Ο Μεσαιωνικός πολιτισμός (τρίτο και τελευταίο μέρος)

β. H βυζαντινή τέχνη

Διδακτικοί στόχοι

• Να εκτιμήσουμε τον πλούτο και την ομορφιά της βυζαντινής τέχνης, ακόμα και λίγο πριν  την κατάρρευση της αυτοκρατορίας.
• Να αντιληφθούμε ότι πολλές φορές το υλικό του καλλιτέχνη υπαγορεύει και το ύφος του έργου.
• Να επιχειρήσουμε μια νοερή περιδιάβαση σε τόπους και μνημεία που φέρουν τη σφραγίδα αυτής της τέχνης.

8ος-9ος αι: Καταστροφή και ανάσχεση καλλιτεχνικής δημιουργίας λόγω της Εικονομαχίας.

Μακεδονική Δυναστεία: Ανάκαμψη τέχνης υπό την προστασία του Παλατιού.

11ος-12ος αι.: Επίδραση οικονομικής δυσπραγίας στην τέχνη.

14ος-15ος αι.: Άνθηση τέχνης-Περίοδος Παλαιολόγειας Αναγέννησης.

Η Αρχιτεκτονική

Ως την Εικονομαχία

Ρυθμός βασιλικής: Βασίζεται στο ορθογώνιο παραλληλόγραμμο και είναι παρμένος από τα δημόσια ρωμαϊκά κτίσματα.

Ο Άγιος Δημήτριος στη Θεσσαλονίκη-Πεντάκλιτη βασιλική

6ος αι. Τρουλαία βασιλική με σταθερά χαρακτηριστικά:

α. την κόγχη στην ανατολική πλευρά και

β. το νάρθηκα στη δυτική πλευρά.

Κοίμηση της Θεοτόκου  Νίκαια Βιθυνίας
Τρουλαία βασιλική περί το 600μ.Χ.

Περίοδος Μακεδονικής Δυναστείας

Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο (σταυρός εγγεγραμμένος  σε τετράγωνο).

Η Αγία Σοφία της Τραπεζούντας ?Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο

Παραλλαγές

α. Αγιορείτικος ρυθμός: Η ανατολική, βόρεια και νότια κεραία του σταυρού καταλήγουν σε κόγχες.

Το Καθολικό της Μονής Ιβήρων στο Άγιον Όρος 984 μ.Χ.

β. Πεντάτρουλος ρυθμός: Κατασκευάζονται τρούλοι πάνω από κάθε κεραία του σταυρού.

Παναγία Κοσμοσώτειρα  Πεντάτρουλος ναός

γ. Οκταγωνικός ρυθμός: Ο τρούλος στηρίζεται σε οκτάγωνο. Ο τύπος αυτός απαντάται στη Μονή Δαφνίου, στη Νέα Μονή της Χίου, στον Όσιο Λουκά το Στειριώτη και τους Αγίους Θεοδώρους του Μυστρά.

Άγιοι Θεόδωροι Μυστρά Οκταγωνικός με τρούλο

Η λαμπρότητα των ναών εξαρτάται πάντα από την οικονομική κατάσταση της αυτοκρατορίας.

Από την  περίοδο των Μακεδόνων κοσμούνται και οι εξωτερικές επιφάνειες των ναών με κεραμοπλαστική και άλλα διακοσμητικά στοιχεία.

Τη σφραγίδα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής φέρει αργότερα και ο ναός του Αγίου Μάρκου στη Βενετία.

Η Ζωγραφική

Περίοδος Εικονομαχίας

Επικράτηση ανεικονικών αντιλήψεων.

Κυριαρχία σταυρού ως διακοσμητικού στοιχείου και φυσιοκρατικών παραστάσεων.

Εικονοκλαστική Περίοδος Αγία Ειρήνη Κων/πολης

Περίοδος Μακεδονικής Δυναστείας

Καθιέρωση σταθερών μοτίβων στην εικονογράφηση του εσωτερικού των ναών.

α. Απεικόνιση Παντοκράτορα στην κορυφή του τρούλου, περιστοιχισμένου από αγγέλους και προφήτες.

β. Απεικόνιση Παναγίας στην αψίδα του ιερού ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ.

γ. Απεικόνιση Ευαγγελιστών στα λοφία του τρούλου.

δ. Απεικόνιση Δεσποτικών Εορτών, Αγίων και Μαρτύρων στους τοίχους.

Δείγματα μνημειακής ζωγραφικής στην ψηφιδογραφία.

Η  Γέννηση από τη Μονή Δαφνίου

Παλαιολόγεια Περίοδος

Είναι η εποχή των φορητών εικόνων και των τοιχογραφιών αντί των πολυδάπανων ψηφιδωτών.

Κύριοι εκπρόσωποι

Μανουήλ Πανσέληνος Καλλιτεχνική δραστηριότητα στο Πρωτάτο Αγίου Όρους.

Θεοφάνης ο Έλληνας: Καλλιτεχνική δραστηριότητα στη Ρωσία.

Μανουήλ Πανσέληνου ? ?ναπεσών	Θεοφάνη του Έλληνα  Η Σταύρωση

Χαρακτηριστικά βυζαντινής ζωγραφικής

Απουσία βάθους.

Αδιαφορία για τις φυσικές αναλογίες.

Μετωπική απεικόνιση μορφών.

Αυστηρότητα και επισημότητα.

Στόχοι

Να διαφανούν

α. η ματαιότητα του φυσικού κόσμου και

β. η αιωνιότητα σύμφωνα με την ορθόδοξη πίστη.

Μικρογραφία-Μικροτεχνία-Μικρογλυπτική

Εικονογράφηση χειρογράφων κυρίως στα αυτοκρατορικά εργαστήρια.

Αριστοκρατικά ψαλτήρια 10ου αι.: Ύφος και προθέσεις μνημειακής ζωγραφικής με σκοπό την προβολή της κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας.

Υλικά μικροτεχνίας και μικρογλυπτικής

Πολύτιμα μέταλλα, σμάλτο, ξύλο και ελεφαντόδοντο.

Δημιουργική περίοδος μικρογλυπτικής επί Κων/νου Πορφυρογέννητου

Εγκόλπιο από ίασπι και χρυσό 13ος αι.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

• Να διαβάσετε την περιγραφή της Μονής των  Μαγγάνων από τον Μιχαήλ Ψελλό στη σελ. 99 του βιβλίου μας, για να κατανοήσετε πόσο σημαντικό είναι να εναρμονίζεται το αρχιτεκτονικό με το φυσικό περιβάλλον. Συμβαίνει αυτό σήμερα στον τόπο μας; Τι διαπιστώνετε σχετικά με  την αισθητική των εκκλησιών; Διαβάστε και το απόσπασμα που ακολουθεί.

Μόνο στο Αγιονόρος και σε κάποιες με­ριές της Ινσταμπούλ, επισκέπτης περαστι­κός ο Νεοέλληνας, μπορεί να έχει ένα κά­ποιο ρίγος επίγνωσης από πού έρχεται και τι του δίνει πραγματική (όχι ιδεολογικά κα­τασκευασμένη) ταυτότητα. Την ίδια βιωμα­τική εμπειρία μπορεί ίσως να έχει μπαίνο­ντας και σε κάποιο από τα αναρίθμητα με­ταβυζαντινά εκκλησάκια που παραμένουν διάσπαρτα στις δήθεν «πόλεις» μας. Επισκέπτης περαστικός και εκεί, γιατί οι εν χρήσει ενοριακοί ναοί είναι συνήθως προσκλήσεις αρχιτεκτονικού κιτσαριού ανατρι­χιαστικότερου και από τη μοδέρνα πολυ­κατοικία: Θρησκευτικά τεμένη «κατείδωλα» με φραγκομαντόνες, ηλεκτρικά καντή­λια και πλαστικά μανουάλια, που υπηρε­τούν εφήμερα ψυχολογικά ορμέμφυτα σκο­τεινού πρωτογονισμού. Καμία σχέση με τη συνέχεια και παράδοση του εκκλησιαστικού γεγονότος στην κάποτε Ελλάδα.

                                                                                 Χρήστος Γιανναράς

Πηγή: Καθημερινή, http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_2_06/11/2005_1626

• Πως επέδρασε η φραγκική κυριαρχία στην βυζαντινή καλλιτεχνική δημιουργία, σύμφωνα με την πηγή της σελ. 101;

• Διαβάστε και τα λογοτεχνικά  αποσπάσματα που σας δίνονται, για να γίνουμε μέτοχοι της πνευματικότητας  της βυζαντινής τέχνης.

 Πρέπει να μπορεί κανείς να ζήσει με άνεση ένα διάστημα σ?αυτά τα μέρη. Να ιδεί και να ξαναϊδεί· ν?αργοπορήσει, να στοχαστεί και ν?αναμετρήσει·  πρέπει να έχει κανείς τον τρόπο να παραβάλει και να κοιτάξει τι χάθηκε ανεπανόρθωτα και ό,τι μένει από τα καταπληκτικά τούτα αφιερώματα στο θεό ενός σβησμένου κόσμου. Κι αν τύχει  και είναι Έλληνας, πρέπει να έχει τον πόθο να κοιτάξει από πιο κοντά τι χρωστάμε και τι δε χρωστάμε , αλλά νομίζω ότι χρωστάμε πολλά, στο σταυροδρόμι αυτής της Άκρης, που είναι ένα ανυποψίαστο, για τους περισσότερους, χωνευτήρι ρευμάτων Ανατολής, Βοριά, Νοτιά και Δύσης. Πρέπει να έχει την ιδιοσυγκρασία να ιδεί αυτό που λέμε  ελληνική παράδοση, εν κινήσει, όπου το μικρό το λησμονημένο μπορεί να έχει την ίδια σημασία  με τα απαρασάλευτα μνημεία της τέχνης. Ο «ένδοξός μας Βυζαντινισμός», που τόσο πολύ τον μνημονεύουμε τώρα τελευταία, δεν είναι ένα ιερατικό σχήμα απολιθωμένο, μήτε μια αφορμή για να εξουδενώσουμε τα έργα που δε μας αρέσουν· αλλά μια αδιάκοπη κίνηση ιδεών και διαφορετικών ορμέμφυτων, μια ζύμωση, ένα διυλιστήριο. Στο Βυζάντιο, όπως και στην Αρχαία Ελλάδα, υπάρχουν τόσα πράγματα που δεν τα υποψιαζόμαστε, που τα νομίζουμε αλλόψυχα, γιατί πιστεύουμε ελληνικό οι περισσότεροι-αλίμονο, ακόμη- ό,τι  φαίνεται από την Ακαδημία ή την Πλατεία Συντάγματος. Το συλλογίζεται κανείς αυτό, επίπονα, σε τούτες τις παρυφές.

                                              Γιώργου Σεφέρη «Τρεις μέρες στα μοναστήρια της Καππαδοκίας»                                                            Εκδόσεις Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών

Η εκκλησία των Μήλων στην Καππαδοκία

Κάθε φορά που μπαίνω σε μιαν από τις μισογκρεμισμένες και μισοζωγραφισμένες εκείνες μικρές εκκλησίες που απόμειναν ενσωματωμένες, ίδια βράχια, μέσα στο ελληνικό ύπαιθρο, και με χτυπήσει η μυρωδιά της υγρασίας των τοίχων, μου φαίνεται ότι έρχομαι σε άμεση, σε δερματική σχεδόν επαφή με το σόι μου ? λες κι έχω αποδείξεις ότι αυτό κρατάει ολόισα από το Βυζάντιο. Κι ένας κόσμος ολόκληρος τότε, με τα μωβ και  τα χρυσά του διακόσμου του, μου προσφέρεται σε κοινωνία μυστική. Πρέπει να σέβεται κανείς πολύ τις αισθήσεις, να τρέμει στη συνείδηση της αγιότητάς τους, για να μπορεί να φτάσει έτσι, από τους αντίποδες, στο ίδιο αποτέλεσμα.

                                                                                             Ελύτης, Γιάννης Τσαρούχης, 1964

Η τέχνη μας είναι κι αυτή σαν τη φύση μας, απλή απ? έξω και πλούσια από μέσα. Τα αρχαία χτίρια  ξεκουράζουνε με την απλότητά τους. Οι κολόνες, τα αετώματα, οι μετόπες είναι όλα απλούστατα. Δυο τρεις κολόνες στέκουνται απάνω σ?έναν ψηλό κάβο, κι είναι τόσο αρμονικές με την τοποθεσία, που θαρρεί κανένας πως και τα δύο, το φυσικό και το τεχνητό, τα έκανε το ίδιο χέρι, το ίδιο αίσθημα!

Οι βυζαντινές εκκλησίες με τον τρούλλο θαρρείς πως είναι μικρά βουναλάκια απάνω στα μεγάλα. Τα μικρά ρημοκκλήσια, με την καμαρωτή σκεπή, με το ανεπιτήδευτο χτίσιμο στέκουνται απάνω στις ράχες ή στις πλαγιές, μ?ένα-δυο δεντράκια για συντροφιά, κ? είναι τόσο ταιριαστά με τη γύρω τοποθεσία, που τα χαίρεσαι, όπως χαίρεσαι έναν έμορφο βράχο, ένα νησάκι, έναν κάβο.

Η τέχνη είναι σωστή κι αληθινή, όταν εκείνος που την κάνει έχει και γερό ένστικτο, όπως οι απλοί άνθρωποι των χωριών, ενώ εκείνος που κάνει ό,τι κάνει  με ξερή γνώση, και κείνη δανεική και συμβατική, όπως η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική κ? η μουσική που διδάσκονται σήμερα στις διάφορες σχολές, δεν έχει καθόλου αυτή την αίσθηση που χρειάζεται για να είναι σε αρμονία αυτό που κάνει με τα γύρω του φυσικά φαινόμενα. Για τούτο η παράδοση σ?έναν τόπο είναι ο μοναχός αληθινός δρόμος για τις τέχνες, και γενικά για κάθε έκφραση της ζωής, τα δε άλλα είναι «ξύλα, πλίνθοι καί κέραμοι, ?τάκτως ?ριμμένα», χωρίς κανέναν δεσμό, ούτε μεταξύ τους, ούτε με τον τόπο, χωρίς καμμιά δικαίωση.

                              Φώτη Κόντογλου  «Ευλογημένο καταφύγιο» Εκδόσεις Ακρίτας

«Δε βγαίνουν καλές οι φωτογραφίες, οι εικόνες είναι σκοτεινές. Τις καταστρέψατε με τα λιβάνια και με τα κεριά», εξηγεί ο φωτογράφος.

Σαν να μην τον άκουσε ο Μελέτιος σκύβει μπροστά στην εικόνα που ?ναι τοποθετημένη σ? ένα καβαλέτο και κάνει το σταυρό του, κάτι ψιθυρίζουν τα χείλια του. Μέσα στη σκιά που ρίχνει για λίγα δευτερόλεπτα το κορμί του καλόγερου το πρόσωπο του Χριστού χάνεται, ο σταυρός γίνεται ένα με τη νύχτα που σκεπάζει ξαφνικά τον Γολγοθά. Μονάχα μια λεπτή φωτεινή λουρίδα που ξεφεύγει από τη δέσμη του προβολέα πέφτει πάνω σε μια κατακόκκινη παπαρούνα που ?χει φυτρώσει μαζί με άλλα αγριολούλουδα κοντά στη ρίζα του σταυρού, κάτω από τα καρφωμένα πόδια του Σταυρωμένου.

«Είναι έργα τέχνης», προσθέτει ο φωτογράφος βλέποντας τον Μελέτιο ν? ανησπάζεται.

Ο βιβλιοθηκάριος στρέφεται αργά, ήρεμα.

«Όχι, παιδί μου, δεν είναι έργα τέχνης αλλά πίστης», α­ποκρίνεται.

Ο άλλος κοιτάζει το γερο-μοναχό με απορία, λες και του μίλησαν σε κάποια ξένη γλώσσα.

                       Άρη Φακίνου «Το κάστρο της μνήμης» Εκδόσεις Καστανιώτη

Για μένα όμως, η μεγαλύτερη δοκιμασία ? και η μεγαλύτερη ικανοποίηση-ήταν το απογευματινό τρίωρο που πέρασα στην παλαιά  αποθήκη, ξεναγώντας τα είκοσι πέντε «παιδιά» της Ιθάκης. Με αυτές τις ψυχές κωπηλάτησα, πέρασα τις Συμπληγάδες, ανέβηκα τα όρη του Καυκάσου, πέταξα πάνω από το δέλτα του Δούναβη?

Με κοίταζαν στα μάτια. Στεκόμουνα μπροστά σε μία μεγάλη φωτογραφία-τοιχογραφία από τη Μονή της Χώρας. «Θέλω να σας μιλήσω για τη βυζαντινή τέχνη της αγιογραφίας και την απήχησή της σε όλον τον ορθόδοξο κόσμο της Μαύρης Θάλασσας, τον καιρό των Παλαιολόγων» τους είπα.

Καθώς μιλούσα όμως, άλλαξα γνώμη. Θα τους έδειχνα μόνο την τοιχογραφία που βρισκόταν πίσω μου. Ήταν η Κάθοδος στον Άδη, δηλαδή η ορθόδοξη απεικόνιση της Ανάστασης, από το ταφικό παρεκκλήσι της Χώρας. Έργο του 1320. Αναλύοντας τη σκηνή, ένιωσα  να μειώνεται η ένταση της φωνής μου. Ο λευκοντυμένος Χριστός έσπαγε τις θύρες του Κάτω κόσμου και τραβούσε προς το φως τους νεκρούς. Ρίγος με διαπέρασε. Μιλούσα σε παιδιά που είχαν ζήσει το θάνατο. Τους έδειχνα ποδοπατημένο τον απαίσιο Άδη, νικημένο το φριχτό σκοτάδι, λυτρωμένους τους Πρωτόπλαστους. Κάποιοι είχαν πλησιάσει σε απόσταση αναπνοής για να δούνε τα σπασμένα θυρόφυλλα, τα πεταμένα καρφιά και τα μάνταλα κάτω από τα πόδια του Χριστού. Άλλοι κρατούσαν την ανάσα τους κι άλλοι με κοίταζαν με μάτια γεμάτα δάκρυα. Έτρεμαν. Έτρεμα. «Ο? κατοικο?ντες  ?ν χώρ? καί σκι? θανάτου φ?ς λάμψει ?φ??μ?ς». Δεν ξέρω πως βρήκα τη δύναμη να συνεχίσω. Μιλούσα για την ορμή του Χριστού, τη νίκη του φωτός, την πίστη στην Ανάσταση. Δεν θυμάμαι να έχω νιώσει άλλη φορά με τόση ένταση το νόημα του αναστάσιμου μηνύματος. Δεν θυμάμαι να έχω ξαναπεί με τόση πίστη «προσδοκώ ανάσταση νεκρών» και να απευθύνομαι σε νεκροζώντανα πλάσματα, παιδιά που είχαν αποφασίσει να ξαναβγούν στο φως. Ήθελαν να νικήσουν τον ζόφο. Θα τα κατάφερναν;

?Τα παιδιά της Ιθάκης στην καρδιά μου.

                      Μαριάννας Κορομηλά «Η Μαρία των Μογγόλων» Εκδόσεις Πατάκη

 
? ε?ς ?δου Κάθοδος

Άσκηση για το σπίτι: Αφού ανοίξετε τη διεύθυνση που σας δίνεται, να επιλέξετε τις πολιτιστικές διαδρομές, για να γνωρίσετε  βυζαντινά μνημεία από την Κωνσταντινούπολη ως την Κρήτη. Όπως θα διαπιστώσετε, οι πρόγονοί μας δεν έχτισαν μόνο εκκλησιές ξεχωριστού κάλλους, αλλά και κάστρα, πύργους, υδραγωγεία και γεφύρια. Να επιλέξετε λοιπόν ένα από αυτά τα έργα και να το παρουσιάσετε στην τάξη, βοηθούμενοι και από συλλογές γραμματοσήμων, καρτών ή τηλεκαρτών, που τυχόν έχετε.

 http://www.exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=index&lang=gr

Σημ. Μην παραλείψετε το ναό της Κοσμοσώτειρας στον Έβρο, τα δίδυμα τείχη του Διδυμοτείχου, την Ανακτορούπολη της Νέας Περάμου, το κάστρο του Παλαιοχωρίου,   τους βυζαντινούς πύργους της Αμφίπολης, τον πύργο του Προσφορίου στην Ουρανούπολη, το κάστρο της Ρεντίνας και  του Πλαταμώνα και από τις βυζαντινές εκκλησιές, τον Άγιο Νικόλαο τον Ορφανό στη Θεσσαλονίκη, το ναό της Αναστάσεως στη Βέροια και την Παναγία τη Μαυριώτισσα και την Κουμπελίδικη στην  Καστοριά.

• Ανοίξτε και αυτήν τη διεύθυνση, για να γνωρίσετε τα μυστικά των πέτρινων γεφυριών στο Βυζάντιο και όχι μόνο.

http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/2000/02/13022000.pdf

Καλή περιήγηση!