Μάριου Χάκκα  «Το ψαράκι της γυάλας»

                                                  Αχ, πού ?σαι νιότη, που ?δειχνες,  πως θα γινόμουν άλλος!

                                                                                                         Κώστας Βάρναλης

       Ο Μάριος  Χάκκας γεννήθηκε το 1931, στη Μακρακώμη Φθιώτιδας, μεγάλωσε στην Καισαριανή, όπου ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές και το 1952 γράφτηκε στην Πάντειο. Διέκοψε όμως τις σπουδές του το 1954, διωκόμενος για την πολιτική του ιδεολογία. Ταξίδεψε στη Γαλλία, Ελβετία, Αγγλία, Γερμανία και πέθανε το 1972 στην Αθήνα. Ο Χάκκας έζησε το «διπλό πρόσωπο» της Καισαριανής: Το πρόσωπο του χθες  με τον πόλεμο, την Κατοχή, την πείνα, την Αντίσταση, τις μεταπολεμικές διώξεις, τις εξορίες, και το πρόσωπο του σήμερα με τα χαμένα όνειρα, τις ελπίδες που διαψεύστηκαν, την αστικοποίηση, το νεοπλουτισμό, την πολιτική απραγία και το κυνήγι ιδιωτικής ευτυχίας. Έτσι το παρόν του χαρακτηρίζεται συμβατικό και διαβρωτικό, μεταφέροντας αυτήν την τραγική διάσταση στα αφηγήματά του. Η πρώτη του εμφάνιση στη λογοτεχνία γίνεται το 1965 με την ποιητική συλλογή «Όμορφο καλοκαίρι» και το πεζογράφημα «Οι Κουφοί». Ακολουθούν: «Τυφεκιοφόρος του εχθρού» 1966, «Ο μπιντές και άλλες ιστορίες» 1970, «Το κοινόβιο» 1972 καθώς και τα θεατρικά έργα: «Ενοχή»,  «Αναζήτηση», «Τα κλειδιά».

   Η γραφή του είναι καθαρά προσωπική και διακρίνεται σ? αυτήν η εμπειρία της αρρώστιας και του επικείμενου θανάτου. Βαθμιαία αποκολλάται από τη ζωή και καταγράφει αισθήσεις, παραισθήσεις, αναμνήσεις, απολογισμούς, παραλογισμούς και οράματα. Πολλοί μιλούν για ένα ύφος γκροτέσκο -γελοιογραφική υπερβολή, για να τονιστεί το κακό και το άσχημο- στο έργο  του όπου σε λυρικό έδαφος φυτρώνουν αθυροστομίες και θυμίζει το Χένρι Μίλερ.

Γράφει ο Λ. Πολίτης: « Ο Μ. Χάκκας είναι ένας συγγραφέας εξαιρετικά βασανισμένος σαν άνθρωπος και αποδίδει στα πεζογραφήματά του  τις προσωπικές εμπειρίες του. Πρόκειται  κυρίως για μικρά  κείμενα σε πρώτο πρόσωπο, σαν είδος μονολόγου, που αποτελούν συγχρόνως μια μαρτυρία για την ελληνική πραγματικότητα, αλλά και μια διαμαρτυρία».

Γραμματολογική τοποθέτηση

     Το διήγημα «Το ψαράκι της γυάλας» δημοσιεύτηκε το 1971 στα «Νέα Κείμενα» μαζί με δύο άλλα: «Ένα κορίτσι και ο Γιάννης» και  «Το θεριό- μυρμήγκι». Μέσα από το τεύχος  αυτό επιχειρήθηκε μια παρουσίαση μιας ομάδας λογοτεχνών που τάραξαν  τα λιμνασμένα νερά επί δικτατορίας με τα «Δεκαοκτώ Κείμενα». Στη δεύτερη έκδοση συντάχθηκε από το συγγραφέα στον «Τυφεκιοφόρο του εχθρού» και στην κατηγορία των διηγημάτων «Τ? ανάποδα».

Ερωτήσεις ?Θέματα για συζήτηση

Πως σχετίζεται ο τίτλος με το περιεχόμενο του διηγήματος; Να δικαιολογήσετε την επιλογή του Χάκκα.

Ποιος είναι ο πρωταγωνιστής του διηγήματος; Να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητά του, παρακολουθώντας τον από την αρχή ως το τέλος.

Να χωρίσετε το αφήγημα σε  νοηματικές ενότητες.

Να εντοπίσετε το χώρο, τον ιστορικό και αφηγηματικό χρόνο του διηγήματος και τα χρονικά επίπεδα  στα οποία κινείται. Με ποια αφηγηματική τεχνική ξεκινά;

Στο διήγημα γίνεται λόγος για σημαντικά πολιτικά γεγονότα του 20^ου αι., όπως τα Ιουλιανά και η επιβολή της δικτατορίας των συνταγματαρχών. Αφού ανατρέξετε στην Ιστορία σας, να δείτε πως επηρέασαν τις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις στην Ελλάδα.

Ο Λαός Ξυλογραφία Τάσσου

Ο  ήρωας μας κινείται από το κέντρο στην περιφέρεια. Τι δηλώνει κυριολεκτικά και μεταφορικά μια τέτοια κίνηση;

Ποια είναι τα «ευρήματα» που επινοεί ο ήρωας, για να αποφύγει μια αγωνιστική παρουσία και πως λειτουργούν αυτά;

Πως λειτουργεί το σπίτι για τον πρωταγωνιστή της ιστορίας;

Ποια άλλα πρόσωπα απαντάμε στο διήγημα και γιατί ο συγγραφέας τα αφήνει στην ανωνυμία τους;

Αφού διαβάσετε το άρθρο που σας δίνεται, να εξετάσετε τη λειτουργία του ποδοσφαίρου στην εποχή μας.

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=386895

Η Καισαριανή είναι ο τόπος κατοικίας του ήρωα, συνάμα όμως και ο τόπος που έζησε ο συγγραφέας τα παιδιά και εφηβικά του χρόνια, κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής. Γιατί άραγε τοποθετεί τον ήρωά του εκεί; Να αναζητήσετε στοιχεία για την Καισαριανή από το 1922 μέχρι τα μέσα του 20^ου αι.

Σκηνές προσφύγων στην Καισαριανή

H εκτέλεση των 200 στην Καισαριανή Χαρακτικό Τάσσου

Πως τοποθετείται ο συγγραφέας απέναντι στον ήρωά του, που σημειωτέον  δεν ονομάζει; Σε ποια σημεία φαίνεται η διάθεση απέναντί του;

Ποια χαρακτηριστικά της νεοελληνικής κοινωνίας, την εποχή εκείνη, αποτυπώνονται στο διήγημα;

Ποιους αφηγηματικούς τρόπους απαντάμε στο διήγημα; Να παραθέσετε τα σχετικά χωρία.

Να κάνετε τις παρατηρήσεις σας σχετικά με το ύφος και τη γλώσσα του διηγήματος, προσέχοντας ιδιαίτερα την παρουσία ξένων λέξεων. Τι μαρτυρεί αυτή;

Ποια θεωρείται πως ήταν η πρόθεση του Μ. Χάκκα, ποιος ο στόχος του, γράφοντας αυτό το διήγημα;

Υποθέστε πως είστε ένας παλιός γνώριμος του ήρωα από τα χρόνια της εξορίας και τον βλέπετε την ώρα που προσπαθεί να απομακρυνθεί από το κέντρο. Γράψτε ένα υποθετικό διάλογο μεταξύ σας, σε μια προσπάθεια να τον βγάλετε από την αδράνεια και την παραίτηση.

Μια απόπειρα προσέγγισης

 Θέμα του διηγήματος είναι η πορεία ενός απλού ανθρώπου από την πολιτική συμμετοχή του παρελθόντος (αγωνιστής Κατοχής-Αντίστασης) στην πολιτική απραξία κατά την 21^η Απριλίου, ημέρα  επιβολής του στρατιωτικού νόμου στην Ελλάδα από τους συνταγματάρχες. Στο διήγημα «Το ψαράκι της γυάλας» ο ιστορικός χρόνος είναι η 21^η Απριλίου 1967 και ο πραγματικός μία μέρα από τα χαράματα με το απόγευμα. Στην πορεία όμως γίνονται αλλεπάλληλες αναδρομές με αποτέλεσμα να διευρύνεται  ο χρόνος προς το παρελθόν. Πιο συγκεκριμένα η πορεία δίνεται σε τρία επίπεδα που μεταξύ τους αποτελούν κλίμακα με  καθοδική φορά.

.Ενότητες

α. « Ο άνθρωπος? στις κινήσεις του»: ο αναγνώστης ενημερώνεται για την αιτία που ο ήρωας του διηγήματος βρίσκεται στο δρόμο, καθώς ο αφηγητής ξεκινά την αφήγηση inmediares.

β. «Σ? όλους? τους δρόμους»: προβάλλεται ο τρόπος ζωής, η ιδιοσυγκρασία του ήρωα.

γ. «Ήταν μια χαρά? να φυλαχτεί»: η εσωτερική σύγκρουση του ήρωα.

δ. «Δεν μπορώ? της γυάλας»:  ασύνειδη προσπάθεια κάλυψης, αναζήτηση δικαιολογίας.

ε. «Έβγαλε? Καισαριανή»: καταφυγή στο σπίτι.

Σε σχέση με τον ήρωα:

Παρελθόν: πολιτικά ενεργός-πολιτική αντίθεσης με την επικρατούσα κατάσταση. Πολιτικές συνέπειες: εξορία και φυλακή-μνήμη ηρωικού παρελθόντος-αναβίωση, όχι επιβίωση.

Ιουλιανά 1965: πολιτικά ημιενεργός- πολιτική εφησυχασμού-ουδετεροποίηση-κοινωνική άνοδος- βελτίωση υλικών όρων ζωής-πολιτική υποβάθμιση- αστικοποίηση- συμπόρευση με την κρατούσα ιδεολογία.

Δικτατορία 1967: πολιτικά ενεργός μόνο θεωρητικά- σκέψεις για την κατάσταση-βολεμένος- αποστασιοποιημένος- πολιτική κούραση-αποστράτευση- προσαρμογή στην επικρατούσα κατάσταση-ομοιομορφία με τον κοινωνικό περίγυρο- συμβιβασμός-καθήλωση στα καθημερινά- πολιτική αλλοίωση-ιδεολογική αλλοτρίωση.

Ο χώρος του διηγήματος: το αστικό οικονομικό και κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον, που διαμορφώνει και την αντίστοιχη στάση ζωής.

Το κέντρο είναι ο χώρος των δραματικών εξελίξεων, του καθήκοντος.

Οι συνοικίες είναι ο χώρος αναζήτησης ασφάλειας και αποφυγής συμμετοχής.

Το σπίτι είναι η αφετηρία και το τέρμα μιας κυκλικής κίνησης.

Έτσι η εξωτερική δράση είναι περιορισμένη και μας ενδιαφέρουν περισσότερο, όχι τα εξωτερικά γεγονότα αλλά η εσωτερική περιπέτεια.

Το σπίτι λειτουργεί στο διήγημα ως:

α. πιστοποιητικό του φιλήσυχου ανθρώπου-«Είμαι ένας φιλήσυχος άνθρωπος και πάω στο σπίτι μου».

β. δυνατότητα ήσυχης ζωής και απόλαυσης μετά τις φυλακές και τις εξορίες-«Τα τελευταία χρόνια είχε κι αυτός την Καπούη του?»,

γ. ένταξη του πρώην επαναστάτη στη μικροαστική ζωή και αποξένωση από το παρελθόν-«?με μόνο το σπίτι δημιουργούσε γερό δέσιμο με τούτον τον κόσμο κι αγεφύρωτο χάσμα με το παρελθόν»,

δ. αποξένωση στο πεδίο της δράσης και συναισθηματική βίωση-«Ήταν ωραία ν? ακούς στους δίσκους για καημούς και στερήσεις? ο ίδιος»,

ε. δέλεαρ για συμμόρφωση στις επιταγές  των ισχυρών-«Μόνο ένα κουτσό βηματάκι ? να κοιμάται στο σπίτι του».

    Προσέξτε ακόμη:

• ?τη λειτουργία του εμβατηρίου που μαζικοποιεί το λαό, τον καθοδηγεί ασυνείδητα, ναρκώνει την πολιτική του κρίση, διαστρεβλώνει τα ιδανικά και γεννά την επιθυμία για ομοιομορφία,
• ?τη λειτουργία της φραντζόλας και του καρπουζιού,
• ?το διάλογο με τον άντρα της ξαδέλφης του ήρωα, δηλωτικό της άγνοιας, της αδιαφορίας, της συνειδητής αδράνειας μιας μεγάλης  μερίδας του λαού,
• ?το ποδόσφαιρο που λειτούργησε ως παραπλανητικός ιδεολογικός μηχανισμός με στόχο τον αποπροσανατολισμό των πολιτών,
• ?το ψαράκι της γυάλας στο οποίο διοχετεύεται ο ανθρωπισμός του ήρωα με μια πικρή ειρωνεία για να μη συντριβεί ηθικά σε μια εποχή που οι περισσότεροι ιδιωτεύουν.

       Ο αφηγητής του διηγήματος  είναι εξωτερικός, παντογνώστης και σκόπιμα  δεν ονοματίζει τον ήρωα. Ίσως γιατί αυτός εκφράζει τη μοίρα μιας ολόκληρης γενιάς. Ο λόγος του είναι απλός, καθημερινός, που τρέχει ασθματικά όπως και οι καταστάσεις της ζωής, με καίριες και καλοβαλμένες λέξεις που δεν εξαντλούν τις περιγραφές και τις εμβαθύνσεις  και με σκόπιμα ελλειμματικές φράσεις που αφήνουν πολλά υπονοούμενα.

Χιούμορ, πίκρα, ειρωνεία και σαρκασμός, αλλά και κατανόηση είναι διάχυτα στο διήγημα στο οποίο παρακολουθούμε  την επώδυνη πορεία ενός ανθρώπου που ξεκίνησε επαναστάτης ? οραματιστής και κατέληξε ένας φιλήσυχος μικροαστός. Ταιριάζουν σ? αυτόν τα λόγια του Έριχ Φρομ: «Η ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μια πράξη ανυπακοής και είναι πολύ πιθανό να τελειώσει με μία πράξη υπακοής».

Σημ. Η προσέγγιση αυτή βασίστηκε σε μία διδακτική πρόταση που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Παιδεία, στις αρχές της δεκαετίας του ?90, την οποία η γράφουσα παρέλειψε  να αποδελτιώσει.

Παράλληλα κείμενα

...κι άλλοι είταν κουρασμένοι και δύσθυμοι

κι άλλοι πηδούσαν σαν κουτσά σπουργίτια τις λακκούβες το νερό

στο λασπωμένο προάστιο 

κι άλλοι είχαν αποκτήσει μερσεντές και διπλό ρετιρέ και κοίταζαν

αφ? υψηλού τα λεωφορεία και τους πεζούς και τις τρύπιες

σημαίες

κι άλλοι κοιμόνταν με τα ρούχα και με τα παπούτσια έτοιμοι πάντα

για την παρανομία.

                                             Από το «Τερατώδες Αριστούργημα»του Γιάννη Ρίτσου

α. Ποιες στάσεις ζωής αποτυπώνονται στο μικρό αυτό απόσπασμα από το Γιάννη Ρίτσο; Που θα εντάσσατε τον ήρωα του διηγήματος;

Απολογία νομοταγούς Μανόλη Αναγνωστάκη

Γράφω ποιήματα μέσα στα πλαίσια που ορίζουν οι υπεύθυνες υπηρεσίες
Που δεν περιέχουν τη λέξη: Ελευθερία, τη λέξη: Δημοκρατία
Δεν φωνασκούν: Κάτω οι τύραννοι ή: Θάνατος στους προδότες
Που παρακάμπτουν επιμελώς τα λεγόμενα φλέγοντα γεγονότα
Γράφω ποιήματα άνετα και αναπαυτικά για όλες τις λογοκρισίες
Αποστρέφομαι τετριμμένες εκφράσεις όπως: σαπίλα ή καθάρματα ή πουλημένοι
Εκλέγω σε πάσα περίπτωση την αρμοδιότερη λέξη
Αυτή που λέμε «ποιητική»: στιλπνή, παρθενική, ιδεατώς ωραία.

Γράφω ποιήματα που δεν στρέφονται κατά της καθεστηκυίας τάξεως.

Από τη συλλογή «Ο στόχος» (1970)

α) Να συσχετίσετε τη στάση του ήρωα στο διδαγμένο αφήγημα με αυτήν που προβάλλεται στο ποίημα.

β) Να συγκρίνετε ως προς το ύφος τα δύο κείμενα.

Λευτεριά της αυλής, του ούζου και του ταβλιού, παρέα με τον μπατζανάκι μου, εσένα προσκυνάω. Λευτεριά της βδομαδιάτικης δουλειάς και της κυριακάτικης εκδρομής, εσένα λατρεύω. Λευτεριά, μ?ένα οικοπεδάκι σ?εξαγόρασα κι ένα βιβλιάριο καταθέσεων. Λευτεριά, τ?αυτοκίνητό μου τρέχει μ?εκατόν είκοσι την ώρα, μεγάλη ταχύτητα, ούτε τα δέντρα δεν προλαβαίνω να κοιτάξω, που να διακρίνω χέρια κι αλυσίδες. Λευτεριά, πώς σου φαίνεται η καινούρια μου γραβάτα και το πουκάμισο με τα μοντέρνα γιακαδάκια;

                                        Απόσπασμα από τη συλλογή «Ο μπιντές και άλλες ιστορίες» 

α. Ποια σημασία έχει η Λευτεριά στο παραπάνω κείμενο; Ποια είναι η διαφορά από εκείνη για την οποία αγωνίστηκαν οι Έλληνες π.χ. ενάντια στο Γερμανό κατακτητή;

β. Ποια σημασία έχουν τα υλικά αγαθά για τον ήρωα του παραπάνω αποσπάσματος και ποια για τον ήρωα στο διήγημα του Χάκκα; Να απαντήσετε λαμβάνοντας υπόψην την άποψη του Άγγελου Τερζάκη στο δοκίμιό του  «Ο μηχανισμός του εξανδραποδισμού»: «Έναν καιρό, η διεκδίκηση της ελευθερίας ήταν ακοπότερη, γιατί ήταν περιορισμένες οι ανάγκες. Από τότε που οι ανάγκες πολλαπλασιάστηκαν, αφήνιασαν, μπήκαμε σ' ένα κύκλωμα εξανδραποδιστικό».