Κυριακή 14 Σεπτεμβρίου 2014

 Ημέρα μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής

     Αφιέρωμα στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, μια κιβωτό μνήμης και ιστορίας

Με τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, και την Ανταλλαγή των πληθυσμών, σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάνης, έφτασαν στην Ελλάδα ενάμισυ εκατομμύριο Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες, σε μια εποχή που ο μικρασιατικός  Ελληνισμός ήταν άγνωστος ακόμη και στους μορφωμένους Έλληνες. Με  τον ερχομό τους, προέκυψαν ποικίλα προβλήματα  που σχετίζονταν κυρίως με την εγκατάσταση και την επαγγελματική τους αποκατάσταση αλλά και με την αποδοχή τους από τους γηγενείς και την ενσωμάτωσή τους στη νεοελληνική κοινωνία.

Απαραίτητη προϋπόθεση όμως, για την επίτευξη κυρίως των τελευταίων στόχων, ήταν η ουσιαστική γνωριμία με το μικρασιατικό ελληνισμό και τον πολιτισμό του. Αυτό το δύσκολο  έργο, που απαιτούσε τη συστράτευση του επιστημονικού κόσμου, γεωγράφων, ιστορικών, γλωσσολόγων, λαογράφων, μουσικολόγων, και  αδυνατούσαν να φέρουν εις πέρας τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, ανέλαβε να πραγματώσει μια σπουδαία Ελληνίδα, η Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ (1889-1979) με την αμέριστη συμπαράσταση του Γάλλου συζύγου της, φιλέλληνα-ελληνιστή Οκτάβιου Μερλιέ (1897 ? 1976) με λαμπρές σπουδές στη Φιλολογική Σχολή της Σορβόννης.

Το ζεύγος Μερλιέ

Η Μέλπω Λογοθέτη γεννήθηκε στην Ξάνθη και φοίτησε στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Κωνσταντινουπόλεως, όπου και παρακολούθησε μαθήματα πιάνου. Μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου τη συναντάμε για σπουδές μουσικολογίας στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης. Το μεταπτυχιακό της με θέμα το δημοτικό τραγούδι θα σταθεί αφορμή να γνωρίσει και να εκτιμήσει αυτόν τον ανεξερεύνητο πλούτο της λαϊκής μας κληρονομιάς.

Προικισμένη, λοιπόν, με μια γερή ευρωπαϊκή παιδεία, έρχεται στην Ελλάδα στα 1925 με το σύζυγό της Οκτάβιο και το δάσκαλό της Hubert Pernot, που λίγα χρόνια μετά, το 1929, της προτείνει να συνεργαστεί μαζί του, για την ηχογράφηση ελληνικών δημοτικών τραγουδιών. Η ιδέα αυτή, γεννιέται λοιπόν στο Παρίσι και πρώτοι χορηγοί της στην Ελλάδα γίνονται ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η Πηνελόπη Δέλτα. Γι?αυτό το σκοπό δημιουργείται ο «Σύλλογος Δημοτικών Τραγουδιών», με την υπογραφή σχετικής σύμβασης από το Πανεπιστήμιο του Παρισιού.

Στο μεταξύ, έχει προηγηθεί η Μικρασιατική Καταστροφή, γεγονός που δεν αφήνει ασυγκίνητο το Γάλλο ελληνιστή Μερλιέ. Από τον καιρό που βρισκόταν ακόμη στο Παρίσι, εξομολογείται ο ίδιος: «Τα γεγονότα της Μικράς Ασίας με είχαν συγκινήσει πρωτύτερα στο Παρίσι το 1922, μόλις έγινε η καταστροφή. Τότε, στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο, μπροστά στον καλό μας δάσκαλο, Hubert Pernot, άκουσα από τρεις Ελληνίδες, -οι δυο από τη Σμύρνη, σκληρά πληγωμένες στην ψυχή, και οικονομικώς κατεστραμμένες από τη συμφορά της Σμύρνης, και η Τρίτη από την Κύπρο-τον πιο σπαραχτικό θρήνο για τον Ελληνισμό  που είχε δολοφονηθεί? για την προδοσία των Μεγάλων Δυνάμεων? για το θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που είχαν σκοτωθεί, κρεμαστεί, πολλοί μάλιστα είχαν ενταφιαστεί ζωντανοί? για τις καταστραμμένες πολιτείες? για το σβύσιμο μέσα στο αίμα, πολιτισμού τριών χιλιάδων ετών? για το απέραντο Βυζαντινό Κράτος, που υπήρξε για αιώνες πιο Ευρωπαϊκό  από τα κράτη της Ευρώπης, και, μονοκοντυλιάς, είχε εξαφανιστεί κάθε ανάμνησή του από το χάρτη της υφηλίου?

Όλα αυτά για να τιμωρηθεί ένας μικρός λαός που είχε εκφράσει την ψυχική του εξάντληση ύστερα από δέκα ετών πολέμους-1912-1922- και καταψηφίσει, νομίμως, κατά τις εκλογές που είχαν εγκρίνει οι Σύμμαχοι, τον Βενιζέλο, το σύμμαχο των Συμμάχων, και ζητήσει την επιστροφή του βασιλιά του, που ήταν ο αντίπαλός τους. Ο Hubert Pernot σώπαινε, κι αυτός περίλυπος έως θανάτου(?) Τότε έκανα μέσα μου τον  όρκο ν?αφοσιωθώ στην επανόρθωση της συμφοράς που έπαθε ο μικρός τόπος με τα μυθικά ονόματα ?πόλεις, βουνά, ποτάμια, θεοί και άνδρες. Αισθανόμουν πως με πλήγωνε, και μένα τον ίδιο, αυτό το κακό. Σ?αυτήν την εποχή ?που χθες ακόμα φορούσα τη στολή των πιο τιμημένων Γάλλων στρατιωτών-είχα μέσα μου το συναίσθημα της αλληλεγγύης που μ? ένωνε μ? όλους τους  πατριώτες μου, αλλά και της ευθύνης που έπρεπε κατά καθήκον ν?αναλάβω κι εγώ, ανώνυμος, για τα σφάλματα και τα κρίματα για τα οποία  κατηγορούσαν τους Γάλλους».

Το 1925 βρίσκονται στη Σάμο και κει, μέσα σ?ένα καφενείο, ένα περιστατικό  θα συγκλονίσει την ψυχή του Μερλιέ. Καθώς φωτογραφίζουν τις ταλαιπωρημένες όψεις των προσφύγων που απάγκιασαν στο νησί, ένας τσαγκάρης θα του πει: «Δεν είμαστε λαογραφικές εικόνες για φωτογραφίες. Είμαστε Χριστιανοί, Ευρωπαίοι, σύμμαχοι, που μας πρόδωσαν οι σύμμαχοί μας, Ευρωπαίοι, Χριστιανοί κι εκείνοι σαν κι εμάς-αλλά ασφαλώς χωρίς μνήμη και καρδιά. Η Γαλλία μας πρόδωσε όλο το πολεμικό της υλικό στον Κεμάλ πούλησε».

Αυτή βέβαια δεν ήταν η μοναδική αιτία της κατάρρευσης του μικρασιατικού μετώπου και της Καταστροφής, ωστόσο ο Μερλιέ, με την ιδιότητα του καθηγητή και αργότερα του διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου,από κείνη τη στιγμή ανέλαβε έναν αγώνα να απαλείψει τη βαθειά πίκρα και να αποκαταστήσει τις σχέσεις Ελλάδας- Γαλλίας.

Το 1929 ο Hubert Pernot, που όνειρό του ήταν να συντάξει το γλωσσολογικό άτλαντα της Ελλάδας, έρχεται στην Ελλάδα, όπως προαναφέρθηκε,  και ξεκινούν τη φωνογράφηση των δημοτικών τραγουδιών σχεδόν όλη την επικράτεια. Η Μερλιέ μαζί με τον πρώτο συνεργάτη της Δ. Λουκόπουλο, δάσκαλο και λαογράφο, άρχισαν ν?αναζητούν πρόσφυγες τραγουδιστές στους προσφυγικούς καταυλισμούς. Η προσπάθεια ήταν δύσκολη γιατί προσκρούουν στην άγνοια και  τις προκαταλήψεις, ιδιαίτερα  για τις γυναίκες, αλλά  και το φόβο ότι τα μαγνητόφωνα ? κλέβουν τις φωνές των ανθρώπων.

Στα 1930 δημιουργείται το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο, που είναι  το ιστορικότερο και παλαιότερο κέντρο μελέτης της παραδοσιακής μας μουσικής, βυζαντινής δημοτικής και ρεμπέτικης και έφερε στο φως  μια ανεξερεύνητη μουσική παράδοση Περιλαμβάνει σπάνια και τελείως αυθεντικά λαϊκά όργανα, 222 δίσκους 78 στροφών ανεκτίμητης αξίας που ηχογραφήθηκαν στα 1930-1 από τη Μέλπω Μερλιέ και τους συνεργάτες της και που δεν κυκλοφόρησαν ποτέ στο εμπόριο. Το 1933, ιδρύεται το Αρχείο Μικρασιατικής Λαογραφίας, που θα γίνει ένας κλάδος του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου. Αυτό θα μετονομαστεί στα 1949 σε Κέντρο  Μικρασιατικών Σπουδών και θα στεγαστεί αρχικά με μέριμνα του Μερλιέ στο Γαλλικό Ινστιτούτο  και από κει, στην οδό             Κυδαθηναίων σ΄ ένα διατηρητέο της Πλάκας, έργο του αρχιτέκτονα Κλεάνθη Σταμάτη.

To Κέντρο  Μικρασιατικών Σπουδών στην Πλάκα

Οι αλλαγές στην ονομασία φανερώνουν μια προσπάθεια αυτοκαθορισμού της επιστημονικής φυσιογνωμίας του Ιδρύματος. Η ίδρυση του Κέντρου στάθηκε ένα καλό παράδειγμα ιδανικού παντρέματος των ευρωπαϊκών προϋποθέσεων  παιδείας, επιστημονικής εμπειρίας, σχεδιασμών από τη μία πλευρά, και της ελληνικής δεκτικότητας, εθνικών ιστορικών αναγκών και ερευνητικών προτεραιοτήτων από την  άλλη. Εκείνο δε, που αξίζει να τονιστεί, είναι η επιστημονική μεθοδικότητα που το διέκρινε από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του.

Με  πρώτη στέγη στο κτίριο του Γαλλικού Ινστιτούτου, αρχίζει η σε βάθος έρευνα της ζωής του μικρασιατικού ελληνισμού. Συγκεντρώθηκε καταρχήν η υπάρχουσα βιβλιογραφία και κατόπιν διαιρέθηκε η Μικρασία σε επαρχίες, και κάθε επαρχία σε περιφέρειες και τμήματα, που αποτελούσαν μια ομάδα από πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά. Συγκεντρώθηκε έτσι  υλικό από  προφορική παράδοση για κάθε οικισμό που είχε μόνο Έλληνες ή Έλληνες μαζί με Τούρκους. Συνάμα οι συνεργάτες του Ιδρύματος οργώνουν τους προσφυγικούς  συνοικισμούς της  Αθήνας και του Πειραιά και παράλληλα οργανώνονται αποστολές στην ελληνική επαρχία, αλλά και στη Μικρασία, την Καππαδοκία και τον Πόντο.Το υλικό διασταυρώνεται με ενδελέχεια και τεκμηριώνεται από την υπάρχουσα βιβλιογραφία. Το τοπογραφικό και γεωγραφικό μέρος του υλικού ελέγχεται από τη Χαρτογραφική Υπηρεσία. Παράλληλα συγκεντρώνονται χειρόγραφα προσφύγων από διάφορα κοινωνικά και επαγγελματικά στρώματα. Τα Αρχεία είναι εμπλουτισμένα με Κοινοτικούς και Εκκλησιαστικούς Κώδικες καθώς και με αρχειακά έγγραφα των Κοινοτήτων.

Σε πρώτη φάση, όπως ή ίδια η Μερλιέ δηλώνει : «Το πρώτιστο καθήκον του Κέντρου δεν είναι η συγγραφή βιβλίων. Πρώτα πρώτα πρέπει να μαζεύη υλικό και ακόμα υλικό και πάντα υλικό  από ζωντανούς ανθρώπους. Τα βιβλία θα γίνουν όταν θα παύσωμε να έχωμε πληροφορητές.» Αυτό συμβαίνει ως το 1976 και μάλιστα γίνεται πολύ συστηματικά, αφού δημιουργούνται   Δελτία πληροφορητών μ? ένα σύντομο βιογραφικό ,τη διεύθυνση και φωτογραφία τους.

 Έτσι  από τη μουσική αποτύπωση της ανθρώπινης φωνής, η Μερλιέ θα οδηγηθεί στην  απομνημόνευση του ανθρώπινου λόγου. Γυρεύοντας τους δρόμους των τραγουδιών θα βρει τους δρόμους των Ελλήνων με την ίδρυση του Αρχείου Προσφυγικής Παράδοσης, χάρη στη συμβολή των προσφύγων που ως  φορείς ιστορικής μνήμης συμπράττουν στη νοερή ανασύσταση των δικών τους πατρίδων. Η σημασία αυτού του Αρχείου είναι τεράστια αν αναλογιστεί κανείς ότι περιέχει πάνω από 5000 συνεντεύξεις προσφύγων, πολύ πριν η προφορική ιστορία αποκτήσει ακαδημαϊκό κύρος και κοινό.  Είναι συγκινητική η καταγραφή του συνεργάτη του Κέντρου, Ερμόλαου Ανδρεάδη  στα 1954: «Βάζοντας σε εφαρμογή την απόφαση του Φροντιστηρίου για να πάρομε τη διήγηση της Εξόδου ξεκίνησα σήμερα το απόγευμα για τον συνοικισμό της Καισαριανής, με σκοπό να βρω την καλή μου πληροφορήτρια Ξένια Κατραντζή. Ευτυχώς ήταν σπίτι της στην παράγκα της οδού Χαλκηδόνος, κουλουριασμένη πάνω στο μαγκαλάκι προσπαθούσε  να ζεσταθεί. Με δέχτηκε όπως πάντα πρόθυμα, με κέρασε κονιάκ και καφέ και ύστερα άρχισε την αφήγηση. Έτσι, καθώς ήταν ντυμένη στα μαύρα, έτσι καθώς ακούγονταν ο λυπητερός τόνος της φωνής της, φάνταζε μέσα στο μισοσκόταδο της κάμαρής της η Ξένη σαν μοιρολογήτρα?»

Έτσι, με χίλιους κόπους, στήθηκε μια βιβλιοθήκη με 15000 τίτλους βιβλίων, σπάνιων εφημερίδων και αρχειακό υλικό, που περιλαμβάνει κώδικες, έγγραφα, φιρμάνια και  φωτογραφίες από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων μέχρι και το 1950, όταν φάνηκε η απειλή μιας δεύτερης απώλειας με την κατεδάφιση των πρώτων προσφυγικών συνοικισμών. Ανάμεσα στις συλλογές της Βιβλιοθήκης, ξεχωρίζουν η συλλογή Κων\πόλεως, η συλλογή Αθ. Χατζηδήμου, τα  καραμανλίδικα βιβλία, το περιοδικό «Ξενοφάνης» έκδοση του συλλόγου «Ανατολή»,οι εφημερίδες Αμάλθεια Νεολόγος και πολλά άλλα έντυπα.

Η έκρηξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οριοθέτησε την πρώτη περίοδο δράσης του Ιδρύματος, αφού το 1941 ο Μερλιέ συνελήφθη και μετά την αποφυλάκισή του αναγκάστηκε να αποχωρήσει με τη γυναίκα του  από την Ελλάδα. Στη Γαλλία, όπου εγκαταστάθηκαν, εργάστηκε  ως Καθηγητής στην έδρα της Νεοελληνικής  Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Aix-en- Provence, την οποία μετέβαλε σε καθαρά ελληνικό πνευματικό κέντρο, μέχρι την επιστροφή τους το 1946, που σήμανε την έναρξη της δεύτερης φάσης του έργου τους, που αναπτύχθηκε με  μια εκπληκτική δυναμική.

Αντιλαμβανόμαστε όλοι πως η πρώτη κινητήρια δύναμη μιας ερευνητικής ομάδας βρίσκεται στην ποιότητα και το δυναμισμό των ατόμων που την απαρτίζουν. Η δεύτερη στη διεύθυνση που συντονίζει τις ομάδες, λύνει τα διοικητικά προβλήματα, ακούει τους ερευνητές και χαράσσει τις ερευνητικές προοπτικές. Και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών ευτύχησε να έχει τέτοιους ανθρώπους. Υπό την εμπνευσμένη καθοδήγηση του Οκτάβιου Μερλιέ, που το ενίσχυσε ηθικά και υλικά, φθάνοντας μάλιστα στο σημείο να απολυθεί από τη θέση του Διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου, επειδή αρνήθηκε να παραδώσει τα Αρχεία του Ιδρύματος στη Γαλλική πρεσβεία, κατά αξίωση του Γάλλου πρεσβευτή, το Κέντρο παρουσίασε ένα λαμπρό επιστημονικό, λογοτεχνικό και μεταφραστικό έργο με αποκορύφωμα την Έκθεση που οργάνωσε στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων, το 1974, για τα επιτεύγματα του Ιδρύματος με το  συνοδευτικό βιβλίο του «Ο τελευταίος Ελληνισμός της Μικράς Ασίας». Άξιο μνείας είναι και το μεταφραστικό του έργο, και ιδιαίτερα οι μεταφράσεις του Σολωμού, του Παλαμά και του Παπαδιαμάντη.

Η Γυναίκα της Ζάκυθος Γαλλική έκδοση

  Θα ήταν παράλειψη εδώ αν δεν αναφέραμε τη συμβολή του   Συλλόγου προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων και του πρώτου Συμβουλίου, που στάθηκε πολύτιμος αρωγός και απαρτιζόταν από το μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθο, την Π. Δέλτα, το Φίλ. Δραγούμη, το Δαμιανό Κυριαζή, το Γεώργιο Δροσίνη και τον Ιωάννη Αθανασάκη. Σταθμός στην πορεία του αποτελεί ακόμη το  έτος 1962, οπότε  αναγνωρίζεται ως Ίδρυμα Ιδιωτικού Δικαίου και επιχορηγείται από τον κρατικό προϋπολογισμό.

Το Μάιο του 1976 κλήθηκε ο Φώτης Αποστολόπουλος από τον Μερλιέ να αναλάβει τη διεύθυνση και από το συλλεκτικό και απογραφικό έργο περάσαμε στο ερευνητικό. Καρπός στάθηκε η έκδοση του πρώτου τόμου της Εξόδου με μαρτυρίες προσφύγων για το γεγονός της Εξόδου. Εξίσου σημαντική είναι όμως και η έκδοση την ίδια χρονιά του Δελτίου Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, ως ετήσιας περιοδικής έκδοσης. Με την ανάληψη της προεδρίας του Ιδρύματος από τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη δόθηκε έμφαση στην εκδοτική δραστηριότητα, αρχίζοντας με το δεύτερο τόμο της Εξόδου, με δημοσιεύματα βασισμένα στο πλούσιο Αρχείο των Μερλιέ, καθώς και στον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης με σύγχρονα έργα ιστοριογραφίας.

Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών εξακολουθεί να πορεύεται με πολλές οικονομικές δυσκολίες αφού η κρατική στήριξη είναι ελλιπής και βασίζεται κυρίως στις γενναίες χορηγίες κάποιων Ιδρυμάτων και τις δωρεές των Μικρασιατών. Όλα αυτά τα χρόνια τα διοικητικά συμβούλια και οι συνεργάτες του εργάστηκαν  με σοβαρότητα και συναίσθηση ευθύνης στην καλλιέργεια της γνώσης και της σε βάθος γνωριμίας με τη Μ. Ασία. Δεν λειτούργησαν  στενά, εθνοκεντρικά, αλλά ως μία έπαλξη αντίστασης και εμπλοκής του επιστημονικού λόγου στην αναμόχλευση των παθών που ευτελίζει τη γνώση και διασύρει το αντικείμενό της. Ας ευχηθούμε λοιπόν με την ίδια σοβαρότητα να συνεχίσει την παρουσία του,   διασφαλίζοντας  την αξιοπιστία  και τη λειτουργικότητα του επιστημονικού λόγου ως κύριων παραγόντων της κατανόησης του παρελθόντος και του παρόντος και τιμώντας ες αεί τη μνήμη των ιδρυτών του, του  Οκτάβιου και της Μέλπως Μερλιέ .

Βιβλιογραφία

ΚΕΝΤΡΟ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΔΕΛΤΙΟ ΚΕΝΤΡΟΥ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΑΘΗΝΑ 1977

ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΚΕΝΤΡΟ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ