Διδακτική ενότητα: Δυϊστικές  θεωρίες-Νους και σώμα

Διδακτικοί στόχοι

Να συνειδητοποιήσουμε το δυσεπίλυτο  πρόβλημα της σχέσης σώματος και ψυχής, που εισηγείται στη νεότερη φιλοσοφία ο Ντεκάρτ, καθώς και την προβληματικότητα της  έννοιας «συνείδηση».

Να ανασυγκροτήσουμε την επιχειρηματολογία του Ντεκάρτ  και να αποτιμήσουμε  την ισχύ της.

Να εξοικειωθούμε με τη θεωρία και το φιλοσοφικό περιεχόμενο του όρου δυϊσμός.

Να διαπιστώσουμε την επικαιρότητα και τον «ανοικτό χαρακτήρα» των ερωτημάτων του σύγχρονου μεταφυσικού προβληματισμού.

Διδακτικές επισημάνσεις (από το βιβλίο του καθηγητή)

Η έννοια «ψυχή» γεννά μια σειρά ερωτημάτων: Τι είναι ψυχή; Που υφίσταται; (Ή μήπως δεν υφίσταται καθόλου αφού δεν έχει υλική υπόσταση;) Υπάρχει ψυχή μόνο στον άνθρωπο ή μήπως και στα ζώα; Γιατί όχι και στα φυτά;  Μήπως υπάρχει μια ευρύτερη ψυχή μέσα στο σύμπαν, που καθιστά όλο το σύμπαν έμψυχο; Διαφέρει η ανθρώπινη ψυχή από την ψυχή των ζώων και των φυτών; Αφού τα έμψυχα όντα ταυτίζονται με τα ζωντανά, μήπως η ψυχή συνδέεται με τη ζωή; (Ο Αριστοτέλης, που έβαλε τα θεμέλια μιας επιστημονικής   ψυχολογίας με το σύγγραμμά του Περί ψυχής, λέει ότι τα φυτά έχουν μόνο θρεπτική ψυχή, που απλώς τρέφεται, τα ζώα έχουν μια αισθητηριακή ψυχή, που μπορεί να αισθάνεται, και μόνον ο άνθρωπος έχει μια νοητική ψυχή, που μπορεί να κατανοεί και να σκέπτεται).

Η Δημιουργία Μιχαήλ Άγγελου

Απολαύστε και μια ποιητική εκδοχή της ψυχής από έναν ποιητή μας.

 Ψυχή Γιώργου Σαραντάρη

Συνείδηση φανέρωμα συγκίνησης
περιπαίζεις την ύπαρξη

Οι αγάπες του χρόνου
συχνάζουν τα τοπία σου
τρέμεις στα φύλλα του είναι
γεμίζεις το σύμπαν
δεν ξέρεις φυγ?
ποθείς ταξίδια

Στις πλάτες σου φτερουγίζει ο κόσμος
φως σε λούζει ο ήλιος.

1. Τι σημαίνει  να έχει κανείς νου και συνειδητή εμπειρία

α. Πως αντιλαμβανόμαστε τον όρο νους; Τι σημαίνει πως έχουμε  συνειδητή εμπειρία; Θυμηθείτε γνωμικές και ιδιωματικές  εκφράσεις που αναφέρονται σ?αυτόν.

Σημασίες νου: αντίληψη, κρίση, προσοχή, σκέψη, νόηση, ψυχή, πνεύμα, καρδιά, ενέργεια, διάνοια, σχέδιο.

Στην αρχαία ελληνική γραμματεία απαντάμε τις εκφράσεις: ?νθρώπων νόος= η διάθεση των ανθρώπων, ?κ παντός νόου= εξ όλης της καρδίας, κατά νόον= σύμφωνα με τις διαθέσεις, σύν νόω =φρόνιμα,σοφά.

Για το φυσικό φιλόσοφο Αναξαγόρα νους είναι η δύναμη που ενήργησε στα πρώτα στοιχειώδη μόρια της ύλης.

Ο Ηράκλειτος διατυπώνει την άποψη: «Πολυμαθίη νόον ο? διδάσκει» =Η πολυμάθεια δεν οξύνει τη νόηση. Ο Πλούταρχος  υποστηρίζει «Νο?ς δρ? καί νο?ς ?κούει», ο Μένανδρος διαπιστώνει «?σχυρόν  ?χλος ?στίν, ο?κ ?χει δέ νο?ν» =ο όχλος έχει δύναμη, αλλά δεν έχει μυαλό και ο Σοφοκλής στην «Αντιγόνη» θεωρεί πως «τό γάρ περισσά πράσσειν ο?κ ?χει νο?ν ο?δένα».

 Στο νου δίνεται πνευματική διάσταση και ταυτίζεται με την ψυχή και τη συνείδηση.

Η  ψυχή ορίζεται ως πνοή, σημείο ζωής, πνεύμα, έδρα της βούλησης, των συναισθημάτων και των παθών. Ο κωμωδιογράφος Μένανδρος γράφει: « ?ν καλόν ?χη τις σ?μα καί ψυχήν κακήν , καλήν ?χει να? καί κυβερνήτην  κακόν».

Στο λαϊκό λόγο χρησιμοποιούμε τις  εκφράσεις: με όλη μου την ψυχή= ολοπρόθυμα, με όρεξη, με μεράκι, μου έβγαλε την  ψυχή= με ταλαιπώρησε, με βασάνισε, με την ψυχή στο στόμα= με πολύ κόπο, δύσκολα, δεν έχει ψυχή μέσα του= δεν έχει αισθήματα,  είναι  ανάλγητος αλλά και δεν έχει τσαγανό, ψυχική δύναμη, ψυχή μου= ως προσφώνηση  και έκφραση αγάπης και τρυφερότητας για κάποιον που είναι πολύτιμος για μας, αυτός είναι ψυχούλα = είναι  άκακος, καλοκάγαθος άνθρωπος.

β. Πως αντιλαμβάνεσθε τη σχέση σώματος και νου-συνείδησης; Μπορείτε να τοποθετήσετε κάπου στο σώμα τον δεύτερο; Έχετε αναρωτηθεί για την ύπαρξή του σε άλλα έμβια όντα;

Δείτε εδώ κάτι ενδιαφέρον: http://digilib.lib.unipi.gr/dspace/handle/unipi/4748

Η  ύπαρξη του νου, μιας διαφορετικής υπόστασης από αυτήν του σώματος είναι αποδεκτή απ? όλους. Αδυνατούμε ωστόσο, να εντοπίσουμε  σε κάποιο σημείο του σώματος μας ό,τι προέρχεται από το νου μας. Αντιλαμβανόμαστε όμως ότι αυτή η ιδιαίτερη συνειδητή εμπειρία μας διαφοροποιεί από τα άλλα όντα.

γ. Με ποιους άλλους όρους ταυτίζεται στο φιλοσοφικό στοχασμό ο νους και πως προσεγγίζονται από θρησκείες και φιλοσοφικά συστήματα;

Συνώνυμος όρος είναι και η συνείδηση στους φιλοσόφους, από το ρήμα σύνοιδα= βλέπω με ευκρίνεια, κατανοώ, συναισθάνομαι. Συνείδηση είναι η εσωτερική επίγνωση του ποιού των πράξεων μας.

Κοινό στοιχείο και των τριών όρων (νους, ψυχή, συνείδηση): δεν κινούνται στο χώρο του φυσικού, του απτού, της εμπειρίας. Πρόκειται επομένως για έννοιες που συνδέονται με τη μεταφυσική.

Η πίστη στην ύπαρξη της ψυχής είναι παρούσα σε πολλές θρησκείες και φιλοσοφικές θεωρίες. Της αποδίδονται μάλιστα οι ιδιότητες της αφθαρσίας και της αθανασίας.

δ. Πως αντιμετωπίζει αυτές τις τοποθετήσεις η επιστήμη;

Πέρα από το θεολογικό προβληματισμό, η επιστήμη θέτει ερωτήματα σχετικά με πολύπλοκες λειτουργίες που σίγουρα προέρχονται από τον εαυτό μας, δεν εντοπίζουμε όμως την πηγή τους.

2. Το πρόβλημα  της σχέσης  νου και σώματος( δυϊσμός- θεωρία αλληλεπίδρασης).

α. Ποιες ιδιότητες αποδίδουμε  στην πνευματική οντότητα που αποκαλούμε ψυχή ή πνεύμα και τι περιλαμβάνει αυτή;

β. Ποια είναι η πλατωνική αντίληψη για την ψυχή;

  Ο Πλάτων, ως υπέρμαχος της αθανασίας της ψυχής, πρεσβεύει πως αυτή  προϋπάρχει, ενσαρκώνεται και μετέχει στην  υλική φύση του ανθρώπου. Σύμφωνα με τη θεωρία του, η ψυχή έχει φυλακιστεί προσωρινά μέσα στο σώμα και μόνο με το θάνατο απελευθερώνεται και οδηγείται στο φυσικό της τόπο. Εφόσον η ψυχή είναι αθάνατη, διαφέρει εντελώς από το θνητό σώμα, αλλά στον επίγειο κόσμο δε θα βρούμε πουθενά μια ψυχή ανεξάρτητη από κάποιο σώμα.

γ. Ποιο είναι το περιεχόμενο της δυϊστικής  θεωρίας του Ντεκάρτ;

Βασική θέση: Οι δυϊστές αποδέχονται το νου και το σώμα ως ανεξάρτητες υπάρξεις  που συνθέτουν την ανθρώπινη οντότητα.

 Στα νεότερα χρόνια ο Ντεκάρτ διατύπωσε  τη θεωρία της «νοούσας ψυχής» που είναι σύμφωνη με το δόγμα του «σκέφτομαι άρα υπάρχω». Ο Ντεκάρτ, διαφοροποιώντας τον άνθρωπο από τα άλλα όντα υποστηρίζει πως είναι δισυπόστατος.  Έχει  ένα εξωτερικό εγώ, το σώμα και ένα εσωτερικό εγώ την ψυχή του. Σώμα και ψυχή έχουν εντελώς διαφορετικές ιδιότητες. Το σώμα υπόκειται στους φυσικούς νόμους, σχετίζεται με την ποιότητα και την ποσότητα και το ουσιώδες γνώρισμα του είναι η έκταση, η θέση του και οι διαστάσεις του μέσα στο χώρο. Η ψυχή δεν οριοθετείται στο χώρο, κινείται στο χρόνο, δεν έχει διαστάσεις, είναι άυλη.

δ. Πως εξήγησε την αλληλεπίδραση σώματος και ψυχής ο Ντεκάρτ και ποια κριτική του ασκήθηκε; Πως ερμήνευσαν αυτήν την αλληλεπίδραση άλλοι φιλόσοφοι;

Ο Ντεκάρτ υποστήριξε την ύπαρξη μιας επίφυσης στον εγκέφαλο, του κωναρίου, που θεωρήθηκε το σημείο επαφής του σώματος και της ψυχής. Μέσω αυτού, με τη   διέγερση λεπτοτάτων αερίων μεταβιβάζονται τα μηνύματα από το σώμα στο νου, στον εγκέφαλο και το αντίστροφο. Η θεωρία αυτή θεωρήθηκε επιστημονικά αυθαίρετη και αποδεδειγμένα αβάσιμη και εκφράστηκε με τη διατύπωση  πως ο Ντεκάρτ επινόησε ένα φάντασμα μέσα σε μια μηχανή. Κάποιοι φιλόσοφοι θεώρησαν ότι η αλληλεπίδραση των δύο στοιχείων είναι έργο του Θεού, καρπός δικής Του παρέμβασης.

ε. Τι αποδέχεται σήμερα η πλειονότητα των στοχαστών;

Η πλειοψηφία αναγνωρίζει ότι ο άνθρωπος είναι μία ενιαία οντότητα και όχι δύο ξεχωριστές.

Θέματα για συζήτηση

1. Μήπως με βάση την άποψη του Πλάτωνα μπορεί η ψυχή να θεωρηθεί διαφορετική (αθάνατη) και όμως ενιαία με το σώμα (που είναι θνητό);

2. Γιατί λέμε "έχω ένα σώμα" και όχι "είμαι το σώμα μου"; Γιατί δεν ταυτίζουμε το "εγώ" μας με το σώμα μας; Να συζητηθεί η εξής διατύπωση του Πάνου Ξένου ("Γράμμα στο σώμα μου" Ευθύνη, 208 (1989),σ.171): "Σε κατέχω, σώμα μου,  δεν σ?εξουσιάζω. Σ?εξουσιάζουν οι χούντες που σε μαυρίζουν με τις κλωτσιές τους, σ?εξουσιάζουν οι πόλεμοι με τις σφαίρες τους, τις βόμβες τους, τα χημικά τους, την πείνα τους. Σ?εξουσιάζουν οι πυρκαγιές, οι θύελλες, οι πλημμύρες, οι σεισμοί. Σε κατέχω, σώμα μου, δεν μου ανήκεις. Ανήκεις στον χρόνο, με την  άνθιση και τη φθορά".

Μήπως αυτή η διαπίστωση του συγγραφέα εκφράζει κάποια προβληματική δυϊστική άποψη(όπως αυτή του Ντεκάρτ) ;

3. Διαβάστε το απόσπασμα, για να κατανοήσετε τη φιλοσοφική θεωρία του Ντεκάρτ, προσέχοντας ιδιαίτερα τα παραδείγματα.

 Ο Ντεκάρτ υποστήριξε ότι οι άνθρωποι είναι σύνθετες οντότητες. Αποτελούνται από σώμα και από  ψυχή. Από τις δύο αυτές υποστάσεις των ανθρώπων τα σώματά τους, όπως τα ζώα και τα άλλα άψυχα όντα, είναι μηχανές, αυτόματα, όπως τα ονομάζει. Η ψυχή που διαθέτουν οι άνθρωποι όμως, η οποία δεν υπόκειται, όπως το σώμα τους, στους φυσικούς νόμους, δεν περιλαμβάνεται στην τεράστια μηχανή του σύμπαντος.

Σώμα και ψυχή

Κατά τον Ντεκάρτ, το σώμα και η ψυχή του ανθρώπου είναι δύο διαφορετικές  μεταξύ τους οντότητες. Τη διάκριση  αυτή την καταλαβαίνουμε, όταν σκεφτούμε ότι δεν μπορούμε να περιγράψουμε την ψυχή και το σώμα με τον ίδιο τρόπο. Για παράδειγμα, ενώ δικαιολογούμαστε να πούμε ότι  κάποιος άνθρωπος έχει φαρδύτερο σώμα από το σώμα κάποιου άλλου ή να ρωτήσουμε για το χρώμα που έχει το δέρμα του, δεν έχει νόημα να πούμε ότι η ψυχή ενός ανθρώπου είναι φαρδύτερη από την ψυχή κάποιου άλλου ή να ρωτήσουμε τι χρώμα έχει η ψυχή του.

Έχοντας προβεί στη διάκριση μεταξύ σώματος και ψυχής, ο Ντεκάρτ επιχειρεί να προσδιορίσει τις θεμελιώδεις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τις δύο αυτές οντότητες του ανθρώπου.

Η ιδιότητα, κατά τον Ντεκάρτ, που υποχρεωτικά έχει ένα υλικό αντικείμενο είναι η έκταση. Ένα κομμάτι από κερί κηρήθρας, λόγου χάρη, έχει γεύση μελιού, κίτρινο χρώμα,  άρωμα πεύκου, θυμαριού ή κάποιων άλλων φυτών, είναι σκληρό και ψυχρό, αν το χτυπήσει κανείς, αναδίδει έναν ήχο κ.τ.λ. Όλες  αυτές οι ιδιότητες μπορούν να αλλάξουν ή και να εξαλειφθούν χωρίς το κομμάτι αυτό από κερί να πάψει να υφίσταται ως υλικό αντικείμενο. Εκείνο που είναι αδύνατο να φανταστούμε είναι το κομμάτι αυτό από κερί να μην έχει κάποια έκταση. Η έκταση, λέει ο Ντεκάρτ, αποτελεί το ουσιαστικό συστατικό κάθε υλικού αντικειμένου και, συνεπώς, του σώματός μας επίσης.

Η ψυχή μας αντίθετα, όπως και κάθε γεγονός που εκδηλώνεται μέσα της, παρατηρεί ο Ντεκάρτ, δεν έχει έκταση. Είναι ανοησία, κυριολεκτώντας, να πει κανείς, παραδείγματος χάρη, ότι η πρόθεσή του να μείνει σιωπηλός καταλαμβάνει μεγαλύτερη έκταση από την επιθυμία του να φωνάξει.

Εκείνο που χαρακτηρίζει κάθε γεγονός που εκδηλώνεται στην ψυχή μας είναι η συνείδηση-η άμεση συνείδηση-που έχουμε γι? αυτό. Όταν, για παράδειγμα, έχω το αίσθημα του πόνου, συνειδητοποιώ την ύπαρξή του κατά τρόπο άμεσο, έτσι ώστε να μη μου παρέχεται  κανένα περιθώριο να προβληματιστώ αν υπάρχει ή όχι. Το να ισχυριστεί κανείς «δεν ξέρω αν πονώ ή δεν πονώ»είναι μια φράση που στερείται νοήματος? αν πονάει έχει συνείδηση του πόνου του, και, αν δεν πονάει,  δε νιώθει πόνο.

                                    Αρχές Φιλοσοφίας, Θ. Πελεγρίνη, εκδ. ΟΕΔΒ, σ.38

4. Πως αποτυπώνεται, μέσα από ποια παραδείγματα η θεωρία του Ντεκάρτ στο 1^ο κείμενο της σ.123; Φαίνεται να αναγνωρίζει εν μέρει το κυριότερο πρόβλημα της θεωρίας του;

5. Πως αξιολογεί τη θεωρία του Ντεκάρτ, στο 2^ο κείμενο ο Damasio; Ποιο θεωρεί το τρωτό της σημείο;

6. Γιατί απορρίπτει τη θεωρία  της αλληλεπίδρασης μέσω του κωναρίου ο Nagel;