Λέξεις, νόημα και καθολικές έννοιες

2. Οι καθολικές έννοιες

Διδακτικοί στόχοι

 Να γνωρίσουμε τις πλατωνικές ιδέες, τα αριστοτελικά καθόλου και να εντοπίσουμε τις διαφορές τους.

Να είμαστε ικανοί να επιχειρηματολογούμε υπέρ ή κατά της ύπαρξης  και της αναγκαιότητας των καθολικών εννοιών.

Διδακτικές επισημάνσεις (από το βιβλίο του καθηγητή)

Σχηματισμός και σημασία της έννοιας: Η έννοια δεν διαμορφώνεται οριστικά και αμετάκλητα, αλλά εμπλουτίζεται, διορθώνεται ή και αναθεωρείται, ανάλογα με τα διδάγματα της επιστήμης, που συνεχώς εξελίσσεται.

Η σημασία της έννοιας για τη σκέψη είναι μεγάλη, επειδή η έννοια χαρακτηρίζεται από αντικειμενικότητα? ενώ ο καθένας έχει την προσωπική του γνώμη για την αλήθεια, η έννοια της αλήθειας είναι, κατά κάποιο τρόπο, ανεξάρτητη από τις υποκειμενικές εκτιμήσεις.

Μια απόπειρα προσέγγισης

Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου  «έννοια»; Με τι συνδέεται αυτή;

Έννοια είναι η γνώση που γεννιέται στο νου από ένα μοναδικό συνδυασμό χαρακτηριστικών. Όπως η ύλη  αποτελείται από υλικά μόρια, ένας ζωντανός οργανισμός  από κύτταρα, ο εγκέφαλος από νευρώνες έτσι και ο νους δομείται από έννοιες.

Να δώσετε παραδείγματα καθολικών εννοιών που δηλώνουν ένα σύνολο πραγμάτων και ένα σύνολο χαρακτηριστικών. Ποιες από αυτές δυσκολευόμαστε να ορίσουμε και πως μπορούμε να υπερβούμε τα εμπόδια στον ορισμό τους;

Ποια είναι η πλατωνική αντίληψη για τον ορισμό των καθολικών εννοιών; Ποιο περιεχόμενο δίνει στον όρο ιδέα, που αποτελεί τον πυρήνα της πλατωνικής φιλοσοφίας; Γιατί χαρακτηρίζεται δυϊστική η άποψή του;

Ποια είναι η αντίληψη του Αριστοτέλη για τις καθολικές έννοιες, τα «καθόλου» και πως προκύπτουν;

Πως αντιλαμβάνεσθε τη διαδικασία της νοητικής αφαίρεσης;

Πλάτων και Αριστοτέλης
Λεπτομέρεια από τη «Σχολή των Αθηνών»του Ραφαήλ, 1511

Ποια είναι η θέση των εμπειριστών φιλοσόφων (Λοκ, Χιουμ);

Ποια προβλήματα προκύπτουν από την αντίληψή τους ότι κάθε εικόνα που σχηματίζουμε στο νου μας είναι ατομική;

Τι πρεσβεύει η θεωρία του νομιναλισμού ή της ονοματοκρατίας και ποιοι είναι οι κύριοι εκπρόσωποί της; Σε ποια αντίφαση εκπίπτει εξαιτίας της αποδοχής της ομοιότητας των πραγμάτων;

Σύμφωνα με την Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, νομιναλισμός (Nominalismus) ή ονοματοκρατία αποκαλείται η φιλοσοφική θεωρία που υποστηρίζει ότι οι γενικές έννοιες είναι απλά λεκτικά σύμβολα, χωρίς πραγματική υπόσταση· ονοματοκρατία. 

Θέματα για συζήτηση

Ο άνθρωπος δεν έχει ιδέες εκ γενετής

Όπως και οι φιλόσοφοι πριν απ? αυτόν, έτσι κι ο Πλάτωνας ήθελε ν? ανακαλύψει, μέσα σ? όλες τις αλλαγές και τις μεταβολές, κάτι αιώνιο κι αμετάβλητο. Βρήκε, λοιπόν, τις τέλειες ιδέες, που βρίσκονται πέρα και πάνω από τον κόσμο των αισθήσεων. Τις θεωρούσε, μάλιστα, πολύ πιο πραγματικές από τα φαινόμενα μέσα στη φύση. Στην αρχή, έχουμε την ιδέα «άλογο» - και μετά, όλα τα άλογα του κόσμου των αισθήσεων, σαν σκιές της ιδέας, σαν κακές απομιμήσεις της. Η ιδέα«κότα» υπήρχε πριν από την κότα και το αβγό.

Ο Αριστοτέλης, από τη μεριά του, είχε την εντελώς αντίθετη άποψη: κατά τη γνώμη του, ο Πλάτωνας είχε αναποδογυρίσει την πραγματικότητα. Συμφωνούσε με το δάσκαλό του πως το μεμονωμένο άλογο, που βλέπουμε εδώ μπροστά μας, γερνάει και φεύγει, επομένως είναι κάτι μεταβλητό και παροδικό. Συμφωνούσε, επίσης, ότι η μορφή του αλόγου, η ιδέα του αλόγου, είναι καθ' αυτή αιώνια και αναλλοίωτη. Αλλά η «ιδέα» άλογο για τον Αριστοτέλη είναι μόνο μια έννοια, που έχουμε κατασκευάσει εμείς οι άνθρωποι, αφού πρώτα είδαμε έναν αριθμό συγκεκριμένων αλόγων. Η «ιδέα», επομένως, ή η «μορφή» άλογο δεν προϋπάρχει της εμπειρίας. Η «μορφή» άλογο, για τον Αριστοτέλη, αποτελείται από τα χαρακτηριστικά του αλόγου- είναι, δηλαδή, κάτι παρόμοιο με το «είδος» άλογο.

Εξηγώ: λέγοντας «μορφή» άλογο, ο Αριστοτέλης εννοεί τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των αλόγων. Και στο σημείο αυτό, η εικόνα που μας δίνει, δε συμφωνεί πια με τη φόρμα των γλυκών, αφού οι φόρμες των γλυκών υπάρχουν ανεξάρτητα από τα γλυκά. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι τέτοιες φόρμες δεν υπάρχουν στην κουζίνα της φύσης, τοποθετημένες στο δικό τους ξεχωριστό ράφι. Κατά τη γνώμη του, οι «μορφές» των πραγμάτων είναι ιδιότητες των πραγμάτων και υπάρχουν μέσα στα ίδια τα πράγματα.

   Jostein Gaarder Ο κόσμος της Σοφίας,Εκδ. Λιβάνη, σ.136

Να παρακολουθήσετε τη σκέψη των δύο φιλοσόφων στο απόσπασμα και να εξάγετε τα συμπεράσματά σας σχετικά με την τοποθέτησή τους απέναντι στα πράγματα και τις έννοιες.

Σκεφθείτε ότι και ο τρόπος καλλιτεχνικής  απόδοσης του αλόγου διαφέρει από εποχή σε εποχή και από καλλιτέχνη σε καλλιτέχνη. Ωστόσο, όλα τα γλυπτά παραπέμπουν στο άλογο.