Η  Βυζαντινή πολιτισμική παράδοση στους Βαλκανικούς λαούς και τη Ρωσία

Διδακτικοί στόχοι

• Να κατανοήσουμε την άμεση σχέση του εκχριστιανισμού των Σλάβων με τη διάδοση του βυζαντινού πολιτισμού σ? αυτούς.
• Να γνωρίσουμε το έργο του Αντρέι Ρουμπλιώφ.
• Να συγκρίνουμε τοιχογραφίες από τη Μονή της Χώρας και των ναών του Μυστρά με τοιχογραφίες από ναούς της νότιας Σερβίας, για να αντιληφθούμε τις επιδράσεις της Παλαιολόγειας Αναγέννησης.

Γράμματα-Επιστήμες

9ος-10ος αι.: Εκχριστιανισμός Σλάβων, Βουλγάρων και Ρώσων.

Μετάφραση βυζαντινών υμνογραφικών και νομικών κειμένων στη σλαβική και βουλγαρική γλώσσα.

Χρονικά Ρώσων: α. ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα και β. αποστασιοποίηση από τα βυζαντινά πρότυπα.

Τέχνη

Συνάντηση βυζαντινής τέχνης με τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες του κάθε λαού.

Δυτικές επιδράσεις  στην τέχνη των Σέρβων.

Κατά τον 11ο αι. στη σερβική Αχρίδα απαντάμε περικαλλείς ναούς με εξαιρετικές τοιχογραφίες.

Η Αγία Σοφία της Αχρίδας-Βασιλική με τρούλο

Τοιχογραφία της κοιμήσεως του Αγίου Ναούμ στο καθολικό της ομώνυμης Μονής στην Αχρίδα

Ανατολικές επιδράσεις στην τέχνη των Ρώσων.

Αγία Σοφία Κιέβου: αριστούργημα ρωσικής  αρχιτεκτονικής.

Διακόσμηση από βυζαντινούς καλλιτέχνες.

Ο ναός της Αγίας Σοφίας  στην ουκρανική πρωτεύουσα σήμερα

Ξεχωρίζει η μορφή του αγιογράφου Θεοφάνη του Έλληνα, ο οποίος κατά τον 14ο αι. επέδρασε καθοριστικά στη διαμόρφωση της ρωσικής ζωγραφικής και υπήρξε δάσκαλος του κορυφαίου Ρώσου αγιογράφου, Αντρέι Ρουμπλιώφ.

Η Αγία Τριάδα του Θεοφάνη του Έλληνα	Η Αγία Τριάδα του Αντρέι Ρουμπλιώφ

• Να συγκρίνετε τις δύο εικόνες, για να διαπιστώσετε, παρά τις επιδράσεις του δασκάλου, τον προσωπικό τρόπο ζωγραφικής του Αντρέι Ρουμπλιώφ.

Θέματα για συζήτηση

• Με βάση  το παράθεμα «Βυζάντιο και Ρωσία», της σελ. 110 του σχολικού σας βιβλίου και τις ιστορικές σας γνώσεις  να καταδείξετε τις επιδράσεις της ορθόδοξης βυζαντινής παράδοσης στη ζωή και την τέχνη του ρωσικού λαού.

• Ποια είναι τα ιδιαίτερα  χαρακτηριστικά  του ναού της Αγίας Σοφίας στο Κίεβο; Ποιες επιδράσεις μαρτυρούν;

Η Αγία Σοφία του Κιέβου

Η Αγία Σοφία υπάρχει ακόμα και είναι χωρίς αμφιβολία το αριστούργημα της προμογγολικής ρωσικής αρχιτεκτονικής. Όπως όλες οι ρωσικές εκκλησίες της εποχής,  η Αγία Σοφία είναι βυζαντινό αρχιτεκτονικό δημιούργημα. Αλλά, όπως πάντοτε συμβαίνει, όταν οι καλλιτέχνες εργάζονται έξω από τη χώρα τους, έτσι και εδώ οι αρχιτέκτονες υποχρεώθηκαν να κάνουν υποχωρήσεις στο γούστο και τις επιθυμίες του ξένου παραγγελιοδότη. Ο καθεδρικός ναός της Αγίας Σοφίας σχεδιάστηκε και οικοδομήθηκε σύμφωνα με βυζαντινούς κανόνες. Ο ναός, τύπου εγγεγραμμένου σταυρού, είναι σκεπασμένος εξ ολοκλήρου με θόλους, έναν κεντρικό τρούλο και άλλους δώδεκα? Οι αναλογίες των διαστάσεων, η αρμονία και ο διάκοσμος με ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και ανάγλυφα είναι βυζαντινά. Ωστόσο δεν έχουν όλα βυζαντινή προέλευση. Το κτίσμα είναι μεγαλύτερο (55Χ37μ.) από ό,τι στις βυζαντινές εκκλησίες. Στον ανατολικό τοίχο βρίσκονται πέντε και όχι τρεις αψίδες? Στη σκεπή υψώνονται έντεκα τρούλοι.

                       A. Grabar, L? art du moyen age enEuropeorientale, Παρίσι 1968, 122.

• Ποια είναι η αντίληψη του δυτικού κόσμου για τη θεοκεντρική θεώρηση της τέχνης και της ζωής  και πως την  αντιμετωπίζει ο συγγραφέας;

Η συμβολή του Θεοφάνη και της Παλαιολόγειας Αναγέννησης στην πνευματική ζωή της Ρωσίας

Η νεαρή και σχετικά πλούσια μεγάλη Ηγεμονία της Μόσχας παρείχε μεγαλύτερες ευκαιρίες για την ανάπτυξη της τέχνης  από το πτωχευμένο Βυζάντιο. Το χτίσιμο νέων ναών, η ίδρυση  μονών, ο έμμονος θαυμασμός των Ρώσων για την πολιτιστική κληρονομιά του Βυζαντίου, δημιούργησαν τις κατάλληλες συνθήκες για το έργο του Θεοφάνη, του Ανδρέα Ρουμπλιώφ και των πολυάριθμων μαθητών τους. Το μήνυμά τους προς τους συγχρόνους τους τόνιζε την επικοινωνία με το Θεό, ως το ουσιωδέστερο περιεχόμενο της ανθρώπινης μοίρας. Η τέχνη τους, ακριβώς όπως και η πνευματικότητα  και η θεολογία των ησυχαστών, απέβλεπε στο να δείξει ότι τέτοια επικοινωνία ήταν εφικτή, ότι εξαρτιόταν τόσο από τη Θεία Χάρη όσο και από την ανθρώπινη επιθυμία να τη φτάσει, και ότι αφορούσε όχι μόνο το αποσαρκωμένο ανθρώπινο πνεύμα, αλλά το σύνολο της ανθρώπινης ύπαρξης ?το σώμα και την ψυχή- την οποία ανέλαβε ο Θεός στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Η ταύτιση της τάσης αυτής με ένα «στραγγαλιστικό συντηρητισμό» δεν μπορεί παρά να απορρέει από την ασυνείδητη πεποίθηση που έχουν από κοινού πολλοί ιστορικοί, ότι «πρόοδος» συνεπάγεται «κοσμική» αντίληψη του ανθρώπου. Αλλά, αν κανείς ασπασθεί μια τέτοια προκατειλημμένη άποψη, κληροδοτημένη βασικά από το Διαφωτισμό, δεν απομένει πια δυνατότητα για μια θετική κατανόηση  του μεσαιωνικού πολιτισμού, και ιδιαίτερα της βυζαντινής κληρονομιάς, ώστε να τη δει σαν κάτι άλλο από «τους σκοτεινούς αιώνες» της ιστορίας της ανθρωπότητας.

                                                              J. Meyehdorff, Βυζάντιο και Ρωσία, 195-196

Η Παναγία του Βλαδιμίρ

• Διαβάστε και το κείμενο που ακολουθεί, για να δείτε πως η ορθόδοξη παράδοση διαποτίζει ως τις μέρες μας την καλλιτεχνική δημιουργία στην ορθόδοξη Ρωσία.

Η τέχνη γεννιέται και στεριώνει εκεί όπου υπάρχει διαχρονική και ακόρεστη δίψα για το πνευματικό, το ιδεώδες· μια δίψα που οδηγεί τους ανθρώπους στην τέχνη. Η σύγχρονη τέχνη έχει πάρει λανθασμένη τροπή, καθώς εγκαταλείπει την αναζήτηση του νοήματος της ύπαρξης και επικυρώνει την αυταξία του ατόμου. Ό,τι φιλοδοξεί να είναι τέχνη αρχίζει να μοιάζει εκκεντρική ενασχόληση διαβλητών προσώπων που υποστηρίζουν ότι κάθε ατομική δραστηριότητα έχει καθαυτήν αξία, απλώς και μόνο ως επίδειξη πεισματικής εμμονής. Στην καλλιτεχνική  δημιουργία όμως η προσωπικότητα δεν επιβάλλεται, παρά υπηρετεί μιαν άλλη , υψηλότερη συλλογική ιδέα. Ο καλλιτέχνης είναι πάντοτε υπηρέτης και προσπαθεί μονίμως να ξεπληρώσει το χάρισμα που του δόθηκε. Αλλά ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θέλει να κάνει την παραμικρή θυσία, ακόμα κι αν μόνο με τη θυσία επιβεβαιώνεται. Αυτά τα βασικά πράγματα  σιγά σιγά τα ξεχνούμε και χάνουμε αναπόφευκτα  κάθε αίσθηση του προορισμού μας?

                Αντρέι Ταρκόφσκι «Σμιλεύοντας το χρόνο» Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1987

Καθεδρικός ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Βλαδιμίρ Τοιχογραφίες Αντρέι Ρουμπλιώφ	Τοιχογραφία από τη Μονή της Χώρας

•  Να συγκρίνετε τις τοιχογραφίες.

Διαβάστε ένα αφιέρωμα της "Καθημερινής" εδώ: http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1994/05/08051994.pdf

Andrei Rublev- Trailer της ταινίας του Tarkovskij