Διδακτική ενότητα: Η ανάγκη μιας συνθετικής προσέγγισης Συνθετική θεωρία του Καντ

Διδακτικοί στόχοι

 α. Να εξοικειωθούμε με τη φιλοσοφική ορολογία της καντιανής κριτικής θεωρίας: εποπτεία, μορφές εποπτείας, φαινόμενα, καθεαυτά, κατηγορίες, υπερβατολογικός ιδεαλισμός, a priori= ιδιότητα αυτού που είναι χρονικά πρότερο ή και λογικά ανεξάρτητο από την εμπειρία. «Με τον όρο γνώσεις a priori εννοούμε [...] αυτές που είναι απολύτως ανεξάρτητες από κάθε εμπειρία».(Καντ)

β. Να προβληματιστούμε σχετικά με τη δυσκολία επαρκούς περιγραφής της συνεργασίας των αισθήσεων  με τον ορθό λόγο, ώστε να δοθεί «απάντηση» στο πρόβλημα της σύνδεσης του νου με τον κόσμο και να συνειδητοποιήσουμε το «τίμημα» για την εξασφάλιση αυτής της συνεργασίας.

γ. Να αποτιμήσουμε τη σημασία του καντιανού γνωσιολογικού εγχειρήματος.

Μια απόπειρα προσέγγισης

1. Ποια είναι η συνεισφορά του Καντ στον προβληματισμό για την πηγή της γνώσης; Πως οδηγήθηκε στη διατύπωση της συνθετικής θεωρίας;

 Ο Καντ επιχείρησε τη σύνθεση (σύζευξη, συγκερασμό, γεφύρωμα) των δύο μονομερών προσεγγίσεων, θεωριών σχετικά με την πηγή της γνώσης, του  ορθολογισμού και του εμπειρισμού.

    Θυμόμαστε ότι: ο ορθολογισμός θεωρεί πηγή  γνώσης το νου, αποδεχόμενος την a priori, την προ-εμπειρική  γνώση, ενώ ο εμπειρισμός θεωρεί  ότι οι αισθήσεις  αποτελούν την ασφαλή οδό  για τη δημιουργία της γνώσης, των βέβαιων και αντικειμενικών παραστάσεων.

   Ο Καντ προχώρησε στο προφανές και αυτονόητο ωστόσο δύσκολο: σε μία θεωρία με μεγαλύτερη πληρότητα διατυπώνοντας την άποψη πως η γνώση πηγάζει από τη συνεργασία του νου και  των αισθήσεων. Επομένως και η αντιληπτική ικανότητα του νου εξαρτάται και στηρίζεται εξίσου στις λειτουργίες των αισθήσεων και της λογικής.

Ο Καντ θεωρεί την εμπειρία τυφλή χωρίς τη νόηση και τη νόηση κενή χωρίς την εμπειρία.

 Η κριτική του εμπειρισμού: Η γνώση δεν είναι παθητική διαδικασία πρόσληψης  και συσσώρευσης δεδομένων των αισθήσεων. Ο νους είναι αυτός που θέτει σε τάξη την εμπειρία μέσω των κατηγοριών της νόησης και των μορφών της καθαρής εποπτείας.

 Η κριτική του ορθολογισμού: Ο ορθός λόγος  δεν συλλαμβάνει προϋπάρχουσες αναγκαίες αλήθειες μέσω της εποπτείας ή με το να τις θεωρεί προφανείς. Δεν μπορεί μόνος του να συνδέσει τα στοιχεία του με τις αλήθειες του εμπειρικού κόσμου. Είναι αναγκαία λοιπόν η συνεργασία.

 2. Πως γίνεται όμως αυτή η συνεργασία; Συνδέονται απευθείας ο ορθός λόγος με τον εμπειρικό κόσμο; Πρόκειται  για μια απλή προσθετική λειτουργία, κατά την οποία συσσωρεύονται δεδομένα των αισθήσεων στα δεδομένα του νου;

Σ?αυτά τα ερωτήματα απαντά ο Καντ με τη συνθετική του θεωρία.

Στάδια δημιουργίας της γνώσης

   Αρχικά έχουμε τη συγκρότηση της εμπειρίας. Η γνώση αρχίζει από την εμπειρία. Δεν έχουμε καμιά γνώση μέσα μας που να προηγείται της εμπειρίας. Στη συνέχεια ο νους επεξεργάζεται με τους μηχανισμούς του τα δεδομένα των αισθήσεων. Τα αντικείμενα που ερεθίζουν τις αισθήσεις μας  είναι αυτά που αφυπνίζουν τη γνωστική μας δύναμη. Άρα ο ορθός λόγος δεν μας  παρέχει a priori  γνώση για τα πράγματα αλλά  a priori  μηχανισμούς για την επεξεργασία των δεδομένων.

3.  Πως  ακριβώς λειτουργούν αυτοί οι νοητικοί μηχανισμοί;

Ο νους αντιλαμβάνεται τα εμπειρικά δεδομένα και μετατρέπει τα φαινόμενα σε ενιαίες παραστάσεις, κάτι που επιτυγχάνεται με την τοποθέτησή τους στο χώρο και στο χρόνο. Ο  χώρος και ο χρόνος είναι εγγενείς, σύμφυτες μορφές εποπτείας. Αποτελούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις της αντιληπτικής λειτουργίας. Υπάρχουν ανεξάρτητα από την εμπειρία και είναι αδύνατη η αντίληψη αν το εμπειρικό υλικό δεν τοποθετηθεί στον χωροχρόνο.

    Κατόπιν, περνάμε στη διατύπωση πεποιθήσεων, λογικών κρίσεων γύρω από τα πράγματα της εμπειρίας, ιδωμένα όμως ως οργανωμένα φαινόμενα και όχι  καθεαυτά.

   Τελικά ο Καντ καταλήγει ότι και από το συγκερασμό αυτό παραμένουν αναπάντητα ουσιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα (υφή κόσμου, ύπαρξη Θεού, αθανασία ψυχής) γιατί η φιλοσοφική σκέψη είναι υπερβατολογική και όχι υπερβατική.

4. Ποια είναι η σημασιολογική διαφορά των όρων υπερβατολογική και υπερβατική γνώση;

Υπερβατολογική είναι κάθε γνώση που γενικά δεν ασχολείται τόσο με τα αντικείμενα όσο με το δικό μας τρόπο γνώσεως των αντικειμένων.

Υπερβατική είναι αυτή που προχωράει με τη βοήθεια του λόγου πέρα από τα όρια της δυνατής ανθρώπινης εμπειρίας.

5. Πως επιτυγχάνεται η συνεργασία ορθού λόγου-εμπειρίας;

Η συνεργασία ορθού λόγου-εμπειρίας είναι εφικτή χάρη στις εποπτείες.

6. Να ορίσετε τις έννοιες εποπτείες και  κατηγορίες.

Εποπτείες, κατά τον Καντ, είναι οι άμεσες, ενιαίες παραστάσεις που παρουσιάζονται στις αισθήσεις μας. Αυτές περιέχουν το πολλαπλό εμπειρικό υλικό, το οποίο έχει ήδη μεταβληθεί σε μία πρώτη επεξεργασία, πριν έλθει σε επαφή με τις κατηγορίες, τις νοητικές λειτουργίες που διαμορφώνουν παραστάσεις ενός βαθύτερου επιπέδου, τις έννοιες.

 Οι εποπτείες εντάσσονται στις κατηγορίες νόησης: της ποσότητας, της ποιότητας, της σχέσης, του τρόπου. Στοιχείο αυτών των κατηγοριών είναι η συμπληρωματικότητα.

Κατηγορίες, σύμφωνα με τον Καντ, είναι οι προεμπειρικές μορφές λειτουργίας της νόησης, χάρη στις οποίες οργανώνεται και αξιοποιείται το υλικό της εμπειρίας.

7. Πως επέδρασε η καντιανή προσέγγιση  στη νεότερη φιλοσοφική σκέψη;

Η καντιανή σύνθεση αποτελεί την αφετηρία και  της μεταγενέστερης αντιμετώπισης των γνωσιολογικών προβλημάτων ,κυρίως στο χώρο της φιλοσοφίας των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών.

Θέματα για συζήτηση

 1. Να διαβάσετε το απόσπασμα από την «Κριτική του καθαρού λόγου» του Καντ και να καταδείξετε τη σημασία που αποδίδει στο ρόλο της εμπειρίας, παρόλο που βρίσκεται  πιο κοντά στον ορθολογισμό. Με ποιο είδος συλλογισμού γίνεται κατανοητή;

 «Το ανάλαφρο περιστέρι, σχίζοντας με το ελεύθερό του πέταγμα τον αέρα, που νιώθει την αντίστασή του, θα μπορούσε να πλάσει την παράσταση ότι αυτό θα το πετύχαινε πολύ πιο καλά μέσα στον κενό από αέρα χώρο. Έτσι ακριβώς εγκατέλειψε ο Πλάτων τον αισθητό κόσμο, γιατί αυτός θέτει στη νόηση τόσο στενά όρια, και ρίχτηκε με τόλμη  πέρα απ? αυτόν με τα φτερά των ιδεών στον κενό χώρο της καθαρής νοήσεως. Δεν πρόσεξε ότι  παρ? όλες τις προσπάθειές του δεν κέρδιζε δρόμο, γιατί δεν είχε έρεισμα, κατιτί σαν υποστήριγμα, όπου θα μπορούσε να στερεωθεί και να βάλει δύναμη, για να μετακινήσει τη νόηση από τη θέση της.  Είναι η συνηθισμένη μοίρα του ανθρώπινου λόγου στην άκρα θεωρητική του μορφή να αποπερατώνει το οικοδόμημά του όσο μπορεί πιο νωρίς και ύστερα πια να εξετάζει για πρώτη φορά αν έχουν μπει γερά θεμέλια. Αλλά τότε επιστρατεύονται κάθε λογής προσχήματα, για να παρηγορηθούμε ως προς τη στερεότητά του ή ακόμα καλύτερα για να απορρίψουμε έναν τόσο καθυστερημένο και επικίνδυνο έλεγχο?».

2. Ποια είναι η σημασία του χώρου και του χρόνου στη δημιουργία της γνώσης σύμφωνα με τα αποσπάσματα; Ποιος είναι ο ρόλος αυτών των στοιχείων στην απλή και στη λογοτεχνική αφήγηση;

[...] Ο Καντ βρίσκει πως τα στοιχεία αυτά: χώρος, χρόνος, ουσία, δεν είναι κάτι έξω από εμάς, που ανήκει σαν ιδιότητα στα πράματα, παρά ιδιότητες του αισθητικού και νοητικού μας οργάνου, είναι τύποι, όπως λέμε, προεμπειρικοί, a priori, που η αίσθηση και η νόηση τους βάζει στα πράματα...

Ο Καντ δε δέχεται σαν απλή συνήθεια ή σαν ξεγέλασμα τις βασικές αυτές έννοιες, την αιτία, την ουσία κλπ. Παρά προσπαθεί ν?αποδείξει, πως οι έννοιες αυτές, όπως κι οι εποπτείες του χώρου και του χρόνου, είναι σταθεροί τύποι, που η διάνοια και οι αισθήσεις τους βάζουν στα πράματα. Είναι στη φύση του αισθητικού οργάνου να νιώθει τα πράματα σε χώρο και χρόνο, όπως είναι στη φύση του νου να σκέφτεται τα φαινόμενα με σχέσεις αιτιακές. Όλα αυτά είναι στοιχεία προεμπειρικά. Με άλλα λόγια το πνεύμα του ανθρώπου έχει από πριν μερικούς τύπους, μερικούς νόμους, που τους επιβάλλει στον εξωτερικό κόσμο. Ο κόσμος είναι κάτι άγνωστο και προβληματικό που παίρνει νόημα, μορφώνεται σε αληθινό  κόσμο, στην έννοια που έδινε στον όρο ο αρχαίος σοφός, με την τάξη και την κανονικότητα που του δίνει η διάνοια. Το άγνωστο δηλαδή, το χάος, το ταχτοποιεί η διάνοια. Το βάζει μέσα στους τύπους τους δικούς της, στο χώρο, στο χρόνο και κανονίζει τα φαινόμενα με σχέσεις αιτιακές.

Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Χαράλαμπος Θεοδωρίδης,σ.125-126 Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Ο ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΧΡΟΝΟΣ

Αν ξεκινήσουμε από την κοινή, τη φυσική αντίληψη, όλα τα πράγματα, καθετί που ξέρουμε, μας φαίνεται βαλμένο μέσα σε δύο πλαίσια, σε δύο «περιέχοντα», όπως έλεγε ο Αριστοτέλης. Καθετί που βλέπω ή που πιάνω ή που συλλογιέμαι, τα βιβλία μου, το γραφείο μου, το δωμάτιο, το σπίτι μου, η συνοικία, η πόλη και πιο πέρα τα βουνά, η θάλασσα, η πλατύτατη φύση, ο ίδιος ο εαυτός μου με τις εντυπώσεις, τις σκέψεις, τα συναισθήματα είναι βαλμένα σ? ένα πελώριο δοχείο, που το λέμε έκταση, διάστημα, άπειρο ή γενικότερα χώρο κιόλα αυτά, ίσως κι ο χώρος μαζί, φαίνουνται τυλιγμένα σε κάτι άπιαστο μα πραγματικό, την αιώνια ροή, το πέρασμα από κατάσταση σε κατάσταση, τον καιρό, το χρόνο, όπως έλεγαν οι Αρχαίοι.                  

                                                                                                                       ό.π.σ.303

3. Αφού διαβάσετε προσεκτικά το απόσπασμα από την «Κριτική του καθαρού λόγου»» του Καντ, στη σ. 87 του σχολικού σας βιβλίου,  να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

Ποια είναι, σύμφωνα μ?αυτό, η  αρχή, η αφετηρία της γνώσης;

Πως ακριβώς, μέσα από ποιες διαδικασίες συγκροτείται η εμπειρία και πως συντίθεται τελικά η γνώση;

Ποια είναι η διαφορά της αρχής από την πηγή της γνώσης, όπως φαίνεται στη δεύτερη παράγραφο του αποσπάσματος;

Ποια γνώση χαρακτηρίζει υπερβατολογική ο Καντ;

4. Ποια είναι τα βήματα του σχηματισμού της γνώσης, έτσι όπως ερμηνεύει την καντιανή θεωρία ο Ε. Παπανούτσος;

Πρώτα χρησιμοποιούνται οι a priori μορφές της εποπτείας, ο τόπος και ο χρόνος, για να σχηματισθούν οι παραστάσεις, και έπειτα με την επέμβαση των καθαρών μορφών της νόησης, των κατηγοριών, ο νους συγκροτεί τελειότερα λογικά πλάσματα: τις έννοιες, όπου αποθησαυρίζεται η αντικειμενική, έγκυρη γνώση. Κατά βάθος όλη αυτή η επεξεργασία είναι μια διαδικασία συνθετική. Σύνθεση, λέγει ο Καντ, ονομάζω αυτή τη δραστηριότητα, για να δείξω ότι οι δεσμοί με τους οποίους ο νους συνθέτει τα δεδομένα των αισθήσεων και κατασκευάζει τα αντικείμενα (τις έννοιές τους) δεν δίνονται μαζί με αυτά, αλλά υφαίνονται από το ίδιο το υποκείμενο με την αυτενέργειά του. Είναι πλάνη λοιπόν να νομίζομε τα αντικείμενα είδωλα μιας αυθύπαρκτης πραγματικότητας απάνω στο αδρανές κρύσταλλο της συνείδησης. Τα αντικείμενα είναι προϊόντα της συνθετικής λειτουργίας της.

Γνωσιολογία Ε. Παπανούτσου,  εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, σ. 23

5.Ποιος είναι ο ρόλος των κατηγοριών στο σχηματισμό της γνώσης;

Χάρη στις κατηγορίες αυτές, κατά τον Καντ, είμαστε σε θέση να βάλουμε σε τάξη το πολύμορφο και ακατάστατο περιεχόμενο της εμπειρίας μας. Να το οργανώσουμε σε συγκεκριμένες ενότητες και να συντάξουμε σε έννοιες τις ετερόκλητες παραστάσεις που σχηματίζουμε με τις αισθήσεις μέσα μας. Με βάση την κατηγορία, ας πούμε, της ενότητας ή της ολότητας, από τις άσχετες, όπως είδαμε παραπάνω, παραστάσεις του κόκκινου χρώματος, του παραλληλόγραμμου σχήματος, της σκληρότητας κ.α. μπορούμε να σχηματίσουμε την έννοια ενός κόκκινου τραπεζιού  που αντιπροσωπεύει μέσα μας  το καθεαυτό τραπέζι, ένα συγκεκριμένο υλικό τραπέζι που υπάρχει έξω από μας...

Οι κατηγορίες μοιάζουν με τα δίχτυα του ψαρά. Αν τα δίχτυα έχουν μεγάλες τρύπες, που αφήνουν τα ψάρια να φεύγουν, ή μικρές τρύπες, που να μην τους επιτρέπουν να μπουν μέσα σ?αυτά, ο ψαράς οφείλει να τα αντικαταστήσει με άλλα, καταλληλότερα δίχτυα. Το είδος των ψαριών, που προτίθεται να ψαρέψει ο ψαράς, υπαγορεύει και το είδος των διχτυών, που πρέπει να χρησιμοποιήσει. Κατά τρόπο ανάλογο, για τον Καντ, η μορφή της εμπειρίας μας υπαγορεύει το είδος των κατηγοριών, προκειμένου βάσει αυτών, να οργανώσουμε το πολύμορφο περιεχόμενό της και να αποκτήσουμε έτσι τη γνώση της πραγματικότητας.

                                                    Αρχές Φιλοσοφίας Θ.Πελεγρίνη,  ΟΕΔΒ, σ.57-58