14 Σεπτεμβρίου ? Ημέρα Μνήμης Μικρασιατικής Καταστροφής

Ο ρόλος των μνημείων στη διατήρηση της ιστορικής- προσφυγικής μνήμης

Πόσες φορές, περπατώντας στους δρόμους μιας πόλης ή σταματώντας σε μια πλατεία, δε σταθήκαμε μπροστά σ? ένα μνημείο, άλλοτε γνωρίζοντας ποιον και τι απεικονίζει κι άλλοτε όχι; Προσπαθούμε τότε με τα στοιχεία που μας δίνει, να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας πρόσωπα και γεγονότα, να ζωντανέψουμε μια περασμένη εποχή, να συνδέσουμε ένα κομμένο νήμα στο κουβάρι της ιστορίας μας. Κι αυτό, γιατί μνημεία χωρίς μνήμη είναι νεκρά.

 Τα μνημεία αυτά μπορεί να έχουν ποικίλες μορφές. Από μια απλή αναθηματική πλάκα ή ένα άγαλμα, μια ανάγλυφη πολυπρόσωπη σύνθεση ή μια εντελώς υπερρεαλιστική σύλληψη, στοχεύουν  όλα στην υπόμνηση, στη διατήρηση της ιστορικής μας μνήμης. Αποτελούν, θα λέγαμε, την τράπεζα της κοινής συλλογικής μας εμπειρίας, την υλική μαρτυρία του παρελθόντος μας και συνάμα διαμορφώνουν την εθνική μας συνείδηση και βοηθούν στην κατανόηση της πολιτιστικής μας ιδιοπροσωπίας. Λειτουργούν ακόμη ως παιδευτικά μέσα, που προσφέρουν μάλιστα βιωματική μάθηση και ευκαιρία για αναδιφήσεις και ιστορικό προβληματισμό, ώστε με τη γνώση του παρελθόντος να μπορεί κανείς να ανταπεξέλθει στο παρόν και στο μέλλον, αποφεύγοντας  περασμένα ολέθρια σφάλματα.

Ανάμεσα στα πολλά μνημεία που κοσμούν τις πόλεις και τα χωριά μας ξεχωρίζουν τις τελευταίες δεκαετίες αυτά που είναι αφιερωμένα στον προσφυγικό ελληνισμό και τις περιπέτειές του. Και εμφανίστηκαν αυτά τελευταία, γιατί μετά τη δεκαετία του ?80 και κυρίως του ?90, εγκαταλείφθηκε η πολιτική της Λήθης, η τόσο επικίνδυνη για τον ανθρώπινο πολιτισμό, και επίσημα η Πολιτεία αναγνώρισε τα πάθη του προσφυγικού κόσμου, ορίζοντας μάλιστα και ημέρες Μνήμης.

Στα περισσότερα από αυτά, δεσπόζει η μορφή της Μικρασιάτισσας Μάνας, η οποία αλαλιασμένη, με τον πανικό ζωγραφισμένο στο πρόσωπό της, τρέχει τραβολογώντας τα παιδιά της, για να τα σώσει. Είναι η μάνα που έχασε τον άντρα της στα Τάγματα του Θανάτου, τα αμελέ ταμπουρού ή κατά το φευγιό και αγωνίζεται με νύχια και με δόντια να γλυτώσει τα παιδιά της από το χαλασμό.

Μνημεία Μικρασιάτισσας Μάνας στη Νίκαια του Πειραιά και στη Νέα Κούταλη Λήμνου

Αντικρίζει κανείς τα μνημεία και  έρχονται στο νου μαρτυρίες από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών του ζεύγους Μερλιέ. Αφηγείται  εκεί μια γυναίκα με τέσσερα παιδιά, που έχασε τον άνδρα της στα τάγματα εργασίας πως κατάφερε να  μπει σε μια βάρκα και να γλυτώσει από την κόλαση της φωτιάς και τους Τούρκους του Κεμάλ: «Πήρα ένα σχοινί, τα  ?δεσα από το χέρι το ένα μαζί με τ? άλλο, αλλά σε κάποια απόσταση για να μπορούν να περπατούν ελεύθερα και πέρασα την άλλη άκρη του σχοινιού στη μέση μου για να μην τα χάσω. Φόρεσα ένα φαρδύ, μακρύ μεσοφόρι  σαν τις γριές κι ένα μαύρο μαντήλι στο κεφάλι, έριξα τα λίγα χρήματα που είχα στον κόρφο μου, πήρα το μωρό στην αγκαλιά μου κι ένα μπογαλάκι ρούχα κι αφού φίλησα την πόρτα του σπιτιού μου, που τ? αποχωριζόμουν για πάντα, ξεκίνησα για τη Σμύρνη. Ο δρόμος ήταν γεμάτος γυναικόπαιδα».

Σε πολλά επίσης, έχουμε πολυπρόσωπες συνθέσεις  με επικεφαλής τον ιερέα, που βρέθηκε μπροστάρης στη μαρτυρική πορεία του λαού του. Κρατά στα χέρια του το Ευαγγέλιο  ή τα εικονίσματα, που με κάθε τρόπο ο προσφυγικός Ελληνισμός προσπάθησε να μεταφέρει στην Ελλάδα, προτιμώντας ν? αφήσει πίσω του άλλα τιμαλφή. Στην ψηφιδωτή σύνθεση που κοσμεί την κεντρική πλατεία του δήμου Ελευθερίου-Κορδελιού, δεσπόζει σε μία κόγχη η μορφή του μαρτυρικού Δεσπότη Χρυσοστόμου Σμύρνης, που παραδόθηκε στον τουρκικό όχλο και βασανίστηκε άγρια, με τις μορφές έγκριτων πολιτών της Σμύρνης που βρήκαν κι αυτοί τραγικό θάνατο. Προτομές βέβαια  και ανδριάντες  του Χρυσοστόμου υπάρχουν σε πολλές πόλεις της Ελλάδας και στη γειτονική μας Δράμα, στην οποία είχε νωρίτερα υπηρετήσει στα δύσκολα χρόνια   της ασύστολης βουλγαρικής προπαγάνδας.

Ψηφιδωτή σύνθεση στο Δήμο  Ελευθερίου-Κορδελιού

Γλυπτή σύνθεση στο Δήμο Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης

Ένα διαφορετικό μνημείο  απαντάμε  στο Δήμο Κορυδαλλού, στην Αθήνα. Πρόκειται για μια ξυλόγλυπτη  μοντέρνα σύνθεση  μιας βάρκας με τους επιβάτες της, που παραπέμπει  στις σκηνές αλλοφροσύνης που εκτυλίχθηκαν στο λιμάνι της Σμύρνης και στο ταξίδι του γλυτωμού. Ταξίδι που δεν κατάφεραν όλοι να ολοκληρώσουν, αφού πολλές βάρκες ανατράπηκαν από το πλήθος όσων μπήκαν και άλλοι βρήκαν το θάνατο σπρωγμένοι από τα πληρώματα   των συμμαχικών πλοίων.

Πλατεία Αλησμόνητων Πατρίδων Δήμου Κορυδαλλού - Μνημείο αφιερωμένο στα θύματα της Καταστροφής της Σμύρνης

Σίγουρα στην περιδιάβαση αυτή έχουμε αφήσει  και άλλα αξιόλογα μνημεία που για πρακτικούς λόγους δεν γίνεται η αναφορά τους. Αξίζει όμως να αναφέρουμε το μνημείου Προσφυγικού Ελληνισμού στην Έδεσσα, γιατί εκεί οι προσφυγικοί Σύλλογοι της πόλης σε συνεργασία με τους γηγενείς έκαναν μία υπέρβαση και δημιούργησαν ένα κοινό μνημείο  που παρουσιάζει μία ομάδα προσφύγων,  έναν Πόντιο, έναν Μικρασιάτη, μία Θρακιώτισσα και τα παιδιά τους. Από πάνω τους δεσπόζει η μορφή τής Μακεδονοπούλας, χαραγμένη συμβολικά πάνω σε μάρμαρο, να τούς αγκαλιάζει.

Μνημείο Προσφυγικού Ελληνισμού στην Έδεσσα

Ο συμβολισμός και το μήνυμα  είναι εδώ ξεκάθαρα. Είναι ένα ζητούμενο πλέον η ενωτική πορεία όλων  των δυνάμεων του έθνους, γιατί μόνο έτσι μπορεί να πορευτεί με ειρήνη  και ασφάλεια και να διεκδικήσει τα δίκαια αιτήματά του. Όπως ακριβώς το νερό κυλά από τις πηγές του και σχηματίζει παραπόταμους που ενώνονται σε κάποιο σημείο σχηματίζοντας ένα μεγάλο ποτάμι, έτσι και ο προσφυγικός Ελληνισμός, ερχόμενος από τις άκρες της Ανατολής, συνάντησε  το ντόπιο ελληνικό στοιχείο μπολιάζοντας στον ελλαδικό κορμό τα ήθη και τις παραδόσεις του.

Δική μας υποχρέωση να διατηρήσουμε τη μνήμη, να θυμόμαστε, όχι για να μισούμε τους ανθρώπους αλλά για να αποστρεφόμαστε τέτοιες πρακτικές που ξεκληρίζουν λαούς. Η διατήρηση της Μνήμης και μάλιστα από τη μικρή ηλικία είναι πρώτιστο καθήκον μας όπως επισημαίνει και ο Πλούταρχος στο έργο του «Περί παίδων αγωγής» § 9Ε:  Περισσότερο από όλα πρέπει να ασκείται και να γυμνάζεται η μνήμη των παιδιών. Γιατί ,αυτή μοιάζει με ταμείο της παιδείας  και είπαν στη μυθιστορία ότι μητέρα των Μουσών είναι η Μνημοσύνη, υπαινισσόμενοι και δηλώνοντας ότι από τη φύση τίποτα δε γεννά και δεν ανατρέφει, όπως η μνήμη. Αυτή, λοιπόν, πρέπει να ασκηθεί ό,τι κι αν από τα δύο συμβαίνει είτε δηλαδή από τη φύση τους είναι ισχυροί  στη μνήμη οι νέοι είτε είναι ξεχασιάρηδες? Μην ξεχνούν οι πατέρες ακόμη και αυτό, ότι ο τομέας της μάθησης, που έχει σχέση με τη μνήμη, έχει πολύ μεγάλη σημασία όχι μόνο στη διαδικασία της αγωγής αλλά σε όλες τις πράξεις της ζωής. Γιατί, η ανάμνηση των πράξεων του παρελθόντος γίνεται οδηγός για τις σωστές αποφάσεις που αφορούν το μέλλον.

Μην ξεχνάμε άλλωστε πως στην ελληνική μυθολογία, η Μνημοσύνη ήταν η θεά της μνήμης και της σοφίας μαζί, μητέρα των Μουσών, των τεχνών και των επιστημών, εγγυήτρια επομένως της συνέχειας του πολιτισμού. Επειδή λοιπόν, η μνήμη είναι αυτή που διαμορφώνει την ατομική και συλλογική μας ταυτότητα, η αγωνιώδης αναζήτηση της, οφείλει να είναι από τις θεμελιώδεις προτεραιότητες  στη ζωή μας.