Διδακτική ενότητα: Θεωρίες για την πηγή της γνώσης -  Ορθολογισμός

Σκοπός της ενότητας: Με τη διδασκαλία της ενότητας πρέπει να γνωρίσουμε τις κυριότερες απαντήσεις που έδωσε η ιστορία της φιλοσοφίας ( ορθολογισμός, εμπειρισμός και κριτικισμός-σχολή του Καντ) στη διερεύνηση της πηγής και της δυνατότητας της γνώσης.

Επιμέρους διδακτικός στόχος

Να γνωρίσουμε τα επιχειρήματα και τις «αποδείξεις» που χρησιμοποιεί ο Ντεκάρτ προκειμένου να «διασφαλίσει»  την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου, καταφεύγοντας στην ύπαρξη του  Θεού.

Γενικές ερωτήσεις

Ποιες θεωρούνται οι πηγές της γνώσης από τους φιλοσόφους; Είναι καρπός νοητικής λειτουργίας ή αποτέλεσμα θεώρησης του κόσμου μέσω των αισθήσεων;

Αν η γνώση είναι γνώση της πραγματικότητας, του όντος, αυτού που υφίσταται, πως αντιλαμβάνεσθε αυτήν την πραγματικότητα; Πρόκειται για ένα ενιαίο και συμπαγές φαινόμενο;

Πως αποκτούν συνοχή και συνεκτικότητα όλες αυτές οι εικόνες που απαρτίζουν την αντικειμενική  πραγματικότητα;

Να ονομάσετε τις σχολές που απαντούν στον προβληματισμό για την πηγή της γνώσης.

 Α. Ορθολογισμός (Ρασιοναλισμός)

Διδακτικές επισημάνσεις-Εννοιολογικές διευκρινίσεις (από το βιβλίο του καθηγητή)

 Με τον όρο «ορθολογισμός» εννοούμε τη «σχολή» των φιλοσόφων που αποδίδουν στο λόγο- στην καθαρή νόηση- καθοριστική σημασία για την όλη γνωστική διαδικασία και πρεσβεύουν ότι ο νους λειτουργεί με τους δικούς του νόμους και τις δικές του δυνατότητες ανεξάρτητα από τα εμπειρικά δεδομένα. Ο όρος δηλώνει επίσης την έμφαση στη λογική σε αντίθεση με το συναίσθημα και τη φαντασία και υπονοεί την προσήλωση στη λογική διερεύνηση των πραγμάτων και τη διαφοροποίηση  από την άκρατη θρησκευτική πίστη και  τις δογματικές θέσεις. Και οι τρεις σημασίες του όρου έχουν μια βαθύτερη νοηματική συνάφεια. Ο Σωκράτης πιστεύει ακράδαντα στη δυνατότητα του λόγου να οδηγήσει σε αντικειμενική γνώση. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του νεαρού και απαίδευτου Μένωνα, από τον οποίο  εκμαιεύει μια μαθηματική αλήθεια. Και συμπεραίνει από την όλη διαδικασία ο Σωκράτης: «Λοιπόν, για την ώρα, οι αληθινές αυτές απόψεις αναμοχλεύτηκαν μέσα του πριν από λίγο σαν σε όνειρο. Αν όμως τον ρωτήσει κανείς πολλές φορές και με πολλούς τρόπους αυτά τα ίδια πράγματα, πρέπει να ξέρεις ότι στο τέλος θα έχει γι?αυτά έγκυρη γνώση που δε θα υστερεί από τη γνώση κανενός άλλου».

                                                                                                        Πλάτωνος «Μένων»

Οι κήποι των Βερσαλλιών ?Παράδειγμα ορθολογικού σχεδιασμού

Μια απόπειρα προσέγγισης

Ποιο το περιεχόμενο αυτής της θεωρίας;

Ποια είναι η βασική θέση του ορθολογισμού;

  Η γνώση προέρχεται από τον ορθό λόγο και τα στοιχεία της υπάρχουν στο νου έμφυτα και a priori ( εκ των προτέρων, προεμπειρικά, προηγούνται  δηλαδή της εμπειρίας και είναι ανεξάρτητα από αυτήν). Η γνώση αυτή σχετίζεται με λογικές αρχές, με μαθηματικά αξιώματα, που μπορούν να μας οδηγήσουν  στην ασφαλή σύλληψη  της πραγματικότητας. Τα εμπειρικά δεδομένα που φτάνουν στο νου μέσω των αισθήσεων είναι ατελή και οδηγούν σε πλάνη. Άρα η εμπειρία έρχεται  a posteriori (εκ των υστέρων).

Πως τοποθετείται  ο Πλάτων απέναντι στα εμπειρικά δεδομένα;

 Για να απαντήσετε, πρέπει να λάβετε υπόψη τη σύνδεση της γνωσιολογίας του Πλάτωνα με την οντολογία του. Για το φιλόσοφο ο υλικός κόσμος είναι φθαρτός και απατηλός, επειδή τον χαρακτηρίζει η ρευστότητα, το στοιχείο της μεταβολής. Πέρα και πάνω από αυτόν, υπάρχει ένας νοητός, αθάνατος κόσμος, ο κόσμος των ιδεών, που είναι τα όντως όντα και αποτελεί την αναλλοίωτη ουσία του κόσμου, την οποία, μόνο ο νους συλλαμβάνει.

Ποιο είναι, επομένως το περιεχόμενο του ορθολογισμού του Πλάτωνα;

Πως αποκτά η ψυχή την γνώση, κατά τον Πλάτωνα; Πρόκειται για πλήρη και εναργή γνώση της πνευματικής και υλικής πραγματικότητας; 

Σημ. Το επίθετο εναργής είναι σύνθετο από την πρόθεση εν +το επίθετο αργός= λευκός. Από αυτό παράγεται και ο άργυρος. Εναργής είναι ο ξεκάθαρος, ο ευκρινής, ο σαφής.

Ποιο είναι το νόημα της φράσης, που κατά την αρχαία παράδοση, υπήρχε στην είσοδο της πλατωνικής Ακαδημίας ?γεωμέτρητος μηδείς εισίτω;

Ποιο είναι το περιεχόμενο του ορθολογισμού του Ντεκάρτ; Ποια θεωρεί πηγή της γνώσης; Πως γίνονται αντιληπτές αυτές οι έμφυτες ιδέες, που θεωρεί πως υπάρχουν στο νου;

 Κατά τον Ντεκάρτ, η έγκυρη γνώση οικοδομείται πάνω σε ένα σύνολο ιδεών, οι οποίες δεν προέρχονται από την εμπειρία ούτε από κάποια συλλογιστική διαδικασία, αλλά είναι έμφυτες στο νου από το Θεό και τις αντιλαμβανόμαστε άμεσα, ενορατικά.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτών των ιδεών, τα κριτήρια με τα οποία αποδεχόμαστε την αλήθειά τους;

Πως αντιλαμβάνεσθε τον όρο: ενορατική σύλληψη;

Ενόραση είναι η εσωτερική κινητοποίηση του νου, από και προς τον εαυτό του, η άμεση  γνώση με το υποσυνείδητο, η όραση σε βάθος, η διαίσθηση.

Πως τοποθετήθηκαν απέναντι στον ορθολογισμό ο Αριστοτέλης κατά την αρχαιότητα και ο Σπινόζα, ο Λάιμπνιτς και  ο Χέγκελ μεταγενέστερα;

Οι θέσεις  του Λάιμπνιτς φαίνονται στο έργο του «Η μοναδολογία»:

«Στο νου του έλλογου όντος υπάρχουν συνειδητοποιούμενες ή όχι γενικές αφηρημένες ιδέες και καθολικές αλήθειες, ομοιώματα των προτύπων τους στο νου του Θεού. Αυτές αποτελούν το θεωρητικό ικρίωμα πάνω στο οποίο υφαίνεται η  γνωσιολογική μας πρόσβαση του κόσμου. Επίσταμαι στο βαθμό που έχω εποπτεία του γενικού, στο βαθμό που έχω ικανοποιητική πρόσβαση στα περιεχόμενα του νου μου».

Συνοψίζοντας για τον ορθολογισμό θα λέγαμε πως είναι όρος που περιλαμβάνει όλα τα φιλοσοφικά συστήματα που αναγνωρίζουν την υπεροχή της λογικής σκέψης απέναντι στις αισθήσεις.

Πιο ειδικά αναφέρουμε  τις εξής σημασίες:

Γνωσιολογική: Υπάρχουν γνώσεις που προέρχονται από τη λογική σκέψη, χωρίς προηγούμενη εμπειρία. Οι γνώσεις αυτές έχουν το κύρος της ακρίβειας και της βεβαιότητας.

Θεολογική: Ορθολογισμός είναι η απόρριψη κάθε θεολογικού δόγματος, που δε συμβιβάζεται με τη λογική σκέψη.

Μεταφυσική: Πρόκειται για την αντίληψη, πως καθετί που συμβαίνει στον κόσμο παράγεται από κάποια αιτία, η οποία μπορεί να κατανοηθεί μόνο με τη λογική σκέψη. Εισηγητής του ορθολογισμού αυτού είναι ο Χέγκελ.

Πρακτική: Η πρακτική ζωή σε όλες τις μορφές και τις εκδηλώσεις της πρέπει να διέπεται από τη λογική σκέψη. Αυτή η μορφή στο πρακτικό πεδίο έχει υιοθετηθεί κατά τον 20^ο αι ιδιαίτερα στον οικονομικό τομέα.

Τα πρώτα σπέρματα του ορθολογισμού τα βρίσκουμε στους Ελεάτες φιλοσόφους. Αλλά και ο Ηράκλειτος τονίζει την υπεροχή του λόγου έναντι των αναξιόπιστων αισθήσεων. Οι Πυθαγόρειοι επίσης, δίνουν προέχουσα θέση στον ορθό λόγο, για να δώσει τελικά ο Σωκράτης το απόλυτο της υπεροχής αυτής.

Θέματα για συζήτηση ?Ασκήσεις

1.Να παρουσιάσετε αναλυτικά την πλατωνική θεωρία της ανάμνησης με βάση το απόσπασμα.

   [81c]...  ?τε ο?ν ? ψυχ? ?θ?νατ?ς τε ο?σα κα? πολλ?κις γεγονυ?α,κα? ?ωρακυ?α κα? τ? ?νθ?δε κα? τ? ?ν ?ιδου κα? π?ντα χρ?ματα, ο?κ ?στιν ?τι ο? μεμ?θηκεν· ?στε ο?δ?ν θαυμαστ?ν κα? περ? ?ρετ?ς κα? περ? ?λλων ο??ν τ? ε?ναι α?τ?ν ?ναμνησθ?ναι, ? γε κα? πρ?τερον ?π?στατο. ?τε γ?ρ τ?ς φ?σεως [81d] ?π?σης συγγενο?ς ο?σης, κα? μεμαθηκυ?ας τ?ς ψυχ?ς ?παντα, ο?δ?ν κωλ?ει ?ν μ?νον ?ναμνησθ?ντα ―? δ? μ?θησιν καλο?σιν?νθρωποι― τ?λλα π?ντα α?τ?ν ?νευρε?ν, ??ν τις ?νδρε?ος ? κα? μ? ?ποκ?μν? ζητ?ν· τ? γ?ρ ζητε?ν ?ρα κα? τ? μανθ?νειν ?ν?μνησις ?λον ?στ?ν.

                                                               Πλάτωνος Μένων ή Περί Αρετής, πειραστικός

   Μετάφραση Β.Τατάκη

Επειδή λοιπόν η ψυχή είναι αθάνατος, και έχει γεννηθή επανειλημμένως, και έχει ιδεί όλα τα πράγματα, και εδώ και εις τον Άδην, δεν υπάρχει τίποτε που να μη το έχει μάθει? ώστε δεν πρέπει ν' απορήσωμεν εάν της είναι δυνατόν να ενθυμηθή και ως προς την αρετήν, και ως προς άλλα πράγματα, αυτά που εγνώριζε και από πριν. Διότι επειδή όλα τα πράγματα συγγενεύουν μεταξύ των, και αφού η ψυχή τα έχει μάθει κάποτε όλα, τίποτε δεν εμποδίζει τον άνθρωπον, μόλις ενθυμηθή το ένα, πράγμα που οι άνθρωποι ονομάζουν μόλις το μάθη, να επανεύρη πάλιν όλα τα άλλα, εάν έχη κανείς θάρρος και δεν κουράζεται με την αναζήτησιν? διότι και η αναζήτησις και η εύρεσις είναι όλα μαζί μία ανάμνησις.

http://www.greek-language.gr/ 

2.Να εξετάσετε κατά πόσο είναι εύστοχο το παράδειγμα του κεριού (σελ. 86), που χρησιμοποιεί ο Ντεκάρτ για να αποδείξει το ευμετάβολο των παραστάσεων  που έχουμε από τον εξωτερικό κόσμο και τη δημιουργία εσφαλμένων πεποιθήσεων εξαιτίας αυτού.

3.Με τι σχετίζονται οι βέβαιες πεποιθήσεις του Ντεκάρτ στο απόσπασμα που ακολουθεί;

«Αλλά, παρ? ότι ίσως οι αισθήσεις μας μας ξεγελούν ενίοτε σχετικά με ορισμένα μικροσκοπικά και απομακρυσμένα πράγματα, υπάρχουν πολλά άλλα περί των οποίων είναι εντελώς αδύνατο να αμφιβάλλουμε, παρ? ότι αντλούνται από αυτές. Για παράδειγμα ότι είμαι τώρα εδώ, ότι κάθομαι κοντά στη φωτιά, είμαι ντυμένος με χειμερινό χιτώνιο, ότι πιάνω στα χέρια μου αυτό το χαρτί και άλλα παρόμοια. Και πώς θα μπορούσα να αρνηθώ ότι αυτά εδώ τα χέρια και τούτο το σώμα είναι δικά μου;»

Ρ. Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, μετάφραση-σχόλια Ευάγγελος Βανταράκης, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2005, Πρώτος Στοχασμός 9, σ. 61