Διδακτική ενότητα: Περιγραφή

Γενικοί στόχοι ενότητας

• Να ασκηθούμε, ώστε  να μπορούμε σε διαφορετικές επικοινωνιακές περιστάσεις, να περιγράφουμε ως «πομποί»  ένα αντικείμενο με ακρίβεια και σαφήνεια, για να μπορεί ο δέκτης της περιγραφής μας να σχηματίζει μια καθαρή εικόνα του περιγραφομένου αντικειμένου, ακόμα και όταν αυτό δε βρίσκεται στην άμεση εποπτεία του.
• Να συνειδητοποιήσουμε ότι η σαφής και ακριβής περιγραφή απορρέει από τη συνεργασία της σκέψης και γλώσσας, καθώς απαιτείται οξυμμένη παρατηρητικότητα και κριτική ικανότητα, αλλά συγχρόνως και εύστοχη διατύπωση, για να αποδώσουμε πιστά με το λόγο την εικόνα που έχουμε σχηματίσει με το νου μας.
• Να κατανοήσουμε τη χρησιμότητα της περιγραφής για τις ανάγκες της ζωής και της επιστήμης.
• Να διακρίνουμε τη λογοτεχνική περιγραφή και τους σκοπούς που αυτή εξυπηρετεί.
• Να γνωρίσουμε τα έργα της ταξιδιωτικής μας λογοτεχνίας.
• Να εξοικειωθούμε στην ανάγνωση, κατανόηση και παραγωγή ποικίλων περιγραφικών κειμένων  και να αντιληφθούμε ότι η γλωσσική ποικιλία  που χρησιμοποιείται σε κάθε περιγραφή εξαρτάται από τον πομπό, το δέκτη, το σκοπό της περιγραφής και ποικίλλει ανάλογα από το πιο απλό καθημερινός ύφος έως το πιο επιτηδευμένο και επίσημο.
• Να επισημάνουμε τις διαφορές περιγραφής και αφήγησης και να κατανοήσουμε ότι η αφήγηση κινείται στον άξονα του χρόνου ενώ η περιγραφή στον άξονα του χώρου. Πολλές φορές η περιγραφή στήνει το σκηνικό δράσης στο οποίο κινείται η αφήγηση. Ρηματικοί χρόνοι της πρώτης είναι συνήθως ο παρατατικός και ο άχρονος ενεστώτας ενώ της δεύτερης ο αόριστος (πρόκειται για τελεσμένες πράξεις) και ο ιστορικός ενεστώτας. Να κατανοήσουμε ακόμη πως υπάρχουν διάφορες περιγραφές: κάποιες είναι στατικές και άχρονες (πίνακας, τοπίο κτλ) αλλού η δράση, η εξέλιξη κάνει την περιγραφή να μοιάζει με αφήγηση.

ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗΣ

Περιγραφικό κείμενο

Περιγραφή είναι η οργάνωση, συστηματοποίηση και παρουσίαση του κόσμου που μας περιβάλλει και γίνεται αντιληπτός με τις αισθήσεις μας. Με άλλα λόγια, η περιγραφή βάζει τάξη στο χάος. Η ίδια η λέξη, (περί+γράφω=χαράζω), δηλώνει την πλαισίωση ενός αντικειμένου, έτσι που να αυτονομηθεί, να αναδειχτεί και να κατανοηθεί. Χωρίς την περιγραφή οι αντιλήψεις μας μοιάζουν με εικόνες που εναλλάσσονται χωρίς σύνδεση, όπως π.χ. οι εικόνες που βλέπουμε από το παράθυρο ενός οχήματος σε κίνηση.

Σκοποί περιγραφής

Να γίνει αισθητό και κατανοητό το αντικείμενο της περιγραφής, έτσι ώστε να μη χρειάζεται ο δέκτης να έχει άμεση αντίληψή του.

Να κατανοηθεί η σύνθεση ή η λειτουργία ενός περισσότερου ή λιγότερου περίπλοκου αντικειμένου.

Να γίνει λεκτική αναπαράσταση ενός συμβάντος, ενός επεισοδίου ή ενός γεγονότος για διάφορες ανάγκες, π.χ. αστυνομικές.

Να διδαχθεί μια δεξιότητα περιγράφοντας τα στάδια και τη διαδικασία λειτουργίας της.

Να οριστεί μία έννοια με την παράθεση των χαρακτηριστικών της ώστε να χαραχθεί ένα πλαίσιο που να τη διακρίνει από άλλες έννοιες.

                                                                       Βιολέττας Δαραδήμου «Πεζός Λόγος»

Περιγραφικό κείμενο

Σημ. Τα περιγραφικά κείμενα είναι συνήθως πολυτροπικά.

Μορφές περιγραφής

Μπορεί να διακρίνει κανείς δύο είδη περιγραφής ανάλογα με τον βαθμό εμπλοκής σ' αυτήν του ομιλητή /συγγραφέα (και ανεξάρτητα από την αυθεντικότητα ή την πλαστότητά της): την αντικειμενική και την υποκειμενική περιγραφή. Στην αντικειμενική περιγραφή, που προσιδιάζει σε κείμενα πληροφοριακά (λήμματα εγκυκλοπαιδειών, τεχνικά εγχειρίδια, ρεπορτάζ, δελτία καιρού κ.ά.) και επιστημονικά (περιγραφές οργάνων μέτρησης, ιστορικών τεκμηρίων, ταξινομήσεις πετρωμάτων, ανατομικές περιγραφές οργανισμών κ.ά.), η αναπαράσταση γίνεται με τρόπο που αντιστοιχεί στα πράγματα. Ο γράφων ή ο ομιλητής αποφεύγει να αναμειχθεί προσωπικά ή να υποδηλώσει τη στάση του απέναντι σε αυτό που περιγράφεται, γεγονός που εξηγεί και την κυριαρχία του τρίτου ρηματικού προσώπου, του προσώπου που εξαφανίζει το υποκείμενο από το προσκήνιο του λόγου, προκειμένου να αναδειχθεί το αντικείμενο της περιγραφής.

Στην υποκειμενική περιγραφή, που αφθονεί στη λογοτεχνία, οι λεπτομέρειες που επιλέγονται συνυπάρχουν με τα συναισθήματα που ανακαλεί στον συγγραφέα το αντικείμενο της περιγραφής και γι' αυτό είναι συχνά επίμονη η παρουσία του πρώτου ρηματικού προσώπου, του προσώπου που εισάγει στον λόγο τη διάσταση της γλωσσικής υποκειμενικότητας. Αυτή η περιγραφή απορρέει από την ανάγκη του συγγραφέα για καλλιτεχνική δημιουργία αλλά και για επικοινωνία με το κοινό του. Στην περίπτωση αυτή επιτυγχάνεται η δική του συναισθηματική εκτόνωση αλλά και η αισθητική απόλαυση των θεατών/αναγνωστών.

         http://www.greek-language.gr/greekLang/studies/discourse/2_1_2/index.html                                                            

Ως προς την υπόσταση των περιγραφομένων

Πραγματική ?Φανταστική-Μικτή

Μεθόδευση της περιγραφής

Η επιλογή και η παράθεση/ οργάνωση των λεπτομερειών

Η τριπλή ικανότητα της περιγραφής

Ποια πρέπει να ειπωθούν

Ποια πρέπει να παραλειφθούν

Σε ποια πρέπει να σταθεί η προσοχή

Ως προς την οργάνωσή της

Συνθετική πορεία: Από τα μακρινά στα κοντινά, από την εποπτεία στη λεπτομέρεια.

Αναλυτική: Από τα κοντινά προς τα μακρινά, από τη λεπτομέρεια προς την οργάνωση της εποπτείας.

Παρατακτική: Τα στοιχεία οργανώνονται  χωρίς καμιά άλλη αιτιολογική σχέση πέρα από την αλληλουχία στο χρόνο ή τη συνάφεια στο χώρο.

• Να περιγράψετε το παραδοσιακό  κέντημα που βλέπετε στην εικόνα. Ποια πορεία θα ακολουθήσετε;

Εναλλακτικές ασκήσεις

• Εάν είστε μέλος στο χορευτικό τμήμα κάποιου πολιτιστικού συλλόγου και μπορείτε, να φέρετε τη στολή που φοράτε στις χορευτικές παραστάσεις, για να δούμε τα μέρη της.
•  Να σχεδιάσετε έναν  λογότυπο της αρεσκείας σας για το σχολείο μας και να τον περιγράψετε.

Η ακρίβεια και η σαφήνεια στην περιγραφή

Δύο βασικά στοιχεία της περιγραφής είναι η ακρίβεια και η σαφήνεια, που δεν εξαρτώνται τόσο από το πλήθος των λεπτομερειών όσο από τη σωστή επιλογή εκείνων που απαιτεί ο σκοπός της περιγραφής.

• Να εξετάσετε τα παραπάνω στοιχεία σε μια διαφήμιση και σε μια μικρή αγγελία.
• Για ποιο λόγο επιλέγεται η παθητική σύνταξη στις μικρές αγγελίες;

• Ποιες λεπτομέρειες θα προβάλετε σε μια μικρή αγγελία, για να πουλήσετε το παλιό σας ποδήλατο;

Ο ποδηλάτης  Αλέκου Φασιανού

Ενεργητική και παθητική σύνταξη

Ενεργητική σύνταξη έχουμε , όταν διατυπώνουμε ένα νόημα με ρήμα ενεργητικής διάθεσης .π.χ Ο ήλιος θερμαίνει τη γη. Παθητική σύνταξη έχουμε όταν διατυπώνουμε ένα νόημα  με ρήμα παθητικής διαθέσεως. π.χ Η γη θερμαίνεται από τον ήλιο.

Ο εμπρόθετος προσδιορισμός, ο οποίος αποτελείται από την πρόθεση από και αιτιατική του ονόματος που φανερώνει το  πρόσωπο ή το πράγμα από το οποίο προέρχεται το πάθημα του υποκειμένου, λέγεται ποιητικό αίτιο.  Στην ενεργητική σύνταξη που είναι και η πιο συχνή, εξαίρεται το υποκείμενο του μεταβατικού ρήματος, δηλαδή το πρόσωπο ή το πράγμα που δρα, ενώ στην παθητική εξαίρεται η δράση που προέρχεται από το ποιητικό αίτιο.

 Άλλοι τρόποι εκφοράς του ποιητικού αιτίου.

Α. Το ποιητικό αίτιο με τα ρηματικά επίθετα σε ?τός εκφέρεται και με την πρόθεση σε και αιτιατική:  Όλοι τον σέβονται ?Είναι σεβαστός σε όλους.

Β. Στις παθητικές μετοχές που λήγουν σε ?μένος το ποιητικό αίτιο μπορεί να εκφέρεται και με την πρόθεση με και αιτιατική: Χώμα δροσισμένο με νυχτιάς αγέρι.

Γ. Μερικές φορές το ποιητικό αίτιο, όταν το παθητικό ρήμα βρίσκεται σε μετοχή παρακειμένου, είναι ενωμένο μ? αυτήν ως πρώτο συνθετικό της: Ηλιοκαμένος- καμένος από τον ήλιο.

Δ. Το ποιητικό αίτιο παραλείπεται , όταν εννοείται εύκολα από τα  συμφραζόμενα: Ενώ επέστρεφαν από το χωράφι, έπιασε βροχή και βράχηκαν.

ΜΕΤΑΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΣΕ ΠΑΘΗΤΙΚΗ.

Όταν η ενεργητική σύνταξη μετατρέπεται σε παθητική (δηλαδή όταν το ρήμα ενεργητικής διαθέσεως γίνεται  ρήμα παθητικής διαθέσεως), το αντικείμενο του μονόπτωτου μεταβατικού ρήματος γίνεται υποκείμενο του παθητικού και το υποκείμενο του παθητικού γίνεται ποιητικό αίτιο στο παθητικό.

Κατά τη μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική , αν το ρήμα είναι δίπτωτο, τότε το έμμεσο αντικείμενο συνήθως διατηρείται, μπορεί όμως και να γίνει εμπρόθετο: Η Σχολή δεν του έδωσε πτυχίο.- Δεν του δόθηκε πτυχίο από τη Σχολή ή δε δόθηκε σ? αυτόν πτυχίο από τη Σχολή.

Στην περίπτωση των δύο αιτιατικών από τις  οποίες η μία είναι κατηγορούμενο στην άλλη , τότε κατά τη μετατροπή της ενεργητικής σύνταξης σε παθητική το αντικείμενο  γίνεται υποκείμενο του παθητικού ρήματος  φυσικά σε πτώση ονομαστική και η δεύτερη αιτιατική που ήταν κατηγορούμενο του αντικειμένου γίνεται και αυτή ονομαστική και είναι πια κατηγορούμενο του υποκειμένου του παθητικού ρήματος: Η επιτροπή  των καθηγητών χαρακτήρισε την εργασία άριστη.-  Η εργασία χαρακτηρίστηκε από την επιτροπή των καθηγητών άριστη.

 Άσκηση: Στις προτάσεις και στις  περιόδους που σας δίνονται, να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική και το αντίστροφο.

 -Οι σπάνιες φυσικές ομορφιές και η πολιτιστική μας κληρονομιά  έλκουν κάθε χρόνο μεγάλο αριθμό επισκεπτών στη χώρα μας.

Ελληνικό τοπίο Αλέκου Φασιανού

- Είναι ανάγκη οι δημόσιες θέσεις να στελεχωθούν με ανθρώπους που διαθέτουν  κατά κύριο λόγο πνευματική και ηθική συγκρότηση και κατόπιν εμπειρογνώμονες και τεχνοκράτες.

-Ο διάλογος  τρέφει, στηρίζει και διευρύνει τη δημοκρατία.

 -Η  λογική ικανότητα του ανθρώπου και η λεκτική της ένδυση αποδίδονται με τον όρο λόγος.

-Τα παιδιά  επηρεάζονται από τις αξίες  και τα ινδάλματα της καταναλωτικής -  ατομιστικής κοινωνίας.

-Η καθημερινή μας ζωή έχει διαμορφωθεί σήμερα από τον τεχνικό και βιομηχανικό πολιτισμό.

-Τα προϊόντα, οι επιγραφές, η ορολογία ολόκληρων κλάδων επιχειρήσεων, ο κινηματογράφος πιστοποιούν τη γλωσσική μας εξάρτηση από ξένα κέντρα αναπτυγμένων βιομηχανικά χωρών.

-Είναι απαραίτητο από την πλευρά της Πολιτείας να δοθεί προτεραιότητα στην Παιδεία.

-Η  αληθινή φιλία σταθεροποιεί την εμπιστοσύνη και την αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους.

-Ο ελληνικός πολιτισμός σκέπασε με το γόνιμο ίσκιο του τη γη ολόκληρη.

-Το πανέμορφο ελληνικό τοπίο έχει αλλοιωθεί από την αποψίλωση των δασών, την απληστία των οικοπεδοφάγων και τη μανία των αδίστακτων καταπατητών.

-Η ηλεκτρονική λογοτεχνία εκτοπίζει σιγά σιγά το παραδοσιακό βιβλίο.

-Όταν μια πολιτισμένη κοινωνία συγκλονίζεται από κάποια κρίση ο άνθρωπος, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε από ένστικτο καταφεύγει  στο βιβλίο.

-Ο καταναλωτισμός ισοπεδώνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των λαών και τα μέσα επικοινωνίας μαζί με τα ομοιόμορφα βιομηχανικά προϊόντα επιβάλλουν στα έθνη  μιαν ενότητα ύφους ζωής.

-Η «Φιλοστοργία», που είναι μια γλυπτή σύνθεση, φιλοτεχνήθηκε από τον Τήνιο καλλιτέχνη, Γιαννούλη Χαλεπά.

-Ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε πολλά θεατρικά έργα.

Ο Γιάννης Ρίτσος

-Ο νόμος της βαρύτητας διατυπώθηκε από το Νεύτωνα.

-Οι τάσεις εγκατάλειψης της υπαίθρου  επιτείνονται από την κατάρρευση του πλαισίου ζωής και της γενικότερης ερήμωσης που παρατηρείται σ? αυτήν. 

-Το δικαστήριο απάλλαξε τον κατηγορούμενο από κάθε κατηγορία.

Η  πνευματική υπόσταση του ανθρώπου απειλείται  στις μέρες μας από την παγκοσμιοποίηση.

- Το πρόβλημα της ανεργίας επιδεινώνεται από την εισαγωγή της νέας τεχνολογίας.

-Οι κοινωνιολόγοι ερμηνεύουν τα κοινωνικά φαινόμενα με βάση τις θεωρίες τους.

 -Το άγχος φθείρει σωματικά και ψυχικά τον άνθρωπο και τον οδηγεί σε νευρωτικές καταστάσεις.

-Μέσα στο άξενο περιβάλλον της μεγαλούπολης ο άνθρωπος εγκαταλείπει όλες εκείνες τις αδαμάντινες αρχές της φιλαλληλίας και της αφοσίωσης, της θυσίας και της κατανόησης.

Διαβάστε και τα παρακάτω αποσπάσματα από τη λογοτεχνία μας ,εντοπίστε το ποιητικό αίτιο ή μετατρέψτε  την ενεργητική σε παθητική σύνταξη.

Κι έπεσες καθώς από σεισμό

σα ναός όπου χτυπιέται

απ? τα βόλια των βαρβάρων.

                                                                         Σωτ. Σκίπη «Στο θάνατο του Παλαμά»

Θαλασσινό φθινόπωρο στον πάτο έχει σκεπάσει

τις αστραπές των κοχυλιών και των φυκιών τα δάση.

                                                  Λ. Πορφύρας

Χώμα δροσισμένο με νυχτιάς αγέρι

Χώμα βαφτισμένο με βροχή του Μάη.

                                  Γ. Δροσίνης

Πάρθηκεν από Μάγους το σώμα του Μαγιού

Το ?χουνε θάψει σ? ένα μνήμα του πέλαγου?

                                         Οδ.   Ελύτη

• Να διαβάσετε το απόσπασμα από το φυλλάδιο του ΕΟΤ στη σελ. 150 του βιβλίου μας και να αναγνωρίσετε το είδος της περιγραφής που απαντάται σ? αυτό. Εξυπηρετεί πρακτικές ανάγκες ή κάτι άλλο; Μπορεί να κατατοπίσει έναν επισκέπτη που για πρώτη φορά βρίσκεται στη Χίο; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

• Να διαβάσετε την περιγραφή που ακολουθεί, να αναγνωρίσετε τη χρήση της γλώσσας και το σκοπό που υπηρετεί. Κατόπιν τα αγόρια να γράψετε ένα περιγραφικό κείμενο 10 σειρών για την Καβάλα, που να εξυπηρετεί πρακτικές ανάγκες των επισκεπτών της πόλης και τα κορίτσια να κάνετε το ίδιο σ? ένα κείμενο με λογοτεχνικό ύφος.
• Διαβάστε και απολαύστε μια περιγραφή  του Εχίνου, σημερινού Αχινού, στην περιοχή του Μαλιακού κόλπου από τον Γάλλο περιηγητή Deschamps στο βιβλίο του «Η Ελλάδα σήμερα», οδοιπορικό 1890, Εκδόσεις Τροχαλία.

  Θα έπρεπε μια αποικία ζωγράφων να έρθει να  εγκατασταθεί στον Εχίνο. Κάθε γωνιά του τοπίου είναι κι ένας πίνακας γοητευτικός και τόσο ποικίλος! Στα χορτάρια κάτω από τις φυλλωσιές  των δέντρων, βρέχει σταγόνες ήλιου ·υπάρχουν συστάδες από λεπτές λεύκες που αναρριγούν, μεγάλα πλατάνια, σκούρες πρασινάδες που οι ελιές τις ξανοίγουν με τη χλωμάδα τους. Τα νερά, άφθονα, κυλούν από παντού σε ρυάκια, σε ποταμάκια, σε καταρράχτες. Προχώρησα μέχρι μια πηγή που απλώνεται κάτω από τα φυλλώματα, σε διάφανες επιφάνειες, πλάι στα ερείπια μιας εκκλησίτσας.  Κλωνάρια πεσμένα στο νερό μπλέκονται ανάμεσα στις πρασινάδες του κάρδαμου και στο χρυσάφι των μαραμένων φύλλων. Πρασινωπές ανταύγειες κυλούν στο κρυστάλλινο νερό. Πάνω από τη διαυγή λιμνούλα, τα πλατάνια κρεμούν τους τραχείς στριφτούς κορμούς τους και απλώνουν σαν διάτρητη δαντέλα, τα δροσερά τους φύλλα, που κινούνται στις άκρες των κλαριών σαν μικρές βεντάλιες που λικνίζονται ήρεμα. Θα χρειαζόταν το πινέλο του Diaz για να κάνει να γλιστρήσουν ανάμεσα στο αναρρίγημα των φύλλων οι αχτίδες, για να σπείρει τις φωτεινές αυτές  σταγόνες στη μαύρη γη, για να πυρπολήσει, ανάμεσα στους κορμούς, ξέφωτα καστανόχρυσων λιβαδιών στο χρώμα της ώχρας. Λιμπελούλες με μεταξένιο μπλε χρώμα γρατσουνάνε το νερό με την άκρη του φτερού, απλώνουν τα παλλόμενα φτερά τους και κάθονται πάνω στις πέτρες, ανάλαφρες και λεπτεπίλεπτες. Και, πέρα από το δάσος, ακούς τα τζιτζίκια που βουΐζουν στις ξερές, μεθυσμένες από ήλιο πλαγιές.

• Παρατηρώντας προσεκτικά τα εξώφυλλα, να συγκρίνετε τα δύο βιβλία που βλέπετε, να γράψετε το σκοπό που εξυπηρετούν και τη γλώσσα με την οποία αυτός επιτυγχάνεται.

Πρόταση για διάβασμα