας δόθηκαν προέρχονται από την ιστοσελίδα της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα και δεν αποτελούν αντικείμενο λεπτομερειακής εξέτασης. Καλό είναι να ξέρετε τη γεωγραφική κοιτίδα στην οποία γεννήθηκαν οι διάλεκτοι αυτές και τους τόπους στους οποίους μιλιούνται.

Θέματα για συζήτηση

• Ποιες από τις τέσσερις διαλέκτους επιζούν στις μέρες μας στη μητροπολιτικ? Ελλάδα; Ποιες ηλικιακές ομάδες είναι συνήθως οι φορείς τους;
• Γιατί σήμερα παρατηρείται η τάση οι γεωγραφικές ποικιλίες της γλώσσας να περιορίζονται ή να εξαφανίζονται από την επίδραση της Κοινής Νεοελληνικής;
• Μέσα από ποιες πρωτοβουλίες και πολιτιστικές δραστηριότητες μπορούν να διασωθούν τα διαλεκτικά στοιχεία της γλώσσας ώστε η νέα γενιά να γίνει κοινωνός αυτού του θησαυρού;
• Συζητήστε την άποψη του Γερμανού ερευνητή  W.Suskind: "Οι διάλεκτοι σήμερα κινδυνεύουν από βασίλισσες να γίνουν υπηρέτριες. Ο ρόλος τους ήταν να ταΐζουν, να ποτίζουν και να αναζωογονούν την κάθε εθνική γλώσσα. Σήμερα όμως μαραίνονται και μαζί τους μαραίνεται και η γλώσσα".
• Να αναζητήσετε και να διαβάσετε την κωμωδία «Βαβυλωνία» του Δ. Βυζάντιου, για να γνωρίσετε το γλωσσικό-διαλεκτικό  χάρτη  της  Ελλάδας προς το τέλος της Επανάστασης.

Άσκηση για το σπίτι: Προσπαθήστε και σεις να θυμηθείτε λέξεις και φράσεις που ακούσατε από τον παππού και τη γιαγιά, προερχόμενες από τον τόπο καταγωγής τους. Αν δεν έχετε τέτοιες μνήμες, ρωτήστε τους γονείς σας μήπως εκείνοι  έχουν συγκρατήσει κάτι από αυτόν το γλωσσικό πλούτο και καταγράψτε το. Να ξέρετε πως όταν μεγαλώσετε αρκετά, θα ανατρέχετε σ? αυτές τις αναμνήσεις και θα ?ναι σα να  συνομιλείτε με τα αγαπημένα σας πρόσωπα. Αυτές οι αναδρομές θα λειτουργήσουν στη ζωή σας  σαν κιβωτοί ιστορίας, γνώσης και  αγάπης.

Εναλλακτική άσκηση: Εάν δεν υπάρχει δυνατότητα να γίνει αυτή η άσκηση, να αναζητήσετε στο διαδίκτυο  και να καταγράψετε πέντε κρητικές μαντινάδες που σας άρεσαν περισσότερο.

Ολόκληρη η εκπομπή της ΕΡΤ "Το αλάτι της γης". Διάρκεια 1 ώρα και 47 λεπτά.