ΚΕΦ. 8: Θαυμάζοντας το ωραίο
Ας θυμηθούμε πως ένας από τους κλάδους της πρακτικής φιλοσοφίας είναι και η αισθητική. Τι ακριβώς εννοούμε με αυτόν τον όρο; Μιλάμε για καλαισθησία, φιλοκαλία, αισθητική αντίληψη, αίσθηση του ωραίου.
Τι είναι εκείνο που κάνει τα πράγματα ωραία;
Γιατί και πως μας συγκινούν τα έργα τέχνης;
Ποιοι είναι δηλαδή εκείνοι οι παράγοντες που κάνουν κάτι να είναι ή να εκλαμβάνεται ως ωραίο, εντοπίζει για ποιους λόγους προσδίδουμε αισθητική αξία στα πράγματα και διατυπώνουμε ανάλογες αισθητικές κρίσεις; Τι ακριβώς νιώθουμε μπροστά στο ωραίο;
Φύση, τέχνη και αισθητική εμπειρία
Διδακτικοί στόχοι
Να προβληματιστούμε σχετικά με τα χαρακτηριστικά της αισθητικής εμπειρίας και την προέλευση της αισθητικής αξίας.
Να διερωτηθούμε για το χαρακτήρα των αισθητικών κρίσεων (υποκειμενικός-σχετικός ή οικουμενικός ? διαχρονικός) και να διαμορφώσουμε προσωπική γνώμη γι? αυτά τα ζητήματα.
Διδακτικές επισημάνσεις (Από το βιβλίο του καθηγητή)
Εάν υποτεθεί ότι κάποιος άνθρωπος έχει ψυχική ευαισθησία και συγκλονίζεται από ένα ωραίο θέαμα ή άκουσμα, τότε μπορεί να ειπωθεί ότι μεσολάβησε ένας ψυχικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της αισθητικής του κρίσης. Εάν υποτεθεί ότι ο κριτής επηρεάστηκε από τη γενικά επικρατούσα αντίληψη σχετικά μ? ένα μεγάλο καλλιτέχνη, τότε μπορεί να ειπωθεί ότι μεσολάβησε ένας κοινωνικός παράγοντας. Εάν υποτεθεί ότι ο κριτής έτυχε σε κατάσταση πνευματικής ευφορίας και ήταν πρόθυμος να επηρεαστεί θετικά, τότε μπορεί να ειπωθεί ότι μεσολάβησε ένας ευκαιριακός παράγοντας. Σ? όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι φανερό ότι επενεργεί ένα στοιχείο άσχετο από την «καθαρή αισθητική αξία» του κρινόμενου έργου τέχνης, κι αυτό το στοιχείο είναι άλλοτε υποκειμενικό (π.χ. η ψυχική κατάσταση) και άλλοτε περισσότερο αντικειμενικό (π.χ. η καθιερωμένη κοινωνική πεποίθηση).
Μια απόπειρα βιωματικής προσέγγισης
- Που βρίσκεται το ωραίο και πως γεννιέται η αίσθησή του; Στη φύση ή στην τέχνη; Διαβάστε το απόσπασμα από την Ιστορία της Ομορφιάς του Ουμπέρτο Έκο στη σ. 192 του σχολικού μας βιβλίου και την ποιητική υπόδειξη του Κωστή Παλαμά στη Φλογέρα του Βασιλιά: Πρέπει κι ο άνθρωπος, κάθε φορά, που θέλει να ξαναβρεί τα νιάτα του, νά ?ρχεται στο ποτάμι της Ομορφιάς να λούζεται?
- Τι είναι, καταρχήν, για σας η τέχνη; Πως θα την ορίζατε; Ποια είναι η σημασία της λέξης στην αρχαιοελληνική γραμματεία και ζωή, σύμφωνα και με το απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα;
«Ο?κ ?λ?γοι τ?ν πολιτ?ν τ?χνην τιν? ?ξεμ?νθανον, ο?ον τ?ν τ?ν λιθοξ?ων, κεραμ?ων, τεκτ?νων, σκυτοτ?μων, κα? πλε?στα ?πιτ?δεια τ? β?? ?ξειργ?ζοντο».
- Πως επικράτησε η διάκριση ανάμεσα στον τεχνίτη και τον καλλιτέχνη, τις βιοποριστικές και τις καλές τέχνες;
Καμαραϊκό αγγείο (Κρήτη)
- Το αγγείο αυτό είναι έργο τεχνικής ή τέχνης; Μήπως και των δύο; Τι αξία θα του προσδίδατε;
Ζωγραφιστή κασέλα, έργο Χιοναδιτών ζωγράφων από τα Μαστοροχώρια της Ηπείρου
- Η κασέλα αυτή έχει χρηστική ή αισθητική αξία; Μήπως και τις δυο; Κατά πόσο επέδρασε η εκβιομηχάνιση της οικονομίας στο διαχωρισμό του τεχνίτη από τον καλλιτέχνη;
- Γράφει ο Γιώργος Σεφέρης: «Ο γερός τεχνίτης είναι από τα πιο υπεύθυνα όντα που γεννιούνται επί γης. Σηκώνει την ευθύνη μιας πάλης ζωής και θανάτου». Πως αντιλαμβάνεσθε αυτήν την διατύπωση;
- Δείτε τις εικόνες και πείτε ποια σας συγκινεί περισσότερο, ποια είναι πιο ωραία για σας, η φωτογραφία ή ο πίνακας.
Σαντορίνη Μαλέα
- Κατά πόσο ο καλλιτέχνης, το ίδιο το έργο τέχνης και οι αντιδράσεις του κοινού καθορίζουν το καλλιτεχνικά ωραίο;
- Εκτός από το ωραίο, μήπως είναι σε κάποιον βαθμό υποκειμενικές και οι «αισθητικές κατηγορίες» (=ιδιότητες των καλλιτεχνημάτων), το τραγικό, το κωμικό, το χαριτωμένο, το υψηλό, το λυρικό, το επικό κτλ; Αν όχι, γιατί;
- Τα αισθητικά μας κριτήρια είναι υποκειμενικά ή αντικειμενικά, διαχρονικά ή εφήμερα;
- Δείτε τους πίνακες (αν θέλετε και κατά ζεύγη) που σας δίνονται, και απαντήστε στις παραπάνω ερωτήσεις, αφού πείτε ποιος και γιατί είναι ο ωραιότερος για σας.
|
|
Το Τολέδο με καταιγίδα Ελ Γκρέκο (1541-1614) |
Σταροχώραφο με κοράκια Βαν Γκογκ (1853- 1890) |
|
|
|
Βάρκες στην Αρτζεντίλ Κλωντ Μονέ (1840-1926) |
Καΐκια σε ήρεμα νερά Βασίλη Χατζή (1870- 1915) |
|
|
|
Το φίλημα Νικηφόρου Λύτρα (1832-1904) |
Το φιλί Γκούσταφ Κλιμτ (1862-1918) |
|
|
|
Γυναίκα καθισμένη σε κήπο Π. Πικάσο (1881-1973) |
Γυναίκα σε πάρκο Τσάιλντ Χάσαμ (1859-1935) |
- Γράφει ο Πλωτίνος στην Εννεάδα: «Αυτήν την εμφάνιση δεν την είχε η ύλη, αλλά υπήρχε μέσα σ? αυτόν που την επινόησε, πριν ακόμα φτάσει στον βράχο. Και μάλιστα υπήρχε μέσα στον καλλιτέχνη, όχι καθόσον αυτός είχε μάτια ή χέρια, αλλά επειδή αυτός συμμετείχε στην τέχνη. Υπήρχε λοιπόν μέσα στην τέχνη αυτή η ωραιότητα κατά πολύ ανώτερη». Συμφωνείτε με την άποψη του Πλωτίνου; Που νομίζετε πως υπάρχει η καλλιτεχνική ωραιότητα ενός αγάλματος; Μέσα στο ακατέργαστο μάρμαρο ή στη φαντασία του καλλιτέχνη;
Γλυπτό Δημοσθένη Σωτηρούδη, εμπνευσμένο από τη Νίκη της Σαμοθράκης
- Σας έχει συγκινήσει αισθητικά κάποιο έργο τέχνης; Ποιο είναι αυτό;
- Σκεφθείτε πως και η λογοτεχνία είναι μια τέχνη? το ποίημα είναι ένα έργο τέχνης. Αντιμετωπίζεται πάντα έτσι; Φυσικά ισχύει και γι? αυτό ό,τι και για τα έργα των εικαστικών τεχνών.
- Διαβάστε τα αποσπάσματα και απαντήστε στις ερωτήσεις:
α. Ο Έγιερ γράφει ότι πρέπει να διακρίνουμε τα γεγονότα από τις αξίες και ότι μια ηθική κρίση δεν εκφράζει παρά συγκίνηση. Η κρίση, για παράδειγμα, «η γενναιοδωρία είναι καλή» ή «το ψέμα είναι κακό» δεν μπορεί να είναι αληθινή ή εσφαλμένη, είναι μόνο συγκινησιακή έκφραση? είναι σα να λέμε «γενναιοδωρία, ζήτω!» ή «ψέμα, ουφ!» Το ίδιο ισχύει, κατά τον Έγιερ, και για τις αισθητικές κρίσεις. Η κρίση «το ηλιοβασίλεμα είναι ωραίο» ισοδυναμεί με το «ένα ηλιοβασίλεμα ,ω!» ή «τα σκουπίδια είναι μεγάλη ασχήμια στο δρόμο» με το « τα σκουπίδια στον δρόμο, φτου!»
- Αν στην περίπτωση της ηθικής, είδαμε πως μπορεί να αντικρουστεί η ανάλυση του Έγιερ, ποια πρέπει να είναι η θέση μας στο χώρο της αισθητικής και της φιλοσοφίας της τέχνης; Υπάρχει τάχα διαφορά ανάμεσα στην ευαρέσκεια (δυσαρέσκεια) που δείχνουμε στα καλά (κακά) πράγματα και στην ευαρέσκεια (δυσαρέσκεια) που δείχνουμε στα όμορφα (άσχημα) πράγματα; Άραγε μπορούμε κι εδώ να συμφωνήσουμε σε κάποια αντικειμενικά κριτήρια αισθητικής αποτίμησης για το υποκείμενο της αισθητικής εμπειρίας, αλλά και για τον κριτικό της τέχνης;
- Ο κριτικός της τέχνης που αξιολογεί έργα τέχνης και κρίνει, λόγου χάριν, ποια από αυτά θα συμπεριληφθούν σε μια έκθεση κάνει κάτι που μοιάζει με το έργο: α)εκείνου που διατιμά προϊόντα (π.χ. μήλα και πορτοκάλια),β) εκείνου που απονέμει βραβεία σε διαγωνισμό σκύλων, γ)εκείνου που απαγγέλλει μια δικαστική απόφαση; Αν υπάρχουν κριτήρια κατάλληλα για καθεμιά από τις τρεις αυτές περιπτώσεις, δεν θα έπρεπε κανονικά να υπάρχουν κριτήρια για την αξιολόγηση των έργων τέχνης;
β. Είναι φανερό, από όσα έχουν λεχθεί, ότι το έργο του ποιητή δεν είναι να λέει όσα έχουν γίνει, αλλά όσα θα μπορούσαν να συμβούν και είναι δυνατά στο πνεύμα του κατά το πιθανόν ή το αναγκαίο. Πράγματι, ο ιστορικός και ο ποιητής δε διαφέρουν κατά το αν εκφράζονται έμμετρα ή άμετρα, γιατί θα ήταν δυνατόν να τεθεί σε στίχους το έργο του Ηροδότου και όμως να είναι είδος ιστορίας έμμετρο όχι λιγότερο απ? ό,τι ήταν χωρίς μέτρα, αλλά υπάρχει η εξής διαφορά: ότι ο ιστορικός μιλάει για όσα έχουν γίνει, ενώ ο ποιητής για όσα θα μπορούσαν να γίνουν. Γι? αυτό η ποίηση είναι πράγμα πιο φιλοσοφικό και πιο σπουδαίο από την ιστορία. Γιατί η ποίηση αναφέρεται μάλλον στα οικουμενικά πράγματα, ενώ η ιστορία στα ατομικά πράγματα.
Αριστοτέλης «Περί Ποιητικής, 145 1b
- Ποιες είναι οι ουσιώδεις διαφορές μεταξύ ποίησης και ιστορίας κατά τον Αριστοτέλη;
γ. Να γιατί γράφω. Γιατί η ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος. Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης, που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά, ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε ν? ανιχνεύσει η ψυχή, στα σύνορα των αντιθέτων, εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται. Η ατελεύτητη φορά προς το φως το φυσικό που είναι ο Λόγος, και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός. Γι? αυτό γράφω. Γιατί με γοητεύει να υπακούω σ? αυτόν που δε γνωρίζω, που είναι ο εαυτός μου ολάκερος, όχι ο μισός που ανεβοκατεβαίνει στους δρόμους και "φέρεται εγγεγραμμένος στα μητρώα αρρένων του Δήμου". Είναι σωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέρος που του ανήκει- να γιατί πρέπει να γράφουμε. Γιατί η Ποίηση μας ξεμαθαίνει από τον κόσμο, τέτοιον που τον βρήκαμε τον κόσμο της φθοράς, που έρχεται κάποια στιγμή να δούμε ότι είναι η μόνη οδός για να υπερβούμε τη φθορά, με την έννοια που ο Θάνατος είναι η μόνη οδός για την Ανάσταση.
Ανοιχτά Χαρτιά Οδυσσέα Ελύτη Εκδ. Ίκαρος, σ.142
- Τι ωθούσε τον Οδυσσέα Ελύτη στην ποιητική γραφή; Έχετε νιώσει ποτέ την ανάγκη να γράψετε ένα ποίημα; Αισθανθήκατε μέσα σας ένα περίσσευμα που ήθελε να φανερωθεί ποιητικά;
- Διαβάστε τα ποιήματα που σας δίνονται, και πείτε ποιο και γιατί, είναι το πιο ωραίο για σας, ποιο σας συγκινεί αισθητικά.
Το Ψωμί Μίλτου Σαχτούρη
Ένα τεράστιο καρβέλι, μια πελώρια φραντζόλα ζεστό ψωμί,
είχε πέσει στο δρόμο από τον ουρανό,
ένα παιδί με πράσινο κοντό βρακάκι και με μαχαίρι
έκοβε και μοίραζε στον κόσμο γύρω,
όμως και μια μικρή, ένας μικρός άσπρος άγγελος.
κι αυτή μ? ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε
κομμάτια γνήσιο ουρανό
κι όλοι τώρα τρέχαν σ? αυτή, λίγοι πηγαίναν στο ψωμί,
όλοι τρέχανε στον μικρόν άγγελο που μοίραζε ουρανό!
Ας μην το κρύβουμε.
Διψάμε για ουρανό.
Στιγμή πορφύρας Ανδρέα Εμπειρίκου
Kαμιά σχισμή δεν διευρύνεται χωρίς τον πόθο Στα κάγκελα του κήπου ανοίγουν τα φτερά τους τα πουλιά H γειτνίασις του ποταμού τα προσελκύει Tο πάθος του γυπαετού για το άσπρο περιστέρι Eίναι αποκορύφωμα βουνού με χιονισμένη κορυφή Όταν λυώνουν οι πάγοι τραγουδάμε στις κοιλάδες Tα νερά μάς μεθούν Oι κόρες των ματιών μας πλένουν τους θησαυρούς των Άλλες ξανθές και άλλες μελαχροινές Έχουν στην όψι τους την ανταύγεια των ελπίδων μας Έχουν στο στήθος τους το γάλα της ζωής μας K? εμείς στεκόμαστε τριγύρω τους Παντοτινά κελεύσματα μας περιβάλλουν Oι θρόμβοι των βουνών πάλλονται και διαλύονται Tα χιόνια τους είναι τραγούδια της ελεύσεως των νέων χρόνων Tα χρόνια αυτά είναι η ζωή μας Mέσ? στις κουφάλες τους αναπαύονται το μεσημέρι τα πουλιά Kαμιά σχισμή δεν διευρύνεται χωρίς τον πόθο της διευ- ρύνσεως Kαμιά φορά γινόμαστε κλεψύδρες K? οι σπόγγοι σφαδάζουν για την κάθε μας σταγόνα.
Γράμμα Κικής Δημουλά
Ο ταχυδρόμος, σέρνοντας στα βήματά του την ελπίδα μου μου ?φερε και σήμερα ένα φάκελο με τη σιωπή σου. Το όνομά μου γραμμένο απ? έξω με λήθη. Η διεύθυνσή μου ένας ανύπαρκτος δρόμος. Όμως ο ταχυδρόμος τον βρήκε αποσυρμένο στη μορφή μου, κοιτώντας τα παράθυρα που έσκυβαν μαζί μου, διαβάζοντας τα χέρια μου που έπλαθαν κιόλας μια απάντηση. Θα τον ανοίξω με την καρτερία μου και θα ξεσηκώσω με τη μελαγχολία μου τ? άγραφά σου. Κι αύριο θα σου απαντήσω στέλνοντάς σου μια φωτογραφία μου. Στο πέτο θα έχω σπασμένα τριφύλλια, στο στήθος σκαμμένο το μενταγι?ν της συντριβής. Και στ? αυτιά μου θα κρεμάσω-συλλογίσου- τη σιωπή σου.
Από την Κυρά των αμπελιών Γιάννη Ρίτσου
Κυρά των αμπελιών που σ? είδαμε πίσω απ? το δίχτυ του πευκόδασου να συγυρίζεις με το χάραμα τα σπίτια των αϊτών και των τσοπάνων. Πάνω στη φούστα σου ο Αυγερινός. Δύο αγουροξυπνημένες μέλισσες κρεμούσανε στ? αυτιά σου σκουλαρίκια και τα πορτοκαλάνθη σου έφεγγαν τη μαύρη την καμένη στράτα. Κυρά μελαχρινή που η αντηλιά σου χρύσωσε τα χέρια σαν της Παναγιάς το κόνισμα πίσω από το χνούδι το σγουρό σπίθιζε το δροσό της νύχτας σα να μετάνιωσε λίγο προτού να σβήσει ο γαλαξίας και δέθηκε γιορντάνι στο λαιμό σου να χυθεί στη ζεστασιά του κόρφου σου.
|