Ο Διαφωτισμός

Διδακτικοί στόχοι

 Να κατανοήσουμε τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες υπό τις οποίες εκδηλώθηκε το κίνημα του Διαφωτισμού.

Να επισημάνουμε και να εκτιμήσουμε το περιεχόμενό του με βάση τους κυριότερους εκπροσώπους του και τα έργα τους.

Να διακρίνουμε τις επιδράσεις του στους λαούς της Ευρώπης και της Αμερικής και ιδιαίτερα στους λαούς κάτω από ξένη κυριαρχία (Βαλκάνιοι-Έλληνες).

α. Το πλαίσιο διαμόρφωσής του

Χρονικά όρια:17^ος-18^ος αι.

Ανισομερής ανάπτυξη και πρόοδος ευρωπαϊκών χωρών

Συμμετοχή χωρών Δυτικής Ευρώπης

Αποχή, απόσταση  χωρών Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης

Αφετηρία:  Αγγλία  λόγω της οικονομικής της ανάπτυξης (εμπόριο, ναυτιλία) και της Ένδοξης Επανάστασης του 1688

Πολιτική ισχύς αστικής τάξης

Καθιέρωση συνταγματικής μοναρχίας και κοινοβουλευτισμού

Πόλος έλξης κάθε  φιλελεύθερου πνεύματος

Επίκεντρο: Η Γαλλία

Παρατεταμένη κρίση λόγω της απόλυτης μοναρχίας

Έντονη αντιπαράθεση αστών

Γαλλική Επανάσταση 1789

Εκφράσεις του Διαφωτισμού ή Αιώνα των Φώτων

Τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές

Ανάπτυξη κριτικής σκέψης και επιστήμης

Πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου

Στόχοι: η βελτίωση του ανθρώπου και η αναμόρφωση της κοινωνίας

Ανάλυση, ερμηνεία κοινωνικών φαινομένων, προτάσεις για τη λύση των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων

β. Οι ιδέες και οι φορείς τους

Κύριοι εκφραστές: οι φιλόσοφοι

Έρεισμα: ο ορθός λόγος, οι ανακαλύψεις και τα πορίσματα της επιστήμης

Βολταίρος (1694-1778): Υπερασπιστής της ανεξιθρησκίας μέχρις εσχάτων

Πολιτικές ιδέες

Πρότυπο στο χώρο των πολιτικών ιδεών: η Αγγλία

Προδρομική μορφή: Τζον Λόκ (1632 -1704)

Διατύπωση αρχής Κοινωνικού Συμβολαίου μεταξύ αρχόντων και αρχομένων με δικαίωμα λύσης της σχέσης από την πλευρά των αρχομένων.

Γαλλία Πολιτικοί φιλόσοφοι και θεωρίες

Μοντεσκιέ(1698-1755)

«Το Πνεύμα των Νόμων» Αρχή διάκρισης των εξουσιών-Βάση μεταγενέστερων διακηρύξεων και πολιτειακών κειμένων.

Ζαν ?Ζακ Ρουσσώ (1712-1778)

«Κοινωνικό Συμβόλαιο» 1762

Συμφωνία αρχόντων-αρχομένων που εγγυάται την ελευθερία και την ισότητα.

Κυριαρχία Γενικής βούλησης στα πλαίσια της δημοκρατίας και της ισχύος των νόμων.

Ανάγκη υπέρβασης της κοινωνικής ανισότητας με επιστροφή σε μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ πρωτόγονης (φυσικής) οργάνωσης και σύγχρονης.

«Αιμίλιος» ή «Περί αγωγής»

Προϋπόθεση αναμόρφωσης: η παιδεία

Σεβασμός στην  προσωπικότητα του παιδιού

Φυσική, ανακαλυπτική διδασκαλία

Τσέζαρε Μπεκαρία (1738-1794)

Υπεράσπιση αξιοπρέπειας του ανθρώπου

«Περί εγκλημάτων και ποινών» εξανθρωπισμός ποινών

Αιτήματα για την κατάργηση της δουλείας

γ. Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού

Πληθώρα κέντρων και φορέων

Εφημερίδες, βιβλία, Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια, καφέ, σαλόνια, επιστημονικές ακαδημίες, λέσχες, κοινωνικές συγκεντρώσεις, μυστικές ενώσεις.

Ταξίδια και επαφές στο εξωτερικό

Θαυμαστές της πεφωτισμένης δεσποτείας: Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας και η Μεγάλη  Αικατερίνη της Ρωσίας.

Μέσο προώθησης: το μετασχηματισμένο λεξιλόγιο και η διαφοροποίηση της σημασίας λέξεων με ιδιαίτερη βαρύτητα (κράτος, έθνος, ευτυχία, αρετή...) Επανάσταση ιδεών που ενσαρκώνεται στα Λεξικά της εποχής, κυρίως στην Εγκυκλοπαίδεια του Ντιντερό.

Θέματα για συζήτηση

1. Να εξηγήσετε γιατί ο Διαφωτισμός ξεκίνησε από την Αγγλία και επίκεντρό του υπήρξε η Γαλλία.

2. Ποια βασικές αρχές του Διαφωτισμού προβάλλει ο Βολταίρος στα αποσπάσματα που δίνονται στo σχολ. μας βιβλίο;

3. Ποια δεινά γεννά στην κοινωνία η έλλειψη  θρησκευτικής ανοχής και η επικράτηση του φονταμενταλισμού;

4. Στο παράθεμα από τις Φιλοσοφικές Επιστολές του Βολταίρου να αποδώσετε το νόημα της μεταφορικής φράσης «Στον ουρανό από όποιο δρόμο θέλει ο καθένας». Γιατί ο Γάλλος διαφωτιστής είναι θαυμαστής της Αγγλίας;

5. Ποια θεμελιώδη αρχή  θέτει ως προϋπόθεση της ελευθερίας ο Μοντεσκιέ στο «Πνεύμα των Νόμων»; Να εξετάσετε εάν έχει ισχύ και σήμερα και τι σημαίνει η απουσία της στα σύγχρονα πολιτεύματα.

6. Αφού διαβάσετε τα παραθέματα με τις πολιτικές αντιλήψεις του Ρουσσώ, να εξετάσετε το ρόλο των νόμων στην κοινωνία και, αφού ορίσετε αυτό που ονομάζει Γενική Βούληση, να  συσχετίσετε τις θέσεις του με την αρχαιοελληνική αντίληψη για το ρόλο του πολίτη και ειδικότερα του Αριστοτέλη, που παρουσιάζει τον άνθρωπο ως πολιτικό ζώον.

7. Γνωρίζοντας πως υπάρχουν μέθοδοι διδασκαλίας δασκαλοκεντρικές και μαθητοκεντρικές, συντηρητικές και πιο φιλελεύθερες, να αξιολογήσετε τις παιδαγωγικές αντιλήψεις του Ρουσσώ με βάση το σχετικό παράθεμα από τον Αιμίλιο και να αναζητήσετε τα χαρακτηριστικά της ανακαλυπτικής μάθησης. Εφαρμόζεται αυτή σήμερα στο ελληνικό σχολείο;

8. Πως λειτουργούσαν τα σαλόνια των μεγαλοαστών και τα καφέ στην περίοδο του Διαφωτισμού; Έχετε ακούσει τους όρους φιλολογικό σαλόνι ή  λογοτεχνικό καφενείο; Να αναζητήσετε στοιχεία για τη λειτουργία τους στην πατρίδα μας. Πως λειτουργούν σήμερα τα καφενεία για τους Νεοέλληνες;

http://omadaasty.blogspot.gr/2014/02/kafeneiastekiatonlogotexnon.html

9. Αφού διαβάσετε το απόσπασμα από το ιστορικό μυθιστόρημα του Άρη Φακίνου «Το κάστρο της μνήμης», να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

α. Σε ποια κοινωνική ομάδα βρήκε ένθερμους υποστηρικτές το κίνημα του Διαφωτισμού;

β. Ποιες απόψεις και ενδιαφέροντα των Διαφωτιστών ενστερνίζονται και τι προσδοκούν από τις νέες ιδέες;

γ. Υπήρχε απόλυτη ταύτιση στις απόψεις τους;

... Όμως ο Ετιέν ντε Μπρισάκ δεν ήταν ούτε υπουργός ούτε διπλωμάτης αλλά ένας μισοξεπεσμένος Γάλλος αριστοκράτης, που, αντί να περνάει τον καιρό του κάνοντας υποκλίσεις και σαλιαρίζοντας με τις γυναίκες στους χορούς, ξημεροβραδιαζόταν στη βιβλιοθήκη του πύργου του σκυμμένος  πάνω στα βαριά και δερματόδετα βιβλία, στραβωνόταν διαβάζοντας τη νύχτα, στο φως του καντηλεριού, ελληνικά και λατινικά συγγράμματα, μεταφράζοντας στη γλώσσα του, ολάκερα κατεβατά. Στ? αρχοντικό του, κοντά σ? ένα ποτάμι έξω από την Τουλούζη, τον επισκέπτονταν διάφοροι αριστοκράτες φίλοι αλλά από το δικό του φύραμα, άνθρωποι μορφωμένοι κι αυτοί, που ?χαν τις ίδιες συνήθειες και τις ίδιες μανίες με τον οικοδεσπότη... Οι φίλοι του Ετιέν ντε Μπρισάκ  άφηναν δυο ηλικιωμένους και  νυσταλέους ιπποκόμους να ξεζέψουν τ? άλογα και να κουβαλήσουν τα λιγοστά μπαγκάζια, ενώ εκείνοι χάνονταν ένας ένας στον προθάλαμο τ? αρχοντικού κρατώντας στην αγκαλιά βιβλία ή κρατώντας παραμάσχαλα εξάντες, θεοδόλιχους και κανοκιάλια, κασετίνες με διάφορα επιστημονικά όργανα.

Όποιος περνούσε τα βράδια μπροστά από τα παράθυρα της μεγάλης αίθουσας του ισογείου δεν άκουγε μουσικές, καντρίλιες και μενουέτα, όπως σ? άλλα αρχοντόσπιτα, δεν έφταναν μέχρι τ? αυτιά του κοσμικά κουβεντολόγια και γυναικεία χάχανα, θροΐσματα από κρινολίνα. Οι καλεσμένοι του Ετιέν ντε Μπρισάκ   έτρωγαν  κι έπιναν συζητώντας ήρεμα και σοβαρά. Καμιά φορά σηκώνονταν μασουλώντας από το τραπέζι, ανέβαιναν στις κάμαρές τους κι ύστερα ξαναγύριζαν κουβαλώντας χαρτιά ή βιβλία, τα φυλλομετρούσαν και τα ?δειχναν στους ομοτράπεζούς τους...Κι ενώ οι γυναίκες αποτραβιούνταν σ? ένα διπλανό σαλόνι, οι άντρες έπιαναν άλλου είδους κουβέντα, ο τόνος της φωνής τους υψωνόταν, έχαναν την ηρεμία τους. Μερικές λέξεις και φράσεις έρχονταν και ξανάρχονταν σ? όλα τα χείλια, γινόταν λόγος για το βασιλιά και για τους θεσμούς του τόπου, για το παρελθόν του, για το μέλλον του. Ορισμένοι υποστήριζαν το θρόνο τονίζοντας ότι δεν υπήρχε πιο αποτελεσματικός τρόπος να κυβερνηθεί μια χώρα που την αποτελούσαν ένα σωρό διαφορετικοί λαοί, ο καθένας με την Ιστορία του  και με τις παραδόσεις του, με τη δική του γλώσσα. Μόνο με τη βασιλεία, έλεγαν, θα τα ?βγαζε πέρα η Γαλλία μέσα σε μια Ευρώπη που σπαραζόταν συνέχεια από σκληρούς αιματηρούς πολέμους, θα μπορούσε ν? ανταγωνιστεί τους Άγγλους, τους Αυστριακούς και τους Ρώσους, που ?χαν βάλει πόδι στα Βαλκάνια και που αργά ή γρήγορα θα ρίχνονταν στους Οθωμανούς για να μοιραστούν τις κτήσεις του σουλτάνου αναμεταξύ τους.  Μερικοί από τους συνδαιτυμόνες δε συμφωνούσαν, μίλαγαν ξαναμμένοι για Συντάγματα και για ρεπούμπλικες, πρόβλεπαν ότι θα ξεσπούσαν εδώ κι εκεί στην Ευρώπη ταραχές κι επαναστάσεις που θα συνέπαιρναν στη δίνη τους όλα τα κράτη, μικρά και μεγάλα, θ? ανέτρεπαν τις τυραννίες, θα σάρωναν βασιλιάδες κι αυτοκράτορες, θα ?φερναν αντιμέτωπους ολάκερους λαούς.

Πιο αργά, όταν η νύχτα είχε προχωρήσει, οι συμποσιαστές άφηναν την τραπεζαρία κι έβγαιναν στους εξώστες και στις ταράτσες του πύργου, έστηναν τα κανοκιάλια σε τρίποδα και παρατηρούσαν τ? άστρα, μελετούσαν τις τροχιές τους ξετυλίγοντας ρολούς με ουράνιους χάρτες, συγκρίνοντας κι επαληθεύοντας τις παρατηρήσεις τους. Μα η συζήτηση που ?χε αρχίσει την ώρα του δείπνου δε σταματούσε: ακόμα κι εκεί, μέσα στη νύχτα, μέσα στο σκοτάδι, κάτω από τον αστροσπαρμένο θόλο τ? ουρανού με τους αστερισμούς του, με το γαλαξία του, με κάποιον κομήτη που άπλωνε σα μαργωμένη φωτεινή σαύρα την ουρά του, με τους διάττοντες που τινάζονταν ξαφνικά μέσα από τη μαύρη απεραντοσύνη του χάους και χαράκωναν το στερέωμα με τις μαύρες αναλαμπές τους. Με τα μάτια κολλημένα στα κανοκυάλια ή πίσω από των οργάνων τα στόχαστρα, οι φίλοι του Ετιέν ντε Μπρισάκ δεν έπαυαν να κουβεντιάζουν για τους καινούριους κόσμους που θ? ανέτελλαν σε λίγο καιρό εδώ κι εκεί πάνω στη γη, για τις νέες κοινωνίες που θ? αναπτύσσονταν σιγά σιγά σ? όλη την οικουμένη, για τους λαούς που θα ?παιρναν στα ίδια τους τα χέρια τη μοίρα τους και που δε θα ?λυναν  πια με τις διαφορές τους. Κάτω από τον ουρανό με τα εκατομμύρια άστρα, τους μακρινούς ήλιους και τους υποταγμένους σε μια αιώνια και σταθερή πορεία αστερισμούς, μια χούφτα μορφωμένοι αριστοκράτες ονειρεύονταν τους μελλοντικούς θεσμούς του κόσμου, έβλεπαν κιόλας να βασιλεύει στην υφήλιο η σύνεση κι η λογική, κουβέντιαζαν μέχρι τα ξημερώματα για ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη.

              «Το κάστρο της μνήμης» Άρη Φακίνου, Εκδ. Καστανιώτη,σ.118-120

10. Να δώσετε το περιεχόμενο των όρων: επιστημονική ακαδημία, λέσχη, μυστική ένωση. Ποιος ήταν ο σκοπός της σύστασής τους και ποιοι είχαν πρόσβαση σ? αυτές;

11. Τι σημαίνει ο όρος «(πε)φωτισμένη δεσποτεία»;

12.  Ποιος ήταν ο ρόλος των Λεξικών στην περίοδο του Διαφωτισμού;

13. Ποιο περιεχόμενο δίνει στην αρετή ο Βολταίρος στο παράθεμα από το Φιλοσοφικό Λεξικό του; Ταυτίζεται με την αρχαιοελληνική θεώρηση της αρετής; Πρόκειται για αποκλειστικά ατομικό επίτευγμα που καταξιώνει την ύπαρξη;

14. Να εξηγήσετε τη σημασία του μετασχηματισμού του λεξιλογίου. Ποιοι είναι οι κυρίαρχοι όροι και πως νοηματοδοτούνται  την περίοδο αυτή; Θεωρείτε σημαντική την παρουσία τους στο καθημερινό λεξιλόγιο των ανθρώπων; Πως νοηματοδοτούσαν, για παράδειγμα,  τη λέξη κράτος πριν το Διαφωτισμό και τι μετά την εκδήλωσή του; Να απαντήσετε αφού διαβάσετε το απόσπασμα που σας δίνεται:

«Στον αιώνα των Φώτων, η φιλοσοφία παρουσιάζει ένα πολύ ανοιγμένο ριπίδι εννοιών, τόσο που ο καθένας που την αναφέρει τη φορτίζει με ό,τι κρίνει σκόπιμο. Από πολύ νωρίς όμως αρχίζει να παίρνει ένα νόημα μαχητικό, εριστικό: είναι η υγιαίνουσα, η αληθινή, η υγιής, επίθετα δηλαδή, που αποδοκιμάζουν όσους τη βλέπουν αλλιώς, άρρωστη ή ψεύτικη».

Κ.Θ.Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Νεοελληνικά  Μελετήματα 2, Αθήνα, 1977, σ.76