Ο  ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ  (συνέχεια)

Διδακτικοί  στόχοι

• Να αντιληφθούμε ότι τα αξιολογότερα έργα σε όλους τους τομείς έχουν έντονα χριστιανικό χαρακτήρα ενώ η κοσμική λογοτεχνία είναι φτωχή.
• Να συνειδητοποιήσουμε ότι τα αριστουργήματα της βυζαντινής λογοτεχνίας ανήκουν στην εκκλησιαστική υμνογραφία.
• Να επισημάνουμε ιδιαίτερα τις λογοτεχνικές αρετές των υμνογραφικών έργων (Ακάθιστος Ύμνος, Ακολουθίες Μεγάλης Εβδομάδος).
• Να τονίσουμε ότι την περίοδο αυτή το Βυζάντιο υπερτερεί της Δύσης και των Αράβων, παρόλο που δεν έχει κορυφαίους συγγραφείς.

Η Λογοτεχνία

Εκκλησιαστική υμνογραφία

Πρώτοι αιώνες

Κύριοι εκπρόσωποι:  Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Κοσμάς ο Μελωδός, Θεόδωρος Στουδίτης, Κασσία ή Κασσιανή.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός κρατώντας ειλητάριο με ύμνο προς τη Θεοτόκο
(Μιχαήλ Αναγνώστου 1734 Βυζαντινό Μουσείο Χίου)

Περίοδος Μακεδονικής δυναστείας

Ακριτικά τραγούδια  και το Έπος του Βασιλείου Διγενή Ακρίτα (11ος αι.), που απηχεί αραβικές επιδράσεις.

Κυριαρχία δημώδους γλώσσας κατά τον 12ο αι.

Πτωχοπροδρομικά ποιήματα Θεοδώρου Προδρόμου ή Πτωχοπροδρόμου

• Διεκτραγώδηση προσωπικών περιπετειών.
• Άσκηση κοινωνικής κριτικής.

Παλαιολόγειος περίοδος

Έμμετρο ιπποτικό μυθιστόρημα σε δημώδη γλώσσα

Επίδραση ελληνιστικών και δυτικών προτύπων.

Χρονικόν του Μορέως Περίοδος Φραγκοκρατίας στην Πελοπόννησο.

Χάρτης της Πελοποννήσου (Map of Peloponnese) - Frederik de Wit, 1702

Η Θεολογία

Ανάδειξη σημαντικών εκκλησιαστικών συγγραφέων λόγω δογματικών  και θεολογικών ζητημάτων.

7ος αι. Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος. Μετάφραση έργου σε πολλές γλώσσες.

Η Ουρανοδρόμος Κλίμαξ  Παράσταση σε χειρόγραφο

Περίοδος Εικονομαχίας:  Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός.

Μακεδονική δυναστεία

Πατριάρχης Φώτιος: Κύριος εκπρόσωπος εκκλησιαστικών και κλασσικών γραμμάτων.

Έργο: Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος Πληροφορίες και σχόλια για έργα αρχαίων Ελλήνων και εκκλησιαστικών συγγραφέων.

Κωνσταντίνος (Κύριλλος) και Μεθόδιος: Μεταφράσεις εκκλησιαστικών βιβλίων στη σλαβική.

Συμεών ο νέος Θεολόγος: Διδασκαλία για την επίτευξη της θέωσης. Ιδιαίτερα αγαπητός στους μοναχούς.

14ος αι. Κίνημα ησυχασμού, νοεράς προσευχής υπό τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά στη Θεσσαλονίκη.

Η Επιστήμη και η Τεχνολογία

Επίδειξη ενδιαφέροντος για τα Μαθηματικά, την Αστρονομία και την Ιατρική, που αναμειγνύονται όμως με τη μαντική και την αστρολογία.

Ανοίξτε το σύνδεσμο που ακολουθεί, για να εκτιμήσετε την προσφορά των Βυζαντινών στις θετικές επιστήμες.

http:/news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_3_06/03/2011_434579

Εποχή Ηράκλειου

Στέφανος Αλεξανδρινός: καθηγητής φιλοσοφίας, μαθηματικών και μουσικής.

Αλέξανδρος Τραλλιανός, ο σημαντικότερος γιατρός του Βυζαντίου.

9ος αι. Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός. Αρχαία Μαθηματικά και Φυσικές Επιστήμες.

Άλλοι επιστήμονες: Μιχαήλ Ψελλός, Γεώργιος Ακροπολίτης. Γεώργιος Παχυμέρης, Θεόδωρος Μετοχίτης κ.α.

Οι Βυζαντινοί κατασκευάζουν: αστρολάβους, ηλιακά ρολόγια και βαλλίστρες.

Ανακατασκευή βυζαντινού ρολογιού/ημερολογίου

Σημαντικότερη επινόηση: το υγρό πυρ.

Λέων Ο Μαθηματικός: επινόηση οπτικού τηλέγραφου.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Υπάρχει γενικά η άποψη ότι ο Μεσαιωνικός πολιτισμός στην Ανατολή δεν έχει να επιδείξει αξιόλογες προσωπικότητες και σημαντικά έργα, γι? αυτό κιόλας χαρακτηρίζεται σαν μια περίοδος πολιτιστικής οπισθοδρόμησης και καθυστέρησης. Καλό είναι όμως να μην υιοθετούμε απόλυτες θέσεις που προκύπτουν από αυθαίρετες γενικεύσεις και να αναζητούμε και μεις την αλήθεια. Αυτό δε σημαίνει βέβαια ότι όλα ήταν τέλεια (που είναι άλλωστε;), δεν μπορούμε όμως να αγνοήσουμε τα επιτεύγματα του βυζαντινού κόσμου.

Διαβάστε λοιπόν τα αποσπάσματα που ακολουθούν, για να δούμε μαζί πως και στο Βυζάντιο έζησαν άνθρωποι που λάμπρυναν με την παρουσία και το έργο τους το πνευματικό στερέωμα και εξακολουθούν να το λαμπρύνουν.

Η βυζαντινή λογοτεχνία

Είναι βέβαιο ότι η παιδεία ήταν πολύ διαδεδομένη στο Βυζάντιο, γιατί ήταν απαραίτητη για την εξασφάλιση τόσο των εκκλησιαστικών όσο και των κρατικών αξιωμάτων. Αυτό εξηγεί το εύρος της βυζαντινής λογοτεχνίας? Μέσα σ? αυτήν την τεράστια  λογοτεχνική παραγωγή του Βυζαντίου δεν είναι όλα άξια θαυμασμού, αντίθετα, αλλά δεν αξίζουν και όλα την περιφρόνηση, όπως συχνά συνέβη?

                                                        L. Brehier, La civilization byzantine,Παρίσι 1970

Το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης, ψάλλεται στις Εκκλησίες ο όρθρος της Μεγάλης Τετάρτης. Το τελευταίο τροπάριο στην ακολουθία είναι αυτό της λογίας ποιήτριας του Βυζαντίου, Κασσιανής, που διακρίνεται και για το αριστουργηματικό του μέλος, αφού απαντώνται σ? αυτό και οι οκτώ ήχοι της βυζαντινής μουσικής.

Δια χειρός Γ. Κόρδη

?Ωστόσο, το μεγαλύτερο όνομα στην ιστορία του βυζαντινού πολιτισμού είναι ο Φώτιος, μορφή κεντρική τόσο για την εξέλιξη της κλασσικής παιδείας όσο και για την ιστορία της εκκλησίας.

Στη διάρκεια μιας περιόδου που δεν έχει χρονολογηθεί με βεβαιότητα, ο Φώτιος δημιούργησε ένα έργο που του χάρισε παντοτινή δόξα: τη Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλον. Διαιρείται σε 280 κεφάλαια και το καθένα  αναλύει ένα διάσημο συγγραφέα και βασίζεται στη μελέτη τουλάχιστον 400 συγγραμμάτων. Τον γοήτευαν κυρίως οι ιστοριογράφοι, αν και έχει παραλείψει μερικά μεγάλα ονόματα- την ποίηση την παραλείπει τελείως. Ο Φώτιος δε μας δίνει  μια ιστορία της λογοτεχνίας, με την κυριολεξία του όρου- άλλωστε αυτή η έννοια ήταν ακόμη μάλλον άγνωστη. Οι παρουσιάσεις όμως και τα μακρά παραθέματα τόσο κοσμικών όσο και χριστιανικών κειμένων είναι ανεκτίμητα. Εκτός  απ? αυτό, όμως τον ενδιέφερε και η ρητορική, που έπαιξε θεμελιώδη ρόλο στην αρχαία Αθήνα και τη Ρώμη και σε ολόκληρη τη βυζαντινή περίοδο.

Ο Φώτιος ενδιαφέρθηκε ακόμη για την ιατρική, τη ζωολογία, τη βοτανική, την αστρονομία και τη γεωγραφία και πολλά συγγράμματα πάνω σ? αυτούς τους τομείς- όπως για παράδειγμα του Θεόφραστου, σπουδαίου μαθητή του Αριστοτέλη- θα είχαν χαθεί χωρίς τη βοήθειά του.

Ο Φώτιος συνέταξε επίσης ένα εντυπωσιακό λεξικό. Ένα ακόμη μεγάλο έργο είναι τα Αμφιλόχια, που περιέχει 300 περίπου εξηγητικά, φιλοσοφικά, δογματικά και γραμματικά δοκίμια. Με λίγα λόγια υπήρξε ένας γίγας μάθησης, άξιος να συγκριθεί με τον Αριστοτέλη που τόσο πολύ θαύμαζε.

                      S. Linner «Ιστορία του βυζαντινού πολιτισμού» Εκδόσεις Γκοβόστη

• Να εκτιμήσετε την προσφορά του Φωτίου στην άνθηση των γραμμάτων  με βάση το παράθεμα του βιβλίου στη σελ.96  και αυτό που σας δόθηκε εδώ.

Η πρώτη πραγματική μορφή της Αναγέννησης στάθηκε ο Λέων ο Μαθηματικός (γεννήθηκε γύρω στα 790 και πέθανε μετά το 869). Η φήμη της πολυμάθειάς του έφτασε μέχρι το χαλίφη της Βαγδάτης που του έγραψε: «Αν  αξιωθείς να έρθεις ως εμάς και να μας δώσεις τα φώτα της διδασκαλίας σου, ολόκληρο το έθνος των Σαρακηνών θα σε δοξάσει και θα σου χαρίσει περισσότερα πλούτη απ? όσα πήρε ποτέ άλλος». Μια δελεαστική πρόταση  για έναν φτωχό ακαδημαϊκό! Το θέμα παραπέμφθηκε στον αυτοκράτορα, που όμως δεν είχε διάθεση να μεταδώσει σε ξένους τη μάθηση για την οποία η χώρα του «ήταν ξακουστή και τιμημένη απ? όλους». Αντί γι? αυτό, ο Λέων χρίστηκε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, και αργότερα ορίστηκε να διευθύνει την καινούρια ανώτατη σχολή (Πανδιδακτήριον της Μαγναύρας) που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ και του θείου του Βάρδα το 855 ή λίγο αργότερα. Ο ίδιος δίδασκε το κυριότερο μάθημα, τη φιλοσοφία. Κέρδισε επίσης μεγάλη φήμη για το σύστημα σημάτων με φωτιές που εφηύρε: χάρις σ? αυτό έγινε δυνατή η γρήγορη μετάδοση μηνυμάτων από τα βάθη της Μικράς Ασίας για τις επιθέσεις των Αράβων κατά της Βασιλεύουσας.

                                                                                                            ό.π. σελ.128

Φρυκτωρία- Οπτικός τηλέγραφος

• Πως χαρακτηρίζετε τη στάση του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ απέναντι στο αίτημα του Χαλίφη της Βαγδάτης; Προσπαθήστε να την ερμηνεύσετε.
• Να καταγράψετε τα στάδια στο χώρο της επικοινωνίας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

?Η άλγεβρα, αν και ήταν γνωστή στην Κωνσταντινούπολη στο δέκατο τέταρτο αιώνα, κυρίως από τη διδασκαλία του Καλαβρού Βαρλαάμ, ποτέ δεν είχε εκεί πολλούς θιασώτες. Οι Βυζαντινοί προτιμούσαν περισσότερο τη χωροστάθμιση, τη γεωμετρία  και γεωδαισία, γνώσεις που μπορούσαν να αξιοποιηθούν πρακτικά , ιδίως στην αρχιτεκτονική. Έβρισκαν επίσης απόλαυση στα μαθηματικά παιχνίδια και αινίγματα, που αποτελούσαν αγαπητή διασκέδαση μετά το δείπνο· μολονότι όμως αυτό είχε ως συνέπεια την επεξεργασία πολλών ευφυών αριθμητικών προβλημάτων, η συμβολή τους στη μαθηματική θεωρία ήταν ασήμαντη.

Στην αστρονομία επίσης η παλαιά παράδοση ανανεώθηκε χάρη σε δάνεια από την Ανατολή. Η πραγματική βέβαια πρόοδος στην αστρονομία προήλθε από τους λογίους της Τραπεζούντας, που συνέκριναν και προσπαθούσαν να συνθέσουν τα συγγράμματα των αρχαίων με έργα Περσών και Αράβων, βασισμένα και αυτά στον Πτολεμαίο, εμπλουτισμένα όμως με μεταγενέστερες παρατηρήσεις. Στην ιατρική, όπου η προσεκτική παρατήρηση έχει αξία, οι Βυζαντινοί, παρά τη σταθερή προσήλωσή τους στην παράδοση του Γαληνού, προσέθεσαν σημαντικά στοιχεία στη γνώση. Όπως και στην περίπτωση της αστρονομίας, λόγιοι από την  Τραπεζούντα μετέφρασαν ιατρικά έργα, πρακτικώς χρήσιμα, από την περσική και την αραβική. Υπήρξε όμως και πρωτότυπη εργασία. Ο ιατρός της Αυλής στη Νίκαια, Νικόλαος Μυρεψός έγραψε περί ύλης ιατρικής, δηλαδή φαρμακολογία, που για αρκετούς αιώνες χρησίμευε ως συμβουλευτικό εγχειρίδιο και στη Δύση και στην Ανατολή. Ο γιατρός του Μιχαήλ Η΄ Δημήτριος Πεπαγωμένος έγραψε διατριβή για την ποδάγρα, βασισμένη κυρίως στις προσωπικές του παρατηρήσεις. Ο αξιολογότερος γιατρός της εποχής ήταν ο Αυλικός Ακέστωρ (=γιατρός, θεραπευτής) του Ανδρονίκου του Γ΄, Ιωάννης ο Ακτουάριος. Αυθεντία για τις ουρολογικές παθήσεις, ήταν ο πρώτος γιατρός που επεσήμανε το παράσιτο της ταινίας, τριχοκέφαλον τον άνισον, στο ανθρώπινο έντερο. Υπήρξε επίσης πρωτοπόρος στη μελέτη των ψυχοσωματικών διαταραχών.

                   Στήβεν Ράνσιμαν « Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση» Εκδόσεις Δόμος

Επίσκεψη ασθενών στον ιατρό Παράσταση σε χειρόγραφο