ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Απορίες και ενστάσεις για τη δυνατότητα ηθικής σκέψης και πράξης

Διδακτικός στόχος

Να διερωτηθούμε αν η βάση της ηθικής σκέψης και πράξης είναι ή δεν είναι υποκειμενική, αν το εγωιστικό στοιχείο αποκλείει ή δεν αποκλείει τη δυνατότητα ηθικής πράξης, αν επικρατεί μόνο ο ηθικός σχετικισμός ή αν οι ηθικές αντιλήψεις δεν αποκλίνουν, τελικά, τόσο ριζικά η μία από την άλλη.

Γενικές παρατηρήσεις

Δυσκολίες στην αναζήτηση ενός πειστικού, λειτουργικού, οικουμενικού και υπερχρονικού κριτηρίου ηθικότητας

Οι απόψεις των φιλοσόφων και κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου ποικίλλουν:

• Η  ηθική είναι ζήτημα υποκειμενικών, συναισθηματικών αντιδράσεων, έκφραση επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας.
• Η ηθική διαφοροποιείται από εποχή σε εποχή, από κοινωνία σε κοινωνία, από πολιτισμό σε πολιτισμό.
• Η ηθική αποκλείεται από την εγωιστική φύση του ανθρώπου, εμπόδιο στην υπέρβαση του εαυτού του  και στην έμπρακτη αναγνώριση των δικαιωμάτων των άλλων.
• Δεν μπορούμε να μιλάμε για  ηθική ευθύνη εφόσον δεν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι.
• Τέλος, τίθεται το ερώτημα: γιατί να είναι κανείς ηθικός, αν μπορεί να αποφύγει τις κυρώσεις του νόμου και δεν αποδέχεται κάποια μεταφυσική ερμηνεία στη ζωή του;

1.Μήπως οι ηθικές κρίσεις δεν είναι τίποτε περισσότερο από απλές εκδηλώσεις υποκειμενικών συναισθημάτων επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας και προτροπές υιοθέτησης κάποιας συγκεκριμένης μορφής συμπεριφοράς;

Να εκφέρετε μία κρίση με ηθικό περιεχόμενο και να δώσετε μία συνώνυμη έκφρασή της. Π.χ. Είναι ανέντιμο να λες ψέματα. Δεν εγκρίνω, αποδοκιμάζω τα ψέματά σου.

Τι παρατηρείτε; Τι εκφράζουν αυτές οι προτάσεις; Με ποια κριτήρια άλλοτε επιδοκιμάζουμε και άλλοτε αποδοκιμάζουμε μια σκέψη ή μια πράξη; Μπορείτε να επιχειρηματολογήσετε για να τις υποστηρίξετε; Κατά πόσο κάποιες κρίσεις που εκφράζουν προσωπικά μας συναισθήματα, μπορούν να ελεγχθούν ορθολογικά;

Τι πρεσβεύει ο  Χιουμ για τις συναισθηματικές αντιδράσεις των ανθρώπων σε ηθικά ζητήματα;

Αυτού του είδους οι φιλοσοφικές προσεγγίσεις θεωρούν ότι το νόημα των ηθικών κρίσεων είναι ψυχολογικό και υιοθετούνται από τους γλωσσοαναλυτικούς φιλοσόφους, που ονομάζονται και μετα-ηθικοί φιλόσοφοι. Γι?αυτούς η ηθική γλώσσα είναι μέρος της ανθρώπινης γλώσσας. Ως εκ τούτου οι ηθικές λέξεις και εκφράσεις υπόκεινται στους κανόνες που διέπουν το νόημα της γλώσσας γενικά. Οι ηθικές εκφράσεις δηλαδή, δηλώνουν απλώς  την ψυχολογική διάθεση αυτού που  τις χρησιμοποιεί. Κατά τον Αίερ, εισηγητή της συγκινησιακής θεωρίας, οι άνθρωποι με τις ηθικές λέξεις  και εκφράσεις δεν επιδιώκουν να μας παράσχουν πληροφορίες για τα γεγονότα και τα πρόσωπα στα οποία αναφέρονται, αλλά να εκφράσουν τις ψυχικές διαθέσεις τους ?την επιδοκιμασία τους ή την αποδοκιμασία τους, τη συμπάθεια ή την αποστροφή τους κτλ-προς τα πρόσωπα ή τις πράξεις για τα οποία μιλούν.

Ως αντίλογος διατυπώνεται η άποψη πως όλα τα πρέπει που διατυπώνουμε παραπέμπουν σε ηθικές αρχές και σε πρότυπα ηθικής συμπεριφοράς που έχουν καθολική ισχύ. Π.χ όταν λέμε σε κάποιον «πρέπει να τηρήσεις την υπόσχεσή σου», τον καλούμε να προσαρμόσει την ηθική του συμπεριφορά σε μια καθολική ηθική αρχή σύμφωνα με την οποία όλοι πρέπει να τηρούμε τις υποσχέσεις μας. Εδώ εντάσσεται και η άποψη του Χιουμ  που δέχεται πως η βάση της ηθικής σκέψης και πράξης είναι συναισθηματική, όχι όμως και υποκειμενική. Κι αυτό γιατί ο συναισθηματικός κόσμος όλων των ανθρώπων είναι πανομοιότυπος, οπότε το συναίσθημα του ενός εύκολα μπορεί να κινητοποιήσει το συναίσθημα των άλλων και να αντικειμενοποιηθεί.

                                                                            Πηγή: Αρχές Φιλοσοφίας Θ.Πελεγρίνη

2.Υπάρχουν άραγε κοινά ηθικά κριτήρια για όλους τους ανθρώπους και σε όλες τις εποχές;

Διδακτικές επισημάνσεις (από το βιβλίο του καθηγητή)

Είναι ανάγκη να κατανοήσουμε πως η διάκριση σε σωστές και εσφαλμένες πράξεις σημαίνει την ύπαρξη ενός κριτηρίου ηθικότητας, δηλαδή μιας σταθεράς που θα χρησιμεύει ως μέτρο κρίσης του καλού και του κακού. Αν και κάποιο απόλυτο κριτήριο δε φαίνεται να έχει γίνει γενικά αποδεκτό, καθώς οι άνθρωποι δεν έφτασαν ποτέ σε τέτοια ομοιομορφία ηθικής κρίσης, ώστε να αποτιμούν με τον ίδιο τρόπο τα καλά και τα κακά, ωστόσο έχουν χρησιμοποιηθεί ορισμένοι κανόνες που βρήκαν κάποια ευρύτερη αναγνώριση, όπως λόγου χάριν ο ?χρυσός κανόνας?: ?να  κάνετε στους άλλους ό,τι θα θέλατε κι εσείς να σας κάνουν οι άλλοι? (ή αρνητικά: ?αυτό που δε σου αρέσει μην το κάνεις στον άλλον).

Η εκτέλεση του Αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού, 1867, λάδι σε μουσαμά. Έργο του Εντουάρ Μανέ εμπνευσμένο από την 3η Μαΐου 1808 του Γκόγια.

http://www.kathimerini.gr/275373/article/epikairothta/kosmos/h-politikh-sthn-texnh-ths-zwgrafikhs

Διδακτική αφόρμηση

Διαβάστε το απόσπασμα από τον πλατωνικό διάλογο «Κρίτων» και απαντήστε στις ερωτήσεις:

 Ποια είναι η βασική ηθική αρχή την οποία εδώ υπερασπίζεται ο Σωκράτης;

 Τι χαρακτήρα της αποδίδει; Απαντάτε στα λεγόμενά του, στοιχεία της μεταγένεστερης  καντιανής κατηγορικής προσταγής;

Πως πιστεύετε θα τοποθετούνταν οι σοφιστές στα λεγόμενά του, με βάση όσα γνωρίζετε γι?αυτούς;

Σωκρ. Παραδεχόμαστε πως με κανέναν τρόπο δεν πρέπει ν? αδικούμε με τη θέλησή μας ή σε μερικές περιπτώσεις μπορούμε ν? αδικούμε και σ? άλλες όχι; Ή παραδεχόμαστε πως η αδικία σε καμιά περίπτωση δεν είναι τίμιο,  μα ούτε ηθικό πράγμα, όπως συμφωνήσαμε πολλές φορές στα περασμένα χρόνια; [?] Ή μήπως αναντίρρητα έτσι είναι, όπως ακριβώς το δεχόμαστε τότε,  είτε συμφωνεί είτε δε συμφωνεί ο πολύς κόσμος; Και είτε παρουσιαστεί ανάγκη να πάθουμε εμείς χειρότερα  απ? αυτά είτε και ελαφρότερα, όμως πραγματικά η αδικία γι? αυτόν που την κάνει δεν είναι πάντοτε κακό και άσχημο πράγμα;  Το παραδεχόμαστε αυτό ή όχι;

Κρ. Το παραδεχόμαστε.

Σωκρ. Δεν πρέπει λοιπόν να αδικούμε ποτέ και με κανέναν τρόπο.

Κρ. Ποτέ, βέβαια.

Σωκρ. Άρα, ακόμη κι όταν αδικείται κανείς, δεν πρέπει να ανταποδίδει την αδικία, όπως νομίζει ο πολύς ο κόσμος, αφού βέβαια δεν πρέπει να αδικούμε ποτέ και με κανέναν τρόπο.

  Μπορεί να ισχύσει ένας  ηθικός σχετικισμός ή όχι; Ας λάβουμε υπόψη μας ότι το ζήτημα προέκυψε την εποχή των σοφιστών, που ήταν οι εισηγητές της σχετικότητας και του υποκειμενισμού ως προς τον προσδιορισμό της αλήθειας. Πρεσβεύουν αυτοί,  πως εξαιτίας της διαφορετικής εθνικής και κοινωνικής καταγωγής, της διαφορετικής παιδείας και της ιδιαίτερης ψυχοσύστασης ο κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικά συμφέροντα και ανάγκες. Επομένως και η ηθικότητα διαφοροποιείται και ποικίλλει από άνθρωπο σε άνθρωπο.

Ποια είναι τα τρωτά της θεωρίας αυτής;

 Τελικά, οι ηθικές αντιλήψεις αποκλίνουν ριζικά από άνθρωπο σε άνθρωπο, από κοινωνία σε κοινωνία, από εποχή σε εποχή;

Εξετάστε τα φαινόμενα  της δουλείας, της πειρατείας, της θανατικής καταδίκης  και των βασανιστηρίων διαχρονικά και σ? έναν ευρύ χώρο και κάντε τις παρατηρήσεις σας ως προς την ηθικότητά τους. 

Τι σημαίνει για σας καλό ή κακό; Ποιο φαίνεται να επικρατεί στον κόσμο σήμερα και με  ποιες μορφές; Να τις αναγνωρίσετε στον ηθικό, κοινωνικό και πολιτικό βίο.

Υπάρχει κάποιο κριτήριο ηθικής ορθότητας  που λειτουργεί ως χρυσός κανόνας στις ανθρώπινες σχέσεις; Αν ναι,  διατυπώστε τον, θετικά και αρνητικά.

Ζωγραφίζοντας τη Χιροσίμα

Πως τοποθετείται διαχρονικά η παγκόσμια κοινότητα  απέναντι στο γεγονός της ρίψης της ατομικής βόμβας  στη Χιροσίμα στις 6 Αυγούστου του 1945; Υπάρχει περίπτωση να αντιμετωπιστεί μ?έναν ηθικό σχετικισμό;

Θέματα για συζήτηση

Γιατί ο  Αίερ στο πρώτο κείμενο χαρακτηρίζει τις ηθικές έννοιες ψευδοέννοιες; Ποιο είναι το περιεχόμενο της γλωσσοαναλυτικής του προσέγγισης;

Τι πρεσβεύει ο Χιουμ για την  διαμόρφωση των ηθικών  κρίσεων σε μια κοινωνία; Με ποιο σχήμα λόγου καθιστά κατανοητή αυτήν την διαδικασία; Ποιο είναι κατά τη γνώμη του εκείνο το συναίσθημα που λειτουργεί σε μια μεγάλη βάση ώστε να διαμορφώνει  κοινά ηθικά κριτήρια;

Αφού διαβάσετε το απόσπασμα από τα Ηθικά Νικομάχεια Β,6, 14  του Αριστοτέλη, να εξετάσετε αν επαληθεύονται τα λεγόμενά του στην εποχή μας.

?τι τ? μ?ν ?μαρτ?νειν πολλαχ?ς ?στιν (τ? γ?ρ κακ?ν το? ?πε?ρου, ?ς ο?
Πυθαγ?ρειοι ε?καζον, τ? δ? ?γαθ?ν το? πεπερασμ?νου), τ? δ? κατορθο?ν μοναχ?ς (δι? κα? τ? μ?ν ??διον τ? δ? χαλεπ?ν, ??διον μ?ν τ? ?ποτυχε?ν το? σκοπο?, χαλεπ?ν
δ? τ? ?πιτυχε?ν)· κα? δι? τα?τ? ο?ν τ?ς μ?ν κακ?ας ? ?περβολ? κα? ? ?λλειψις, τ?ς δ? ?ρετ?ς ? μεσ?της·?σθλο? μ?ν γ?ρ ?πλ?ς, παντοδαπ?ς δ? κακο?.

Απόδοση στη Νέα Ελληνική Δ. Λυπουρλή

Κάτι ακόμη: Το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί, (30) όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), το σωστό όμως γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι?αυτό και το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο: είναι εύκολο, πράγματι, να αποτύχεις στον στόχο σου και είναι δύσκολο να τον πετύχεις)· να γιατί η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η μεσότητα της αρετής: «καλοί με έναν μόνο τρόπο, κακοί με χίλιους τόσους τρόπους».

Γράφει στο σχολικό μας βιβλίο:  « Στις μέρες μας οι αντιλήψεις για τα ατομικά ανθρώπινα δικαιώματα, οι οποίες θεωρούνται θεμελιώδεις στο δυτικό  κόσμο, φαίνεται πως δεν ισχύουν για άλλες κοινωνίες και πολιτισμούς». Να αναπτύξετε την παραπάνω θέση σε μία παράγραφο 100 -120 λέξεων, με τη μέθοδο της σύγκρισης- αντίθεσης και των παραδειγμάτων.