Αναγέννηση και Ανθρωπισμός (ολοκλήρωση)

Η συμβολή των Ελλήνων λογίων στην ανθρωπιστική κίνηση

Αναγκαίες επισημάνσεις

• Οι Έλληνες λόγιοι που κατέφυγαν στη Δύση γνώριζαν σε βάθος το πνεύμα της Αρχαιότητας.
• Διακρίνονταν για το ζήλο και τον ενθουσιασμό, με τον οποίο δίδασκαν τα αρχαία κείμενα.
• Υπήρξε ιδεολογική προετοιμασία στο να γίνουν αποδεκτές οι ιδέες των αρχαίων συγγραφέων.
• Ο αναγεννησιακός λόγιος δε μελετούσε τον αρχαίο πολιτισμό μόνον σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά επιχειρούσε να αντλήσει από αυτόν αξίες  για τη θεμελίωση του σύγχρονού του κόσμου.

Παρουσία και ουσιαστική συμβολή Ελλήνων λογίων στην αναβίωση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση, πριν και μετά την Άλωση.

Τέλη 14ου αι. Μανουήλ Χρυσολωράς στη Βενετία.

Με αφορμή τη Σύνοδο της Φερράρας -Φλωρεντίας (1439)  βρίσκονται στην Ιταλία οι: Γεώργιος Σχολάριος, Μάρκος ο Ευγενικός, Νικαίας Βησσαρίων και Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων.

Διαπρεπείς λόγιοι διδάσκουν στα ιταλικά πανεπιστήμια και παρουσιάζουν επίσης αξιόλογη εκδοτική δραστηριότητα.

15ος-16ος αι. Ίδρυση βιβλιοθηκών και διάσωση ελληνικών χειρογράφων.

Μαρκιανή Βιβλιοθήκη Βενετίας

Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη Φλωρεντίας.

Άποψη της Λαυρεντιανής Βιβλιοθήκης στη Φλωρεντία

Μια νέα αντίληψη για την αγωγή και την επιστήμη

Ο Έρασμος, κύριος εκφραστής  της αναγεννησιακής αντίληψης για τη δύναμη της αγωγής: Οι άνθρωποι δε γεννιούνται, αλλά γίνονται».

Η  πρόοδος της επιστήμης βασίζεται στην παρατήρηση, την εμπειρία και το πείραμα.

Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη

γ. Η τυπογραφία και η διάδοση της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού

Ευρωπαϊκός χαρακτήρας Αναγέννησης και Ανθρωπισμού.

Κοιτίδα των κινημάτων αυτών η  Ιταλία-Εξάπλωση στη Βόρεια Ευρώπη (Κάτω Χώρες, Γερμανία), στη Γαλλία και την Ιβηρική Χερσόνησο.

Πόλεις με πανεπιστήμια λειτουργούν ως εκδοτικά κέντρα (Αμβέρσα, Παρίσι, Στρασβούργο, Μιλάνο, Βενετία).

Καθοριστική η συμβολή της τυπογραφίας στη διάχυση και διάδοση των νέων ιδεών, που εφευρέθηκε περί τα 1450 από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο στη Μαγεντία της Γερμανίας.

Τυπογραφείο σε μικρογραφία εποχής
Εθνική Βιβλιοθήκη Παρισιού

Συνέπειες

Πρόσβαση στη γνώση.

Καλλιέργεια φιλομάθειας.

Περιορισμός αναγνωστικού κοινού στις πόλεις.

Απουσία  απλού λαού από τα διαδραματιζόμενα.

Η διαδικασία της καθολικής αφύπνισης θα ξεκινήσει την περίοδο του Διαφωτισμού.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

• Ποια υπήρξε η συνεισφορά των Ελλήνων λογίων  στην άνθηση των γραμμάτων και την ενίσχυση των ανθρωπιστικών σπουδών στην Ιταλία και γενικότερα στη Δύση; Ποια ήταν ειδικότερα η προσφορά του Βησσαρίωνα στην ιταλική αναγέννηση και τη διαμόρφωση του δυτικού προτύπου; Για να απαντήσετε, διαβάστε το απόσπασμα που σας δίνεται, από το βιβλίο του Μιχάλη Χαραλαμπίδη «Ελληνική ποιότητα και ανάπτυξη-Η νέα συμμαχία» Εκδ. Στράβων και από το κεφάλαιο Η επικαιρότητα του Βησσαρίωνα.

Η παρουσία και η διαδρομή στη ζωή αυτού του μεγάλου αγνοούμενου Έλληνα, δηλαδή του Βησσαρίωνα, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η ανάδειξη των ερωτημάτων και η αναζήτηση των δρόμων της αναγέννησης στην αρχή, όταν υπήρχαν ακόμη ελπίδες και της σωτηρίας αργότερα της Ελλάδας.

Το πρώτο πεδίο μιας δικής μας σύγχρονης συνάντησης μαζί του είναι αυτό των πόλεων. Ο Βησσαρίων είδε στις πόλεις τις αναγεννητικές οντότητες της νέας ελληνικής παρουσίας στον διαμορφούμενο τότε ευρωπαϊκό  και παγκόσμιο χάρτη. Ήταν η περίοδος του περάσματος από τις αυτοκρατορίες στις πόλεις και η κλασσική του παιδεία του επέτρεπε να δει τον ρόλο των πόλεων. Η σκέψη του αυτή αναπτύσσεται κατ?αρχήν στο «Τραπεζούντος εγκώμιον», στο εγκώμιο προς τη γενέτειρα  πόλη του την Τραπεζούντα. Αυτήν την ελληνική, παγκόσμια, άπειρη πόλη θα λέγαμε σήμερα.

Η ιδέα της πόλης επανέρχεται αργότερα στην ενθάρρυνση-προτροπή του προς τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, Δεσπότη του Μωρηά, για τη θεμελίωση μιας νέας πόλης, στα Εξαμίλια της Κορινθίας. Ήταν η ιδέα της αντίστασης στην οθωμανική βαρβαρότητα ως πολεοδομικό σύστημα, την περίοδο που οι Οθωμανοί ολοκλήρωναν την καταστροφή των βυζαντινών πόλεων.

Το δεύτερο πεδίο επικαιρότητας του Βησσαρίωνα  είναι αυτό των περιφερειών, της σύγχρονης ελληνικής πολυκεντρικότητας, της επαναθεμελίωσης του κράτους. Ο Βησσαρίων κατανόησε ότι οι αποδιαρθρώσεις και οι μετασχηματισμοί της εποχής του αποδυνάμωναν το κέντρο  και μετέφεραν το βάρος στις περιφέρειες. Αυτοί οι προβληματισμοί και οι σχεδιασμοί αναπτύχθηκαν στους Βατάτζηδες της Νικαίας, στους Κομνηνούς της Τραπεζούντας, στην Ήπειρο. Το μεγάλο όμως εργαστήριο όλων αυτών των ιδεών, ο χώρος επιστροφής της Ακαδημίας του Πλάτωνα ήταν ο Μυστράς του Πλήθωνα. Εκεί όπου γεννήθηκε η ευρωπαϊκή αναγέννηση. Είχε κυοφορηθεί  πριν στις περιοδικές βυζαντινές ρωμαίικες αναγεννήσεις.

Η σημασία της περιφερειακής διάστασης, όπως θα λέγαμε σήμερα, των θεσμικών, οικονομικών, κοινωνικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, αναδεικνύεται στην ίδια επιστολή-υπόμνημα προς τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Ο Βησσαρίων δεν διέκρινε δυνάμεις αντίστασης και νέες δημιουργίες στο κέντρο, την Κωνσταντινούπολη. Ήξερε την πραγματικότητα εκεί. Αυτές τις έβλεπε στην περιφέρεια, την Πελοπόννησο, το πεδίο επαναθεμελίωσης και αναδιοργάνωσης μιας νέας κρατικής οντότητας.

Αν στο υπόμνημα προς τον Παλαιολόγο έχουμε μια διανοητική, συμβουλευτική εμπλοκή του Βησσαρίωνα, στο ζήτημα των περιφερειών, λίγα χρόνια μετά, αυτή παίρνει μια περισσότερο πρακτική μορφή. Αυτή του Βησσαρίωνα ως κυβερνήτη της Μπολώνιας. Το πρότυπο της διακυβέρνησης της Μπολώνια, της Εμίλια-Ρωμάνια, που αποτέλεσε  τις πρόσφατες δεκαετίες αντικείμενο παγκόσμιου ενδιαφέροντος, είχε την αφετηρία του στον Βησσαρίωνα ως καλό κυβερνήτη.

Το τρίτο πεδίο μιας σύγχρονης γόνιμης συνάντησης μαζί του είναι αυτό των νέων τεχνολογιών. Εμείς βρισκόμαστε στην εποχή του ηλεκτρονικού διαδικτύου. Αυτός έζησε εκείνη της ανακάλυψης της νέας τέχνης της τυπογραφίας αλλά και κυοφορίας πολλών επιστημονικών και τεχνολογικών ανακαλύψεων. Κατανόησε άμεσα τη δυνατότητα που το νέο μέσο τυπογραφίας πρόσφερε για τη διάδοση των ιδεών της κλασσικής παιδείας, που θεωρούσε αναγκαίες για την ηθική πρόοδο της ανθρωπότητας. Όταν η ανθρωπότητα είχε ανάγκη την πόλη, την εκκλησία της πόλης, τους πολίτες και τον λόγο. Αυτή την ανάγκη έχει και σήμερα.

Η τυπογραφία ήταν ένα από τα δώρα του Βησσαρίωνα προς τη Βενετία και την Ιταλία. Και οι δύο οφείλουν σ?αυτόν την εισαγωγή της τυπογραφίας λόγω της προγενέστερης επαφής του με την ομάδα των τυπογράφων της Νυρεμβέργης. Το μεγαλύτερο δώρο του προς την πρώτη ήταν η πολύ πλούσια βιβλιοθήκη του. Ο Βησσαρίων ήταν εμπνευστής των ακαδημιών, αλλά και ως συνεχιστής των βυζαντινών, «των βιβλιοθηκαρίων της κλασσικής Ελλάδας», ήταν ο δημιουργός των βιβλιοθηκών τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Δυτική Ευρώπη. Η βιβλιοθήκη του ήταν η μεγαλύτερη στην Ευρώπη εκείνη την περίοδο. Ήταν μεγαλύτερη του Βατικανού που τότε ήταν ασήμαντη.

Χάρις σε αυτή τη συνάντηση με το Βησσαρίωνα και τους Έλληνες λογίους η Ιταλία συνέχισε και ακολούθησε τον ελληνικό τρόπο. Ειπώθηκε ότι «η Ελλάδα δεν έπεσε αλλά πέρασε στην Ιταλία».Η συνάντηση, η σύνθεση, ακόμη και η ταύτιση της ελληνικότητας με την ιταλικότητα, εκτός από αυτό το πέρασμα έγινε και  διαμέσου της Μεγάλης Ελλάδας, της Magna Grecia. Η ιταλικότητα χωρίς την ελληνικότητα θα ήταν πολύ φτωχή ή δεν θα ήταν ιταλικότητα. Τελικά η ιταλικότητα και η ελληνικότητα στην Ιταλία έχουν πολύ στενούς δεσμούς όχι μόνο πνεύματος αλλά και αίματος.

Εκτός από τη Βενετία είναι και το Παρίσι που δέχεται από το Βησσαρίωνα το δώρο της νέας τέχνης, της τυπογραφίας. Οι πρώτοι τρεις τυπογράφοι έρχονται στο Παρίσι μετά από πρόσκληση του Guillame Fichet πρύτανη της Σορβόνης, στενού συνεργάτη και φίλου του Βησσαρίωνα. Οι πρώτες εκδόσεις του  είναι οι λόγοι του Βησσαρίωνα ενάντια  στους Τούρκους(1471) και ορισμένες εκδόσεις των Ελλήνων κλασσικών.

Ο Γκιγιώμ Φισέ προσφέρει ρητορικό σύγγραμμα στο Βησσαρίωνα

• Διαβάστε και το απόσπασμα που ακολουθεί για να κατανοήσετε τη σχέση του Βησσαρίωνα με τη Δύση.

«Ανάλογη πορεία ?από τον απερίφραστο θαυμασμό για τη Δύση στην τελική μεταστροφή στον ρωμαιοκαθολικισμό ? ακολούθησε και ο μητροπολίτης Νίκαιας Βησσαρίων? Με τον τίτλο αυτό (σσ. του μητροπολίτη) έλαβε μέρος στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας, όπου αν και μέλος της ορθόδοξης αντιπροσωπείας πήρε αμέσως το μέρος των Ρωμαιοκαθολικών και πολέμησε με πάθος για την υποταγή της εκκλησιαστική Ανατολής στην παπική Δύση. Επιστρέφοντας στη μητρόπολή του αγωνίστηκε για την εφαρμογή των ενωτικών αποφάσεων αυτής της συνόδου, αλλά η λαϊκή αντίσταση που συνάντησε τον ανάγκασε να επιστρέψει στην Ιταλία και να εγκατασταθεί οριστικά εκεί. Ο πάπας Ευγένιος ο Δ΄ τον αντάμειψε για την πιστότητα της αφοσίωσής του στη Δύση και τον ανακήρυξε καρδινάλιο?»

   «Χρήστου Γιανναρά «Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα» Εκδόσεις Δόμος

• Να καταθέσετε την προσωπική σας θέση σχετικά με τη διατύπωση του Εράσμου ότι «οι άνθρωποι δε γεννιούνται, αλλά γίνονται».
   
• Γιατί ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα που απευθύνεται σε φοιτητές, φέρει το όνομα του Εράσμου; Να αναζητήσετε την προέλευση και τη σημασία του ονόματός του.

• Γιατί η εφεύρεση της τυπογραφίας χαρακτηρίζεται κοσμοϊστορικό γεγονός και ποια η συμβολή της στη διάδοση των ιδεών της Αναγέννησης;

Η Βίβλος, το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ο Γουτεμβέργιος

• Αν η τυπογραφία ήταν μια επανάσταση στην εποχή της, στις μέρες μας έχει συντελεστεί μια άλλη τεχνολογική επανάσταση στο χώρο του βιβλίου. Ανοίξτε τη διεύθυνση και διαβάστε το άρθρο. http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=117981

• Να παρατηρήσετε προσεκτικά το χάρτη και το υπόμνημά του στη σελ.121 και να σχολιάσετε το ρόλο των πόλεων στο κίνημα της Αναγέννησης.

• Να παρατηρήσετε προσεκτικά τα γραφήματα της σελ. 121 του βιβλίου μας και να εξάγετε τα συμπεράσματά σας για τη θεματική των βιβλίων και τη γλώσσα έκδοσής τους.

• Διαβάστε κατόπιν τα αποσπάσματα από τη μελέτη του Γιώργου Κοντογιώργη « Η ενότητα του ελληνικού ανθρωπισμού», για να  δείτε πως προσέλαβε η Δύση τον βυζαντινό ανθρωπισμό, το βυζαντινό κοσμοσύστημα και ποιος ήταν ο ρόλος των βυζαντινών λογίων σ? αυτήν την πρόσληψη. Για ποιους λόγους νομίζετε, δεν έγινε αντιληπτό και δεν υιοθετήθηκε το ανθρωποκεντρικό παράδειγμα του βυζαντινού ανθρωπισμού στη Δύση;

Η έ­ξο­δος της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης α­πό το Με­σαί­ω­να της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας ο­δη­γεί α­κρι­βώς στην προ­σέγ­γι­ση του ελ­λη­νι­κού προ­η­γού­με­νου και κα­τά κυ­ριο­λε­ξί­α στην ορ­γα­νι­κή πρόσ­δε­σή της σ'αυ­τό, υ­πό συν­θή­κες α­να­λο­γί­ας. Η πρόσ­δε­ση αυ­τή θα γί­νει αρ­χι­κά πά­νω στα θε­μέ­λια του οι­κου­με­νι­κού Βυζα­ντί­ου εν ανα­φο­ρά ή μη προς το μορ­φο­λο­γι­κό του προ­η­γού­με­νο, τη Ρώ­μη. Η ά­λω­ση, και συ­γκε­κρι­μέ­να η ε­ξα­φά­νι­ση του κο­σμο­πο­λι­τεια­κού η­γε­τι­κού προ­τύ­που, που ο­δη­γού­σε μέχρι τότε το οι­κου­με­νι­κό αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα, δεν θα ε­πα­να­φέρει τις δυ­τι­κο­ευ­ρω­πα­ϊ­κές κοι­νω­νί­ες στη φε­ου­δαρ­χί­α, πολλώ μάλ­λον α­φού το βυ­ζα­ντι­νό κο­σμο­σύ­στη­μα θα ε­ξα­κο­λου­θή­σει να κυ­ριαρ­χεί στις ε­ξε­λί­ξεις μέσω των ι­τα­λι­κών πό­λε­ων - κρα­τών. Θα τις κα­θο­δη­γή­σει ό­μως προς το άρ­μα του αρχαί­ου ελ­λη­νι­κού κρα­το­κε­ντρι­σμού των πό­λε­ων με τις ο­ποί­ες εί­χαν ή­δη α­νοί­ξει έ­να γό­νι­μο διά­λο­γο με δίαυλο την ελ­λη­νι­κή γραμ­μα­τεί­α.

Α­πό το άλ­λο μέ­ρος, η φυ­γή του βυ­ζα­ντι­νού αν­θρω­πι­σμού στη "Δύ­ση" και ου­σιω­δώς στην ι­τα­λι­κή πε­ριο­χή του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, δεν θα συμ­βάλ­λει α­πλώς στην Α­να­γέν­νη­σή της. Θα δη­μιουρ­γή­σει συγ­χρό­νως τη γέ­φυ­ρα με την ο­ποί­α θα δια­σφα­λι­σθεί η α­διά­κο­πη συ­νέ­χεια του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού. Με την έν­νοια ό­τι θα α­πο­τε­λέ­σει πιά μια ε­νιαί­α, συ­μπλέ­ου­σα, πα­γκό­σμια συ­νι­στώ­σα του πο­λι­τι­σμού, που θα ε­πι­τα­χύ­νει και τις ε­σω­τε­ρι­κές ε­ξε­λί­ξεις στην ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νί­α για να ο­δη­γηθεί τε­λι­κά στην έ­ξαρ­ση του 18ου και του 19ου αιώνα.          

Πράγ­μα­τι, η πε­ρί­ο­δος που α­κο­λου­θεί την Άλω­ση, μο­λο­νό­τι θα συ­μπέ­σει με μια α­ξιό­λο­γη κάμ­ψη της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας σε ό­λα τα ε­πί­πε­δα, ο ελ­λη­νι­σμός δεν παύ­ει να δια­τη­ρεί μια πε­ρί­ο­πτη θέ­ση στην οι­κο­νο­μι­κή, κοι­νω­νι­κή, πολι­τι­στι­κή και πνευ­μα­τι­κή ζω­ή της ευ­ρω­πα­ϊ­κής η­πεί­ρου και της με­σο­γεια­κής λε­κά­νης.Την πε­ρί­ο­δο αυ­τή θα ο­λο­κλη­ρω­θεί ο ρό­λος των βυ­ζα­ντι­νών αν­θρω­πι­στών στη δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κή α­να­γέν­νη­ση των ο­ποί­ων οι ε­πί­γο­νοι ε­ξα­κο­λου­θούν να κά­νουν αι­σθη­τή την πα­ρου­σί­α τους και κα­τά τον 16ο αιώ­να. Κατ'αυ­τήν άλ­λω­στε την πε­ρί­ο­δο θα ση­μειω­θεί και η α­να­γκαί­α ζύ­μω­ση και προ­ε­τοι­μα­σί­α για τη με­τά­βα­ση στο νε­ο­ελ­λη­νι­κό αν­θρω­πι­σμό.

Αν ε­πι­χει­ρή­σου­με μια συ­γκρι­τι­κή α­να­γω­γή της ελ­λη­νι­κής πε­ρί­πτω­σης στη δυτι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κή α­να­γεν­νη­σια­κή δια­δι­κα­σί­α θα δια­πι­στώ­σου­με, κα­τά τη γνώμη μας, α­βί­α­στα, ό­τι η α­να­κά­λυ­ψη και μά­λι­στα η ό­σμω­ση α­πό τους ευ­ρω­πα­ϊ­κούς λα­ούς της κοι­νω­νι­κής α­το­μι­κό­τη­ταςκαι της πο­λι­τι­κής θα γί­νει με μεγάλη καθυστέρηση, προς τον 19ο και ως προς τα ου­σιώ­δη κα­τά τον 20ό αιώ­να. Η προ­σέγ­γι­ση της παι­δεί­ας - μέ­σω της ελ­λη­νι­κής γραμματείας - α­πό τα άρ­χο­ντα δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κά στοι­χεί­α,συμ­βαί­νει ό­ταν στον ελ­λη­νι­κό κόσμο κα­τα­γρά­φε­ται η συ­νέ­χεια μιας υ­ψη­λού δια­νο­η­τι­κού διαμετρήματος και με ι­σχυ­ρές κα­ταβο­λές, κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, σκέ­ψη και ι­δε­ο­λο­γί­α, στην ο­ποί­α συμ­με­τέ­χει, με τον έ­να ή τον άλ­λο τρό­πο, το σύ­νο­λο σχε­δόν του ελ­λη­νι­κού κοσμοσυστήματος. Η πε­ρί­πτω­ση του "κοι­νού λα­ού" στις λε­γό­με­νες κοι­νό­τη­τες (στο σύ­στημα των πό­λε­ων) αλ­λά και του δη­μο­τι­κού τρα­γου­διού εί­ναι ε­ξό­χως χα­ρα­κτη­ριστι­κές. Γι'αυ­τό και προκαλεί εύλογη απορία η σχεδόν παντελής αδιαφορία της ελληνικής ιστοριογραφίας για φαινόμενα τόσο σημαντικά για τη νεοελληνική ε­ξέ­λι­ξη και α­πο­γεί­ω­ση.

http://contogeorgis.blogspot.gr/2011/02/blog-post_27.html