ΑΞΙΟΛΟΓΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΡΑΞΗ

Υπάρχουν κάποιες θεμελιώδεις αρχές που μας επιτρέπουν να στηρίξουμε απόλυτους κανόνες των πράξεων μας, ανεξάρτητα από συγκεκριμένους στόχους και συνέπειες;

Στόχοι υποενότητας

Να εξοικειωθούμε με την ορολογία της καντιανής ηθικής θεωρίας, και γενικότερα με την ηθική θεωρία του Καντ, ο οποίος αναγνωρίζεται ως ο μεγαλύτερος των νεότερων ηθικών φιλοσόφων.

Να διερευνήσουμε τη σχέση ορθολογικότητας, ηθικής πράξης και ελευθερίας.

Να αποτιμήσουμε την καντιανή ηθική θεωρία εστιάζοντας στην έλλειψη εμπιστοσύνης της στα θετικά ανθρώπινα συναισθήματα.

Αναζητώντας τα κριτήρια ορθότητας της ηθικής μιας πράξης σταθήκαμε στα αποτελέσματα, τις συνέπειες στο κοινωνικό σύνολο ή το άτομο σύμφωνα με τη θεωρία του ωφελιμισμού. Κάναμε επίσης αναφορά στα κίνητρα που θεωρούνται βασικό κριτήριο, αν και δε μπορούν να εγγυηθούν για τα αποτελέσματα. Ως πηγή ηθικότητας στις παραπάνω απόψεις θεωρείται η γνώση του ηθικού νόμου, γνώση που ο άνθρωπος αποκτά ασκούμενος και καλλιεργούμενος μέσα στο κοινωνικό σώμα.

Διδακτικές επισημάνσεις

Πρώτον, το να νιώθει  κανείς συμπόνια για κάποιον που πάσχει μπορεί να θεωρείται αξιέπαινη στάση, αλλά για τον Καντ, δεν έχει σχέση με την καθαρή ηθική. Αντιθέτως, πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι σαφώς υπάρχουν ηθικά συναισθήματα, όπως η συμπόνια, η συμπάθεια, οι ενοχές και οι τύψεις, και, όταν τα διαχωρίζει κανείς από την ηθική- πράγμα που προσπάθησε να κάνει ο Καντ- παραβλέπει μια ουσιαστική πτυχή της ηθικής συμπεριφοράς.

Δεύτερον, ο Καντ δε λαμβάνει υπόψη του τις συνέπειες των πράξεων. Αυτό σημαίνει, για παράδειγμα, ότι κάποιοι «καλοπροαίρετοι» που προκαλούν από ανικανότητα, για παράδειγμα, πολυάριθμους θανάτους και τους δικαιολογούν για κάποιους δικούς τους λόγους, σύμφωνα  με τη θεωρία του Καντ είναι δυνατόν να θεωρηθούν ηθικά άμεμπτοι και να κριθούν κυρίως για τις προθέσεις τους.

Ερωτήσεις

1.Ποιο είναι το περιεχόμενο της καντιανής θεωρίας για το κριτήριο της ηθικότητας των πράξεών μας;

2.Ποιες προϋποθέσεις θεωρεί απαραίτητες ώστε να χαρακτηρίσει ηθική μια πράξη; 

3. Πως προκύπτει και ποια είναι η κύρια αρχή του ηθικού νόμου; Πως την ονομάζει και ποια η σημασία των όρων που την αποτελούν;

4. Ποια είναι η θέση και η σημασία της ελεύθερης βούλησης στην καντιανή θεωρία;

5. Ο ανορθολογισμός είναι για τον Καντ κύριο γνώρισμα της ηθικά εσφαλμένης πράξης. Να τεκμηριώσετε τη θέση του με  ένα παράδειγμα.

6. Ποια οφέλη για το άτομο και το κοινωνικό σώμα εξασφαλίζει η υιοθέτηση του ηθικού νόμου του Καντ;

7. Πως εκφράζεται το αίτημα του ισότιμου σεβασμού των ανθρώπων στα πλαίσια της  κατηγορικής προσταγής; Να το συσχετίσετε με την ευαγγελική προτροπή: «Καθώς θέλετε ?να ποι?σιν ?μ?ν ο? ?νθρωποι, καί  ?με?ς ποιε?τε α?το?ς ?μοίως» (Λουκ. 6,31)

8. Σε ποιες περιπτώσεις ο άνθρωπος μεταχειρίζεται τους άλλους και τον εαυτό του ως «μέσα»  και όχι «σκοπούς», κατά τον Καντ;

9. Ποιες ενστάσεις μπορούμε να προβάλουμε στη θέση του Καντ πως μόνο ο ορθός λόγος παρέχει το κριτήριο της ηθικής ορθότητας;

10. Πως τοποθετείται ο ίδιος απέναντι στα ανθρώπινα αισθήματα και ιδιαίτερα στην αγάπη; Ποια είναι η δική σας θέση; Μπορεί και σε ποιες περιπτώσεις η αγάπη για τους συνανθρώπους μας να είναι βλαπτική;

Πικάσο, Η σούπα, 1903, Ιδιωτική Συλλογή, Τορόντο.
Ο πίνακας εγκωμιάζει τα χαρίσματα της ευσπλαχνίας και της προσφοράς

Παρατηρήστε προσεκτικά  τον πίνακα και σκεφτείτε που οδηγούμαστε αν αποκλείσουμε την αγάπη, τη στοργή,  το ενδιαφέρον από αυτήν την πράξη, που θα οδηγηθούμε.

Θέματα για συζήτηση

Α. Η θεωρία του Καντ για την κατηγορική προσταγή

Ο Καντ υποστήριξε ότι οι ηθικές επιλογές που κάνουμε στη ζωή μας υπαγορεύονται από τη βούλησή μας. Όμως με τον όρο «βούληση», στην προκειμένη περίπτωση δεν εννοεί επιθυμίες, ορέξεις, πάθη, συγκινήσεις, συναισθήματα, ένστικτα ή όποιες άλλες, τέλος πάντων, ψυχικές αντιδράσεις συνηθίζουμε  να αποδίδουμε με τον όρο αυτό. Ο Καντ στην ηθική βούληση, την οποία ταυτίζει με ό,τι  αποκαλεί πρακτικό λόγο, δίνει ένα ιδιαίτερο νόημα.

Η εμπειρική και η καθαρή μορφή της βούλησης

Ο Καντ διακρίνει δύο μορφές βούλησης, την καθαρή και την εμπειρική. Για να δούμε τη διαφορά μεταξύ αυτών των δύο μορφών βούλησης, ο Καντ μας καλεί να σκεφτούμε την περίπτωση δύο παντοπωλών.  Και οι δύο φροντίζουν να είναι έντιμοι, όταν ζυγίζουν τα εμπορεύματά τους για τους πελάτες τους. Ο ένας όμως ζυγίζει σωστά, γιατί έτσι θέλει να αποκτήσει μεγαλύτερη πελατεία, ενώ ο άλλος το κάνει αυτό, γιατί θέλει απλώς να είναι τίμιος. Μπορεί οι δύο παντοπώλες να κάνουν το ίδιο πράγμα, να είναι έντιμοι στο ζύγι, αλλά επιδιώκουν διαφορετικά πράγματα. Το κίνητρο της βούλησης του ενός να είναι έντιμος, είναι το κέρδος, ενώ το κίνητρο της εντιμότητας του άλλου είναι η βούλησή του να είναι έντιμος.  Στην πρώτη περίπτωση έχουμε ένα παράδειγμα εμπειρικής μορφής βούλησης, ενώ στη δεύτερη ένα παράδειγμα καθαρής μορφής βούλησης.

                                                                 Αρχές Φιλοσοφίας, Θ. Πελεγρίνη, ΟΕΔΒ     σ.97-98

Πως διαγράφεται ο ρόλος της βούλησης στην καντιανή θεωρία; Γιατί διακρίνει δύο μορφές και τις ονομάζει έτσι; Να αναφέρετε ένα αντίστοιχο παράδειγμα με αυτό των παντοπωλών από τη σχολική σας ζωή.

Β. Σύμφωνα με την αρχή της κατηγορικής προσταγής, καθένας έχει το δικαίωμα να επιλέξει όποια αρχή κρίνει σωστή, εφόσον αυτή μπορεί να καταστεί ηθικός νόμος για όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως- συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου. Κάθε φορά που κάποιος βρίσκεται ενώπιον ενός ηθικού ζητήματος θα πρέπει, πριν λάβει την τελική απόφασή του, να θέτει στον εαυτό του το ερώτημα: «τι θα συνέβαινε, αν όλοι οι άνθρωποι έκαναν αυτό που εγώ σκέφτομαι να κάνω τώρα;» Και αναλόγως, αν η απόφασή του μπορεί να καταστεί ηθικός νόμος, κοινός για όλους τους ανθρώπους, δικαιούται να την ενστερνιστεί.

Έτσι προβάλλοντας μέσα του κανείς, πριν από τη λήψη οποιασδήποτε απόφασής του, το γενικευμένο ερώτημα «τι θα συνέβαινε, αν όλοι οι άνθρωποι έκαναν αυτό που εγώ σκέφτομαι να κάνω τώρα;», μπορεί να απαλλαγεί από κάθε σκοπιμότητα, προσωπική επιδίωξη και ατομικό όφελος, που αποτελούν συνήθως τις αιτίες, για να προβαίνουμε σε λανθασμένες επιλογές.

Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, έναν επιχειρηματία που η μανία του να πλουτίσει όσο γίνεται περισσότερο τον ωθεί να μεταχειρίζεται τον κάθε υπάλληλό του κατά τρόπο σκληρό, θεωρώντάς τον απλώς ως ένα μέσο αύξησης των κερδών του. Αν ο επιχειρηματίας είχε την ψυχραιμία να θέσει στον εαυτό του το γενικευμένο  ερώτημα «τι θα συνέβαινε, αν  όλοι οι άνθρωποι μεταχειρίζονταν ο ένας τον άλλο ως μέσο», το πιθανότερο ήταν να αναθεωρήσει την ανοίκεια συμπεριφορά του προς τους υπαλλήλους του. Και αυτό γιατί, αν υιοθετούσε έναν ηθικό νόμο, σύμφωνα με τον οποίο θα πρέπει να μεταχειριζόμαστε ο ένας τον άλλο ως σκοπό και ποτέ απλώς ως μέσο, τότε, επειδή, όπως είδαμε, ο ηθικός νόμος δεν επιδέχεται εξαιρέσεις, ο επιχειρηματίας θα έπρεπε να σκεφτεί την περίπτωση που οι άλλοι θα τον χρησιμοποιούσαν ως μέσο. Και αυτό βέβαια δεν θα μπορούσε να το δεχτεί. Γιατί κανένας άνθρωπος υπό κανονικές συνθήκες, δεν ανέχεται να τον μεταχειρίζονται οι άλλοι ως μέσο.

                                                                                                                           ό.π.  σ.101-102

Με ποιο αίτημα της κατηγορικής προσταγής συνδέεται το απόσπασμα; Το θυμόμαστε στις καθημερινές μας σχέσεις;

Γ. «Ο  Καντ είχε, εξαρχής, την εντύπωση- για να μην πω τη βεβαιότητα- ότι η διάκριση του καλού από το κακό είναι κάτι πολύ πιο ουσιαστικό από μια συναισθηματική φόρτιση. Συμφωνούσε με τους ορθολογιστές, που τόνιζαν ότι η ανθρώπινη συνείδηση ξέρει να διακρίνει το δίκαιο από το άδικο.[...] Όλοι οι άνθρωποι συλλαμβάνουν τα γεγονότα του κόσμου υποταγμένοι στον νόμο της αιτιότητας ? κι όλοι έχουν πρόσβαση στον παγκόσμιο ηθικό νόμο. Ο ηθικός αυτός νόμος έχει απόλυτη ισχύ, όπως και οι νόμοι της φύσης. Όπως στηριζόμαστε στη βάση της αιτιότητας και δεχόμαστε ότι όλα έχουν μια αιτία, όπως ξέρουμε πως πάντοτε εφτά και πέντε κάνει δώδεκα, έτσι θεμελιώνουμε την ηθική μας στον παγκόσμιο ηθικό νόμο».

«Και τι λέει αυτός ο παγκόσμιος ηθικός νόμος;»

«Επειδή προϋπάρχει των εμπειριών είναι ?τυπικός?. Αυτό σημαίνει ότι δε σχετίζεται με ορισμένες ηθικές επιλογές. Ισχύει για όλους τους ανθρώπους, σε όλες τις κοινωνίες και σε όλες τις εποχές. Δε λέει λοιπόν, ότι σ? αυτή ή την άλλη περίπτωση πρέπει να ενεργήσεις έτσι κι όχι αλλιώς. Λέει πως πρέπει να φέρεσαι σε κάθε περίπτωση».

«Μα... τι νόημα έχει ένας ηθικός νόμος που δε μας λέει πως πρέπει να φερόμαστε σε συγκεκριμένες περιπτώσεις;»

«Ο Καντ διατυπώνει τον ηθικό νόμο ως κατηγορική προστακτική. Ονομάζοντάς τον ?κατηγορικό?, εννοεί ότι ισχύει σε κάθε περίπτωση. Πέρα απ? αυτό είναι ?προστακτική?, δηλαδή διαταγή. Κανείς επομένως, δεν μπορεί να τον παραβεί».

                                          Ο κόσμος της Σοφίας   Γκάαρντερ Γιοστέιν, Εκδ. Λιβάνη  σ.397-8

Ποιος χαρακτήρας της ηθικής πράξης τονίζεται στο απόσπασμα; Με τι παραλληλίζεται; Θεωρείτε πως είναι μια αναλογία που ισχύει και μπορεί να αποδειχθεί;

«Μια ελεύθερη βούληση και μια θέληση κάτω από ηθικούς νόμους είναι ένα και το αυτό»

                                                                              Καντ