Κωστή Παλαμά « Σαν των Φαιάκων το καράβι?»

Γνωριμία με τον ποιητή

http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=node&cnode=461&t=302

Το ποίημα ανήκει στις «Πατρίδες», μια σειρά από σονέτα σε δεκατρισύλλαβους ιαμβικούς στίχους, που αποτελούν την πρώτη ενότητα της ποιητικής συλλογής του Παλαμά «Ασάλευτη ζωή». Στα σονέτα αυτά ο ποιητής παρακολουθεί τις φυσικές και πνευματικές του πατρίδες, τα μέρη όπου έζησε και δοκιμάστηκε από εμπειρίες που τον σημαδέψανε ως άνθρωπο αλλά και τις περιοχές (επίγειες και ουράνιες) όπου το πνεύμα του διέτριψε και πλούτισε. Έτσι οι «Πατρίδες» έχοντας τη ρίζα τους στην Πάτρα, την πρώτη πατρίδα του ποιητή, υψώνονται κάθετα σα δέντρο κι αναπτύσσονται σε όλο τον ελληνικό χώρο και χρόνο και κατόπιν σε άλλες ηπείρους και στο χώρο του Σύμπαντος. Τελευταία πατρίδα του, τα τέσσερα βασικά στοιχεία της ύλης, η αρχή των όντων των αρχαίων Ελλήνων φυσικών φιλοσόφων: Πατρίδες! Αέρας, γη, νερό, φωτιά!

Είναι ενδεικτικά τα αποσπάσματα:

                   Από το «Δωδεκάλογο του Γύφτου»- απόσπασμα από τον Ζ΄Λόγο.

Ο κόσμος ακομμάτιαστος κι απέραντος!

Όπου τελειώνουν οι στεριές

τα πέλαγα αρχινάνε!

Όσα βουνά κι αν ανεβείτε,

απ? τις κορφές τους θ? αγναντεύετε άλλες κορφές,

ψηλότερες, μιαν άλλη πλάση ξελογιάστρα

και στην κορφή σα φτάσατε την κατάψηλη,

πάλε θα καταλάβετε πως βρίσκεστε

σαν πρώτα κάτου απ? όλα τ? άστρα.

      Από το βιβλίο του καθηγητή

[Σαν των Φαιάκων το καράβι...]

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ στο ένατο αυτό σονέτο των Πατρίδων, απλώνεται σε διάφορες περιοχές του κόσμου -πατρίδες του κι αυτές, αλλά νοερές- με τις οποίες τον συνδέουν πολλά κοινά. Παρουσιάζεται εδώ, πέρα από τα στενά εθνικά όρια, σαν ένα πνεύμα οικουμενικό.

Σαν των Φαιάκων το καράβ? η Φαντασία
χωρίς να τη βοηθάν πανιά και λαμνοκόποι
κυλάει· και είναι στα βάθη της ψυχής μου τόποι
πανάρχαιοι κι ασάλευτοι σαν την Ασία,

πεντάγνωμοι κι απόκοτοι σαν την Ευρώπη
σα μαύρη γη Αφρική με σφίγγ? η απελπισία,
κρατώ μιαν άγρια μέσα μου Πολυνησία,
και πάντα ένα Κολόμβο παίρνω το κατόπι.

Και τα τεράστια της ζωής και τα λιοπύρια
των τροπικών τα γνώρισα, και με των πόλων
τυλίχτηκα τα σάβανα, και χίλια μύρια

Ταξίδια εμπρός μου ξάνοιξαν τον κόσμον όλο.
Και τι ?μαι; Χόρτο ριζωμένο σ? ένα σβώλο
απάνω, που ξεφεύγει κι απ? τα κλαδευτήρια.

Μια απόπειρα προσέγγισης

1.Που παραπέμπει ο τίτλος; Τί δηλώνουν οι αγκύλες;

2.Το ποίημα ανήκει στο στιχουργικό είδος του σονέτου (ιταλική λέξη που σημαίνει μικρός ήχος, τραγουδάκι). Παρατηρήστε το και δώστε τα γνωρίσματά του.

3.Να εντοπίσετε τέσσερα χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης στο σονέτο.

4.Να καταγράψετε τους λόγους που θα εντάσσατε το σονέτο στο ποιητικό ρεύμα του Παρνασσισμού. Να κάνετε τις παρατηρήσεις σας για τη γλώσσα και το ύφος του Παλαμά.

5.Σε ποιες ενότητες μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα με βάση το περιεχόμενό τους;

6.Ποια είναι τα πρόσωπα που συναντάμε σ? αυτό;

7.Ποιοι είναι οι σταθμοί του ταξιδιού του και με ποιους εκφραστικούς τρόπους ? που πλεονάζουν παρά τη μετρημένη χρήση τους στον παρνασσισμό- παρουσιάζει ο ποιητής τα κοινά στοιχεία ανάμεσα σε κάθε ήπειρο και στον ψυχικό του κόσμο; Ποια είναι αυτά τα στοιχεία;

8.Να σχολιάσετε το νόημα του 8ου στίχου βασισμένοι στη βιογραφία του Παλαμά. (Ερώτηση σχολικού βιβλίου).

9.Να εντοπίσετε την αντίθεση ανάμεσα στους στίχους 9-12 και 13-14 και να αναφερθείτε στη λειτουργία της.

10.Έχει ειπωθεί πως το ποίημα εκφράζει το αίσθημα της μηδαμινότητας που αισθάνεται ο ποιητής μπροστά στην οικουμενικότητα του πνεύματος. Συμφωνείτε με την άποψη αυτή; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

11.Σας θυμίζει κάτι η αντίληψη του ποιητή ότι είναι «ένα χόρτο, ριζωμένο σ? ένα σβώλο απάνω, που ξεφεύγει κι απ? τα κλαδευτήρια».

Στη ραψωδία Ζ της Ιλιάδας, στ.145 κεξ, κατά τη συνομιλία Γλαύκου και ο Διομήδους, ο Γλαύκος λέει στον Διομήδη:

Την γενεάν μου τι ερωτάς ατρόμητε Τυδείδη;

Και των θνητών η γενεά των φύλλων ομοιάζει·

των φύλλων άλλα ο άνεμος χαμαί σκορπά και άλλα

φυτρώνουν ως η άνοιξη τα δένδρ? αναχλωραίνει?

και των θνητών μια γενεά φυτρώνει κι άλλη παύει.

Στον 102^ο Ψαλμό του Δαυίδ διαβάζουμε επίσης:

«Άνθρωπος, ωσεί χόρτος αι ημέραι αυτού, ωσεί άνθος του αγρού ούτως εξανθήσει»

Και στην εξόδιο ακολουθία: «?ς ?νθος μαραίνεται, κα? ?ς ?ναρ παρέρχεται, κα? διαλύεται π?ς ?νθρωπος?»

12.Ποιος είναι ο χαρακτήρας του ταξιδιού του ποιητή; Σχετίζεται τελικά το ταξίδι του με την Οδύσσεια και την καβαφική Ιθάκη; Αναφέρεται άραγε σε ταξίδια σε άλλους τόπους ή σε κάτι άλλο; Ποιο είναι αυτό που θέλει να αποτυπώσει και να χαρτογραφήσει;

Μερικές παρατηρήσεις για τη γλώσσα του Κωστή Παλαμά

Η γλώσσα του Παλαμά Ν.Π. Ανδριώτη σ.229-276 Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1943,ανατύπωση.

Ο ηχηρός και ρωμαλέος στίχος με την επιμελημένη πλαστική επεξεργασία, ο πλούτος της ηχητικής και της ρίμας, η έντονη παρουσία του ρυθμού και του μέτρου στάθηκαν μερικά από τα κύρια γνωρίσματα του παρνασσισμού. Και πιστός υπηρέτης αλλά και κύριος όλων αυτών στάθηκε ο Κωστής Παλαμάς, που αναδείχτηκε άρχοντας και μάστορας της γλώσσας.

Πιο συγκεκριμένα παρατηρούμε:

Από φωνητική άποψη, αξιοπρόσεκτη είναι η προσήλωσή του σε καθαρά νεοελληνικούς φωνητικούς τύπους: οχτρός, απόλαψη, ελεύτερο, στηρίχτε, πέλαγο, γήλιος.

Στο παραγωγικό μέρος, πλουτίζει το λεκτικό του και τη γλώσσα μας δοκιμάζοντας την εκφραστική του δύναμη: αγγέλισσα, μαστόρισσα, αντιφεγγίστρα, ομορφάδα, τρανοσύνη, κλεισμός, βασανισμός.

Στη σύνθεση τον διακρίνει μεγάλη γλωσσοπλαστική ικανότητα: ακρορεματιά, δροσονήσια, πυργοκάραβα, διαμαντοκάμωτος, μυραλείφω.

Συχνή είναι και η παρουσία της ελλειπτικής πρότασης: Γλυτώστε με. Σπαθί το μίσος. Θεέ μου τί απονιά.

Η Ονομαστική μπαίνει στη θέση της Κλητικής για να εκφράσει αισθήματα οικειότητας, στοργής και τρυφερότητας: Δεν μπορώ, η μάνα- Καλώς ήρθες, η ευτυχία μου.

Άλλοτε ο πληθυντικός απαντάται στη θέση του ενικού: Σολωμοί, Ψυχάρηδες.Και στα τοπωνύμια: Παγγαία, Καύκασοι.

Πολλές περιφράσεις: αντί κανένας ? ούτε ψυχή ούτε ίσκιος, αντί πολλοί- όσα άστρα έχει ο ουρανός ή σαν την άμμο της θάλασσας.

Παρόν και το σύστοιχο αντικείμενο: σαλπίζω μέγα σάλπισμα, με μέθυσε το αμίλητο μεθύσι, χτίστε τα χτίσματα λογής.

Απαντάται όμως και η συστοιχία ρήματος- υποκειμένου: τα λιβάδια λιβαδίζουν και τα μάτια μου δακρύζουν, χάδια πράσινα με χάιδεψαν.

Παρηχήσεις, συχνές στις δύο τελευταίες λέξεις του στίχου: γεννήτρα- καταλύτρα, καλοκαίρια- μεσημέρια, κυματιστά- τρικυμιστά.

Χιαστό σχήμα: για τους κισσούς της αγκαλιάς, για του φιλιού τ? αηδόνια- και των κακούργων οι θυμοί κι οι λύσσες των τεράτων.

Χρήση δύο λέξεων που η μία είναι άρνηση της άλλης: σα να θωρώ τ? αθώρητα,σ? αταίριαστο ταίρι, σβήσε τον άσβηστο καημό.

Επαναλήψεις: παιδάκι μου, παιδάκι τί μου καμες ? και πρόσμενα και πρόσμενα πάντα να ρθει μια μέρα.

Εξαιρετικά είναι και τα κοσμητικά του επίθετα: σύλλογα βουνά, σμαλτομάγουλη παιδούλα, γοργοχέρα πράξη, ξανθές Κυκλάδες, άκρατο φως, θάλασσα κυματούσα.

Πλούσιες και οι μεταφορές του: τριανταφυλλένια μουσική, της γύμνιας τα τσακάλια, ζωσμένος με της λύρας του τον ωκεανό ο Κάλβος, ψυχήτης έγνοιας καλογριά.

Δυνατές και οι προσωποποιήσεις του: διαβάτρα στιγμή, ψυχή ερημίτισσα, ψεύτρα ζωή.

Απαντάται και η αντονομασία: στην πόλη την εφτάπορτη ? Θήβα, ο μουσηγέτης λυριστής ? Απόλλων.

Και η αποστροφή: Δεν είδα την ανάπαψη, δεν με γνώρισες ύπνε ? κι ο Ρωμανός κι εσύ Φωκά, κι ο Τζιμισκής ο Τρίτος.