Ο  ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΑ, ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, ΤΕΧΝΗ

Εισαγωγικό σημείωμα

Κύριο γνώρισμα μεσαιωνικού πολιτισμού

Αλληλεπιδράσεις, παρά τις όποιες διαφορές, μεταξύ Βυζαντίου και Δύσης, μεταξύ  χριστιανικού και ισλαμικού κόσμου  εξαιτίας της επικοινωνίας τους, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση ενός κοινού πολιτιστικού πλαισίου στη λεκάνη της Μεσογείου, που απετέλεσε το θεμέλιο του νεότερου δυτικού πολιτισμού.

Βυζαντινός πολιτισμός: Σύνθεση ελληνιστικής, ρωμαϊκής και χριστιανικής παράδοσης, που επιδρά στους Βαλκάνιους και στους Ρώσους.

Δυτικοευρωπαϊκός πολιτισμός: Προς το τέλος του Μεσαίωνα, πνευματική και καλλιτεχνική αναγέννηση λόγω της επαφής με την κλασική αρχαιότητα.

Αραβικός πολιτισμός:  Με βάση την ελληνιστική  παράδοση δημιουργείται και επιδρά στο δυτικό πολιτισμό.

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

α. Γράμματα, επιστήμες, τεχνολογία

Η  φιλοσοφία

• Κυριαρχία χριστιανικής σκέψης.
• Θεματολογία που δεν ευνοούσε τη συνέχιση της αρχαίας ελληνικής και λατινικής παράδοσης.

Έχουμε όμως:

• Γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφικής σκέψης στο Βυζάντιο.
• Διάδοση  πλατωνικού και αριστοτελικού έργου στη Δυτ. Ευρώπη τον 12ο αι., μέσα από αραβικές μεταφράσεις.
• Άντληση από τους ίδιους φιλοσόφους την περίοδο της Εικονομαχίας και ενίσχυση των εικονοφιλικών θέσεων.

Περίοδος Μακεδονικής δυναστείας

Μιχαήλ Ψελλός (1018-1078)

Πλατωνικός φιλόσοφος, θεολόγος και διευθυντής  της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανδιδακτηρίου της Μαγναύρας στην Κωνσταντινούπολη.

14ος-15ος αι.

Σφοδρή αντίθεση  πλατωνικών φιλοσόφων υπό τον Γεώργιο Γεμιστό ή Πλήθωνα, ιδρυτή της Πλατωνικής Ακαδημίας στη Φλωρεντία και τους αριστοτελικούς υπό τον Γεώργιο Σχολάριο ή Γεννάδιο, πρώτο Πατριάρχη μετά την Άλωση, γνώστη της δυτικής θεολογίας και μεταφραστή από τα λατινικά του Θωμά Ακινάτη και άλλων συγγραφέων.

Συμβολή αριστοτελικών  στην αποκατάσταση της αριστοτελικής σκέψης στη Δύση από τις αραβικές παρερμηνείες.

Προσφορά μοναστηριών κυρίως της Μονής του Στουδίου

Συμβολή στη διάσωση φιλοσοφικών έργων και στην πρόοδο της φιλοσοφίας με τη συστηματική αντιγραφή χειρογράφων των κλασσικών χρόνων.

Βυζαντινό χειρόγραφο

Στις μεγάλες βιβλιοθήκες, στα σημαντικά μοναστήρια και στο Μέγα Παλάτιον της Κωνσταντινούπολης υπήρχαν ειδικοί χώροι, τα scri­ptoria, γνωστά σήμερα ως «βιβλιογραφικά εργαστή­ρια», στα οποία γραφείς ?μοναχοί, κληρικοί και λαϊκοί? δούλευαν συντονισμένα για την αντιγραφή χειρογράφων, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία, τόσο στο σχεδιασμό του βιβλίου όσο και στην καλαισθησία της γραφής, την καλλιγραφία, τέχνη αγαπητή και ελκυστική ακόμη και για τους αυτοκράτορες. Όπως μας πληροφορούν τα Τυπικά διαφόρων μονών, η λειτουργία των βιβλιογραφικών εργαστηρίων τους ρυθμιζόταν με ακρίβεια από αυστηρούς κανόνες. Στα εργαστήρια αυτά συντελέστηκε και η μετάβαση από τη μεγαλογράμματη στη μικρογράμματη γραφή. Η μεγαλογράμματη, επειδή ήταν πανάρχαια και πα­ραδοσιακή γραφή, διατηρήθηκε στην αντιγραφή λει­τουργικών χειρογράφων για να τονίσει τη στενή σχέ­ση της παράδοσης με τη Λειτουργία.

Η χρονογραφία

Πρόθεση χρονογράφων: προβολή συμβολής του Βυζαντίου στην ιστορία της σωτηρίας του ανθρώπου.

Χαρακτηριστικά Χρονικών

Απλή κατανοητή γλώσσα.

Περιγραφή αξιοπερίεργων φαινομένων με αυστηρή χρονολογική σειρά, από κτίσεως κόσμου.

Έντονο υποκειμενικό στοιχείο.

Αναγνωστικό κοινό με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο.

Αμφισβητήσιμη αξιοπιστία, αλλά συχνά και μοναδική πηγή.

Σημαντικοί χρονογράφοι

Θεοφάνης Ομολογητής ( καλύπτει τα γεγονότα από τον 3ο ως τον 9ο αι.)

Γεώργιος  Μοναχός ( από κτίσεως κόσμου έως το 842 μ.Χ.)

Η ιστοριογραφία

Πρότυπα: οι ιστορικοί της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας.

Πρόκειται για  διοικητικούς υπαλλήλους ή μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας.

Στόχοι συγγραφής

Αντικειμενική περιγραφή

Αναζήτηση σχέσεων αιτίου- αποτελέσματος στα ιστορικά γεγονότα

Σημαντικοί ιστοριογράφοι

Μιχαήλ Ψελλός « Χρονογραφία»

Άννα Κομνηνή (1083-1148) « Αλεξιάς»

Η Άννα Κομνηνή σε ψηφιδωτή παράσταση

Ιστορικοί της Άλωσης: Μιχαήλ Κριτόβουλος, Γεώργιος Σφραντζής, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

• Αφού διαβάσετε τα παραθέματα  της σελ. 70, να αναφερθείτε στις επιπτώσεις που είχε η εικονομαχία και η αποκατάσταση των εικόνων στην τέχνη.

Η   φιλοσοφία και το δόγμα

Αφού εκχριστιανίστηκαν οι Έλληνες, δεν αποκήρυξαν ολοκληρωτικά την αρχαία σκέψη. Είχαν συνείδηση της υπεροχής που τους έδινε έναντι των Δυτικών αυτή η μεγαλειώδης κληρονομιά και χρησιμοποιούσαν ευχαρίστως αυτή την αρχαία σκέψη, όταν δεν ερχόταν σε αντίθεση με τα δόγματα, για να παρουσιάσουν την πίστη τους με μια συγκεκριμένη μορφή.  Την πρωτοτυπία τους αντιλαμβάνεται κανείς καλύτερα, όταν συγκρίνει τη βυζαντινή σκέψη με τη δυτική. Οι Έλληνες έχουν μια τάση προς τη μεταφυσική ενόραση, που αποκαλύπτει τη θέση των ανθρώπων μέσα στην παγκόσμια τάξη. Η ψυχή κινδυνεύει  να βυθιστεί μέσα στη θεώρηση αυτής της τάξης. Τίποτα το ανάλογο στη Δύση, όπου ο άγιος Αυγουστίνος τονίζει την πρακτική δραστηριότητα στις σχέσεις του ανθρώπου με το Θεό?

L. Brehier, La civilization byzantine

• Ποια βασική διαφορά μεταξύ βυζαντινής και δυτικής σκέψης επισημαίνεται στο παραπάνω απόσπασμα; Που οφείλεται αυτή;

?Γιατί όμως ορισμένοι  Βυζαντινοί γοητεύτηκαν τόσο  από τον αρχαίο πολιτισμό; Ίσως, ζώντας σε μια ανασφαλή κοινωνία, αναζήτησαν την αίσθηση της σιγουριάς με την σκέψη ότι πολιτιστικά ταυτίζονταν  ανέκαθεν με τους Έλληνες της αρχαιότητας. Οι συγγραφείς εύρισκαν φυσιολογικό να χρησιμοποιούν θέματα, εικόνες και εκφράσεις από την αρχαιότητα, για να σχολιάσουν κοινωνικά και ιδεολογικά φαινόμενα στον κόσμο του Βυζαντίου. Στράφηκαν προς μια ομάδα ανθρώπων που είχαν επαρκή πνευματικότητα και γνώση των κλασικών κειμένων, ώστε να κατανοήσουν πως η χρησιμοποίησή τους, μέσα από λεπτές παραλλαγές, σκοπό είχε, για παράδειγμα, να υπαινιχθεί πολιτικά ευαίσθητες ιδέες. Ο σύγχρονος αναγνώστης είναι φυσικό να μην έχει πάντα την ίδια ευαισθησία: καμία φορά έχει κανείς την αίσθηση ότι διαβάζει μια γλώσσα κρυπτογραφημένη, με κρυμμένες αποχρώσεις.                                                                                                                              

• Πως, κατά τη γνώμη σας, εξηγείται η στροφή των βυζαντινών στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό;                   

             S. Linner    Ιστορία του Βυζαντινού Πολιτισμού Εκδόσεις Γκοβόστη

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες της ιστορίας του Βυζαντινού πολιτισμού υπήρξε ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (1360-1452). Ήταν  ανώτατος δικαστής στο Μυστρά. Ο Πλήθων θεωρούσε τον εαυτό του διάδοχο του Λυκούργου, που κατά την παράδοση υπήρξε  ο νομοθέτης  της κοντινής Σπάρτης, θεμελιωτής του κοινωνικού και στρατιωτικού της συστήματος. Με παθιασμένη ενεργητικότητα προσπάθησε να οργανώσει την κοινωνία πάνω σε πλατωνικές βάσεις. Σε πολλές γραφές  προς τον αυτοκράτορα, παρουσίασε τις ιδέες του για τη δομή της κοινωνίας, τα οικονομικά, το φορολογικό σύστημα, την εκπαίδευση, την αγροτική πολιτική, τις υπάρχουσες πολιτικές συνθήκες και τις ανθρώπινες σχέσεις της εποχής του.

Ο Γεμιστός ή Πλήθων παραμένει, εν πολλοίς, άγνωστος για μας, ακόμα και μετά τη δημοσίευση του πρώτου βιβλίου για τη ζωή και τα συγγράμματά του στα 1986. Το αν υπήρξε, όπως ειπώθηκε συχνά, ο μοναδικός πρωτότυπος φιλόσοφος του Βυζαντίου, αυτό σήμερα μοιάζει αβέβαιο. Οι συμπατριώτες του δεν του έδωσαν μεγάλη σημασία. Στη Δύση όμως άφησε πίσω του ίχνη. Ως τελευταίος μεγάλος νεοπλατωνιστής, επηρέασε την ιστορία του ιταλικού και γενικά του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ίσως όμως με τρόπο που ούτε ο ίδιος φαντάστηκε. Ήθελε να αντικαταστήσει τον Αριστοτέλη με τον Πλάτωνα ως ιδρυτή του μεταφυσικού διαλογισμού. Αντί γι? αυτό, χωρίς να το θέλει, έκανε τους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης να γοητευτούν από την αλληγορική  γλώσσα και την ποίηση του Πλάτωνα, ενώ οι φιλόσοφοι εξακολουθούσαν για γενιές ακόμα να ασπάζονται τον Αριστοτέλη.

                                                                                                       ο.π. σελ. 251-252                             

• Ποια ήταν τα κύρια σημεία του φιλοσοφικού στοχασμού του Πλήθωνα  και ποια η προσφορά του, σύμφωνα με την πηγή και τις ιστορικές σας γνώσεις;

Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων

• Αφού διαβάσετε τον πρόλογο της Αλεξιάδας, που παρατίθεται στη σελ. 95 του βιβλίου μας και την πηγή που σας δίνεται, να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν:

Για την Άννα Κομνηνή

Τη ζωή του Αλεξίου την περίοδο 1064-1118 - τη διαδρομή του μέχρι το θρόνο και την προσφορά του ως αυτοκράτορα- μας τη διηγήθηκε η κόρη του Άννα, σ? ένα λεπτομερές έργο, την Αλεξιάδα, και έγινε έτσι η πρώτη γυναίκα ιστορικός. Η Άννα υπήρξε μια απ? τις πιο αξιόλογες γυναίκες του Μεσαίωνα, με βαθιά μόρφωση, και συνέβαλε, μεταξύ άλλων, στην επιστημονική μελέτη του Αριστοτέλη. Η φήμη της βασίζεται κυρίως στην βιογραφία του πατέρα της. Κανείς στη Δύση  εκείνης της εποχής δεν έχει καταφέρει να γράψει κάποια βιογραφία που να συγκρίνεται σε ποιότητα. Επίσης, με το έργο αυτό έχουμε μια μεγαλειώδη τοιχογραφία της πολιτικής και του πολιτισμού στο κράτος του Βυζαντίου, με εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ματιές στα άλλα μέρη του κόσμου που γνώρισε ο Αλέξιος. Η ζωή στον πόλεμο και την ειρήνη, στην Αυλή και το πτωχοκομείο, η θρησκεία, η εκπαίδευση, το σύστημα υγείας, η τεχνική του πολέμου ?τίποτα δεν της είναι άγνωστο. Τα στιγμιότυπα από την Πρώτη Σταυροφορία είναι μοναδικά: για πρώτη φορά βλέπουμε αυτή την παράδοξη επιχείρηση με βυζαντινά και όχι δυτικοευρωπαϊκά μάτια.

Η έκθεση των γεγονότων από την Άννα στο σύνολό της  είναι εξαιρετικά αξιόπιστη. Στηρίζεται στις δικές της εμπειρίες, καθώς και σε προφορικές μαρτυρίες, μεταξύ άλλων και του ίδιου του Αλεξίου  και πολλών αξιωματικών. Χρησιμοποιεί επίσης γραπτές πηγές, που έκτοτε έχουν εν μέρει χαθεί, όπως, για παράδειγμα, ενθυμήσεις που, ίσως κατόπιν δικής της παράκλησης, συντάχτηκαν από παλιούς πολεμιστές και άλλους, κι ακόμη ορισμένα επίσημα έγγραφα από τα αρχεία της πρωτεύουσας.

                                                                                                        ο.π. σελ.185-186

α. Για ποιους λόγους η Άννα Κομνηνή επιδόθηκε στη συγγραφή της ιστορίας; Να συγκρίνετε το προοίμιό της με το προοίμιο της Ιστορίας του Ηροδότου.

β. Ποιο ήταν το πνευματικό υπόβαθρο της συγγραφέως; Να ελέγξετε την αξιοπιστία του, στηριζόμενοι και στο απόσπασμα που προηγείται.

γ. Πιστεύετε ότι η Άννα Κομνηνή εξιστόρησε  αντικειμενικά  τα γεγονότα της βασιλείας του πατέρα της; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

δ. Ποιες είναι οι αρετές του έργου της Άννας Κομνηνής;