14 Σεπτεμβρίου?Ημέρα Μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής

Αριστείδης Στεργιάδης: Ένας Ύπατος Αρμοστής ? σημείον αντιλεγόμενον

Μία από τις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της νεότερης ιστορίας, με τη γενική κρίση να βαραίνει καταδικαστικά επάνω του, είναι ο Αριστείδης Στεργιάδης (1861-1949), ύπατος αρμοστής της Σμύρνης, στην τελευταία τριετία της ζωής της. Ίσως δεν υπάρχει άλλος πολιτικός αξιωματούχος στον 20^ο αι. που να κατηγορήθηκε τόσο και να του καταλόγισαν σύγχρονοι και μεταγενέστεροι την κύρια ευθύνη της Μικρασιατικής Καταστροφής. Φυσικά μια τέτοια κρίση είναι απλουστευτική και επικίνδυνη γιατί ? όπως κάθε νοήμων άνθρωπος αντιλαμβάνεται- οι αιτίες της μικρασιατικής τραγωδίας υπήρξαν πολλές με πρώτη την επικατάρατη διχόνοια που εκμεταλλεύτηκαν τόσο ο Κεμάλ όσο και οι Σύμμαχοί μας.

Εμείς, λοιπόν, θα ασχοληθούμε εδώ με το πρόσωπο του Αριστείδη Στεργιάδη και θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε τη στάση του κατά την τριετία 1919-1922. Κρητικός με ρίζες από τη Μακεδονία και με νομικές σπουδές, έχει να παρουσιάσει ένα επαναστατικό παρελθόν αφού πήρε μέρος στην επανάσταση του Θέρισου (1905) με στόχο την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και φυλακίστηκε για ένα χρόνο από τους Άγγλους. Υπήρξε ακόμη φίλος και πιστός συνεργάτης του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος τον τοποθέτησε στην Ήπειρο ως Γενικό Διοικητή κατά τα έτη 1917-1919.

Λίγες μέρες μετά την απόβαση του ελληνικού στόλου στη Σμύρνη, στις 2 Μαΐου του 1919, κατόπιν συμμαχικής απόφασης έφτασε στις 8 του ίδιου μήνα και ο Αριστείδης Στεργιάδης με εντολή του Βενιζέλου, για να αναλάβει τη διοίκηση της πόλης παρά την αρχική του άρνηση και τις αντιδράσεις από την πλευρά των Φιλελευθέρων. Είχε δε, σαφείς και αυστηρές εντολές από τον Βενιζέλο να αντιμετωπίσει ισότιμα όλες τις εθνικές ομάδες (Έλληνες, που υπερτερούσαν στη Σμύρνη, Τούρκους, Εβραίους, Αρμενίους και υπηκόους ευρωπαϊκών κρατών), σ? ένα ιδιότυπο καθεστώς, δυσερμήνευτο για τους Έλληνες κατοίκους.

Στη Σμύρνη ο Στεργιάδης έδειξε ένα διπλό και αντιφατικό πρόσωπο. Κανείς, απ? τη μια, δεν μπορεί να αμφισβητήσει μέχρι σήμερα την εντιμότητα, την αμεροληψία και την ευθυδικία του. Οργάνωσε τη διαχείριση των κρατικών εσόδων, ενίσχυσε την παρουσία της Εθνικής Τράπεζας περιορίζοντας την κερδοσκοπία των ιδιωτικών, συγκρότησε στρατοδικείο, οργάνωσε Σώμα Χωροφυλακής, φρόντισε για τον επαναπατρισμό 120.000 χριστιανών που είχαν εκτοπιστεί κατά τους διωγμούς των ετών 1914- 1916 και εργάστηκε μέχρι την τελευταία στιγμή για την ίδρυση και λειτουργία του Ιωνικού Πανεπιστημίου, για την οργάνωση του οποίου ο Βενιζέλος προσκάλεσε από το Βερολίνο τον διάσημο μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Ο Αμερικανός πρόξενος Τζωρτζ Χόρτον, που στάθηκε στο πλευρό του μικρασιατικού ελληνισμού τις τελευταίες του ώρες, γράφει για τον Στεργιάδη στο βιβλίο του «Η μάστιγα της Ασίας»: «Είχε πολύ αυστηρή αίσθηση του δικαίου και τον χαρακτήριζε υψηλό αίσθημα καθήκοντος. Ζούσε σαν ερημίτης, δεν αποδεχόταν καμία πρόσκληση και δεν εμφανιζόταν ποτέ σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Επιθυμούσε, όπως με πληροφόρησε ο ίδιος, να μη δέχεται φιλοφρονήσεις και να μη δημιουργεί δεσμούς, έτσι ώστε να μπορεί να αποδίδει ίση δικαιοσύνη σε όλους, υψηλά και χαμηλά ιστάμενους». Τρανή απόδειξη της εντιμότητάς του, όπως επίσης αναφέρει ο Χόρτον είναι πως πριν αποχωρήσει από την Σμύρνη, του παρέδωσε αυτοπροσώπως ένα σεβαστό ποσό που ανήκε στο ορφανοτροφείο του Μπουτζά, προαστίου της πόλης, του οποίου τα ορφανά σώθηκαν και μεταφέρθηκαν όλα στη Θεσσαλονίκη με τη φροντίδα μιας αμερικανικής αποστολής.

Απ? την άλλη όμως πλευρά, αυτός ο άνθρωπος, ο εκλεκτός του Βενιζέλου, που και μετά την εκλογική του ήττα στα 1920 του ζητήθηκε και ? παρά την παραίτηση που αρχικά υπέβαλε- παρέμεινε στη θέση του, υπήρξε σκαιός, κρυψίνους, αυταρχικός και τυραννικός έως ανυπόφορος, κυρίως για τους ελληνικό πληθυσμό της Σμύρνης. Δυναμίτισε από την πρώτη στιγμή την παρουσία του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, στραγγίζοντας τη χαρά των Σμυρνιών και σπέρνοντας την αποκαρδίωση και την απογοήτευση στα επόμενα δύο χρόνια, συγκρουόμενος με την ηγεσία του μικρασιατικού μετώπου, τους προκρίτους και τους ιερείς της Σμύρνης, ακόμη και με τον ίδιο τον εθνομάρτυρα Χρυσόστομο. Η αυταρχικότητά του, η φανερή μεροληψία υπέρ των Τούρκων, η ανοχή και κάλυψη των προπαγάνδας των Συμμάχων οδήγησε αρκετές φορές τους Σμυρνιούς σε έγγραφες διαμαρτυρίες προς τον Βενιζέλο ώστε να τον συνετίσει, χωρίς αποτέλεσμα. Ο Βενιζέλος, ανεξήγητα για πολλούς, τον στήριξε μέχρι το τέλος, έχοντας εμπιστοσύνη στις διοικητικές του ικανότητες.

Η άφιξη του Αριστείδη Στεργιάδη στη Σμύρνη

Η ιστορική έρευνα έχει καταγράψει αρκετά επεισόδια που επαληθεύουν τις παραπάνω κρίσεις. Ενδεικτικά είναι τα λόγια που απηύθυνε στους προκρίτους της Σμύρνης, οι οποίοι με πολλές ελπίδες έσπευσαν να τον υποδεχθούν, και διέσωσε ο διευθυντής του γραφείου Τύπου της Αρμοστείας, Μιχαήλ Ροδάς: «Έφερα μαζί μου, δια να διοικήσω καλώς τον τόπον, έναν βούρδουλα, τον οποίον δεν θα διστάσω να χρησιμοποιήσω, σκληρώς και αδιακρίτως. Αδιαφορώ ποίον και πόσους θα εύρω εις τον δρόμον μου. Θα περάσω επάνω από τας σάρκας των, δια να επιτύχω την υποταγήν και την εμπέδωσιν της τάξεως».Στα 1919 δεν δίστασε να χαστουκίσει τον γενικό αρχίατρο του Α΄.Σ.Σ. γιατί άνοιξε μια αποθήκη υγειονομικού υλικού στην περιοχή της Σμύρνης. Απέπεμψε επίσης με σκαιότητα τον μητροπολίτη Κυδωνιών Γρηγόριο όταν τον επισκέφθηκε για μια υπόθεση δανείου της ελληνικής κοινότητας από την Εθνική Τράπεζα με τη φράση: «Εγώ είναι το κράτος, εγώ είμαι το παν». Στο διάστημα επίσης της παρουσίας του εξανάγκασε σε παραίτηση δύο αρχηγούς της Χωροφυλακής και κάλυψε Τούρκους και Ευρωπαίους που δηλητηρίαζαν με δημοσιεύματα τον αγώνα των Ελλήνων, καλλιεργώντας την ιδέα της αποχώρησης του ελληνικού στρατού από την Μικρασία.

Ο Μικρασιατικός ελληνισμός και ιδιαίτερα οι Έλληνες της Σμύρνης αντιλαμβάνονταν την κατάσταση, γι? αυτό προσπάθησαν να οργανώσουν τη Μικρασιατική Άμυνα ζητώντας τη σύμπραξη του Στεργιάδη που παραδόξως δεν την αρνήθηκε, αλλά και δεν τη στήριξε στη συνέχεια. Ο ίδιος μάλιστα το Γενάρη του 1922 εισηγήθηκε στην ελληνική κυβέρνηση την εκκένωση της Μικρασίας από τον στρατό και το Μάρτη του ίδιου χρόνου κατέθεσε πρόταση αυτονόμησής της μ? ένα καθεστώς ισοτιμίας των πληθυσμών. Όλοι όμως έβλεπαν πως το ψυχορράγημα είχε αρχίσει.

Και όταν το μέτωπο κατέρρευσε και οι στρατιώτες, ρακένδυτοι και κυνηγημένοι από τους τσέτες του Κεμάλ, κατευθύνονταν προς τη θάλασσα μεταδίδοντας τον πανικό σε πόλεις και χωριά, ο Στεργιάδης έσπευδε να καθησυχάσει τους πληθυσμούς με τηλεγραφήματα στους κατά τόπους διοικητές του τύπου: «Εμποδίσατε αναχώρησιν πολιτών, καθότι στρατός επ? ουδενί λόγω εγκαταλείψη περιφέρειάν σας». Πίστευε άλλωστε πως ένα τέτοιου μεγέθους προσφυγικό κύμα θα δημιουργούσε πολιτικό πρόβλημα στην μητροπολιτική Ελλάδα. Ευτυχώς κάποιοι, παρά την απόρρητη διαταγή του ειδοποίησαν τους πληθυσμούς και κατάφεραν να φύγουν εγκαίρως.

Από τις αρχές του Αυγούστου και κατόπιν εντολής της Αρμοστείας οι υπάλληλοι της διοίκησης υποχρεώθηκαν να συσκευάσουν τα αρχεία τους και να φύγουν για την Ελλάδα με απόλυτη μυστικότητα. Η θέση του Στεργιάδη συνοψίζεται στη φράση του: «Διά του Κράτους ήλθομεν εις την Μικράν Ασίαν, διά του Κράτους πρέπει να φύγωμεν». Τις τελευταίες μαρτυρικές μέρες του Αυγούστου, αφού είχε φροντίσει «δια την εύτακτον αποχώρησιν των υπαλλήλων και την διάσωσιν των αρχείων», φοβούμενος τα πλήθη που κινούνταν απειλητικά γύρω από το σπίτι του, ειδοποίησε τον άγγλο ναύαρχο ότι κινδυνεύει και με συνοδεία, κρυφά, μεταφέρθηκε με μια ατμάκατο στο βρετανικό πολεμικό πλοίο «Σιδηρούς Δουξ», που τον επιβίβασε σ? ένα ρουμανικό πλοίο της γραμμής και μέσω της Πόλης έφτασε στην Κωστάντζα της Ρουμανίας κι από εκεί, σιδηροδρομικώς, στο Παρίσι. Εγκαταστάθηκε τελικά στη Νότια Γαλλία, όπου και πέθανε χωρίς ποτέ να επιστρέψει στην Ελλάδα και να απολογηθεί για τα πεπραγμένα του.

Τέτοιος στάθηκε ο Αριστείδης Στεργιάδης, προσωπικότητα διχασμένη και αμφιλεγόμενη που από τους περισσότερους καταδικάζεται απερίφραστα ως προδότης και από κάποιους ως τύπος και υπογραμμός κρατικού λειτουργού. Η αλήθεια είναι δύσκολο να προσεγγιστεί και σε μια τέτοια περίπτωση καλό είναι με νηφαλιότητα να σταθούμε μακριά από οποιεσδήποτε μανιχαϊστικές αντιλήψεις. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τα διοικητικά του χαρίσματα, την αμεροληψία και την εντιμότητά του, που τόσο πολύ λείπουν από το δημόσιο βίο μας? απ? την άλλη, πώς να διαγράψουμε τη σκαιότητα του χαρακτήρα του και κυρίως την αναλγησία του όταν έβλεπε το μικρασιατικό ελληνισμό να ψυχορραγεί στην προκυμαία της Σμύρνης; Αν φρόντιζε τουλάχιστον για την έγκαιρη αποχώρησή του, έστω και τις τελευταίες ώρες πριν μπουν οι τσέτες του Κιορ Μπεχλιβάν και σκορπίσουν τον όλεθρο με το μαχαίρι και τη φωτιά, η ιστορία, και κυρίως οι συνειδήσεις των ανθρώπων, θα του έδιναν κάποια ελαφρυντικά. Όμως, όπως σοφά λέει ο λαός μας, «Το αν και το θα είναι πρώτα ξαδέλφια με το ποτέ».Δεν ενήργησε έτσι, δεν ζήτησε ούτε μια συγνώμη και νοιάστηκε μόνο για τη δική του σωτηρία, αφού και τον Καραθεοδωρή αγνόησε, που σώθηκε τελικά χάρη σ? έναν Σμυρναίο δημοσιογράφο ο οποίος τον αναγνώρισε και τον μετέφερε στο πλοίο «Νάξος» με τη βάρκα του, αλλά και τον Κρητικό χωροφύλακα που πιστά τον υπηρετούσε, τον εγκατέλειψε στην προκυμαία, διαφεύγοντας ο ίδιος.  

Ο Μιχαήλ Ροδάς, διευθυντής του γραφείου Τύπου και Λογοκρισίας της Αρμοστείας στη Σμύρνη, όπως προαναφέρθηκε, στο πόνημα του «Η Ελλάς στην Μικράν Ασίαν» γράφει ότι «ο Στεργιάδης εθεωρείτο άνθρωπος βίαιος και σκληρός, αλλ? ενδεδειγμένος όπως διοικήση εις ανωμάλους περιστάσεις αι οποίαι δεν απήτουν ούτε νόμους, ούτε υπουργικά συμβούλια. Και τίθεται εις εμέ το ερώτημα, τι ήτο επιτέλους ο άνθρωπος Αριστείδης Στεργιάδης; Ήτο μεγαλοφυής, ανισόρροπος, δίκαιος, άδικος, ηθικός, ανήθικος, εργατικός, νωθρός, αυστηρός, ήρεμος, φιλοχρήματος, φιλελεύθερος, δημοκρατικός, μοναρχικός, σατράπης, μεσαιωνικός, περιφρονητής της εξουσίας, δούλος της αρχής, ανεξάρτητος ή αυλοκόλαξ, φιλάνθρωπος ή μισάνθρωπος, αλτρουιστής ή σάϋλοκ, γενναίος ή δειλός; Ο Αριστείδης Στεργιάδης απεδείχθη εκ των υστέρων ότι ήτο απ? όλα αυτά. Κράμα ηθικής και ανηθικότητος, μεγαλοφυΐας και ανικανότητος. Υπεράνθρωπος και μισάνθρωπος, δούλος των ορέξεων του, των παθών και των φιλοδοξιών του. Η μεγαλύτερη του ικανότης ήτο να εξαπατά τους πάντας και να τους καταγοητεύει όταν ήτο ήρεμος. Να απογυμνούται και να αποκαλύπτεται όταν κατελαμβάνετο υπό μανίας. Υφίστατο έναν πραγματικόν σεληνιασμόν. Άφριζε και υπενθύμιζε την κατσίκα με το γάλα. Με μια κλωτσιά έχυνεν ότι πολύτιμον και ευεργετικόν εδημιούργει επί πολλάς ώρας και ημέρας.»

Θεωρούμε πως σ? αυτό το απόσπασμα ο Ροδάς καταφέρνει να δώσει εύστοχα όλες της πτυχές του χαρακτήρα του αινιγματικού αυτού ανθρώπου. Η τελική κρίση όμως είναι της Ιστορίας και της κάθε ανθρώπινης συνείδησης χωριστά. Με νηφαλιότητα και αντικειμενικότητα και αφού μελετήσει κανείς όσο γίνεται περισσότερες έγκυρες πηγές, μπορεί, αν θέλει, να αποφανθεί για τον Αριστείδη Στεργιάδη. Σίγουρα η κρίση θα είναι δύσκολη γιατί δεν έχουμε ούτε μια απολογητική του φράση, για να κατανοήσουμε τις προθέσεις και τις πράξεις του. Παραμένει έτσι ένα ανοιχτό ερώτημα, που κάθε χρόνο τέτοιες μέρες επανέρχεται δριμύτερο.

Βιβλιογραφία

Χρήστου Αγγελομάτη «Χρονικόν της Μεγάλης Τραγωδίας», εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Τζώρτζ Χόρτον «Η μάστιγα της Ασίας» εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Σωτηρία Μαραγκοζάκη «Ο Ύπατος της Σμύρνης», εκδ. Κέδρος