ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Στροφές: Τα παραδοσιακά ποιήματα είναι χωρισμένα σε στροφές, σε συμπλέγματα ή συγκροτήματα στίχων, ομοιόμορφων κατά κανόνα μεταξύ τους.

Μετρική-Στιχουργική

Στίχος: Η με ορισμένο ρυθμό και μέτρο γραμμή του ποιήματος.

Η επιστήμη που ερευνά τους νόμους και τους κανόνες που διέπουν τη στιχουργική τέχνη  λέγεται μετρική, όπως και τα μετρικά συστήματα στα οποία έχει γράψει το έργο του ένας ποιητής.

Μέτρο είναι η μικρότερη μονάδα από την οποία, με την κανονική επανάληψή της, μπορεί ν?αποτελεστεί  ο στίχος. Στην αρχαία ελληνική μετρική η μονάδα αυτή αντιστοιχούσε σε μια ομάδα μακρών και βραχέων συλλαβών. Στη νεότερη μετρική αντιστοιχεί σε μια ομάδα τονισμένων και άτονων συλλαβών.

Ομοιοκαταληξία: Η ομοηχία στις τελευταίες συλλαβές-ιδίως από την τονιζόμενη συλλαβή και πέρα-δύο ή περισσότερων στίχων λέγεται ομοιοκαταληξία ή ρίμα. Είναι ευνόητο ότι στην ομοιοκαταληξία δεν λαμβάνεται υπόψη η ορθογραφία των λέξεων αλλά μόνο η ακουστική τους.

Τα είδη της ομοιοκαταληξίας στη νεοελληνική ποίηση είναι πέντε:

ζευγαρωτή:

Ο αποχαιρετισμ?ς της Μάννας

Μισεύεις για την ξενητι? και μένω μοναχή μου
σύρε παιδί μου στο καλ? και σύρε στην ευχή μου.
Τριανταφυλλένια η στράτα σου, κρινοσπαρμένοι οι δρόμοι,
για χάρη σου ν? ανθοβολούν και τα λιθάρια ακόμη.

Τα δάκρυά μου να γεννούν διαμάντια σ? ό,τι αγγίζεις
και το ποτήρι της χαράς ποτ? να μη στραγγίζεις.
Να πίνεις και να ξεδιψάς και νάν? αυτ? γεμάτο,
σα νάναι ? βρύση απ? ψηλ? κι εσ? νάσαι αποκάτω.

                                                      Ιωάννης Πολέμης

πλεχτή:

Σε γνωρίζω από την κόψη

του σπαθιού την τρομερή

σε γνωρίζω από την όψη

που με βια μετράει τη γη

                                 Σολωμός           

σταυρωτή:

  Πατρίδα

Πάλε ξυπνάει της άνοιξης τ? αγέρι
στην πλάση μυστικής αγάπης γλύκα,
σαν νύφ? η γη, πόχει άμετρα άνθη προίκα,
λάμπει ενώ σβηέται της αυγής τ? αστέρι.

                               Λ. Μαβίλης

ζευγαροπλεχτή:

Η καταστροφή των Ψαρών

Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη

περπατώντας η Δόξα μονάχη

μελετά τα λαμπρά παλικάρια

και στην κόμη στεφάνι φορεί

γεναμένο από λίγα χορτάρια

που είχαν μείνει στην έρημη γη.

           Επίγραμμα Διονυσίου Σολωμού

Η Καταστροφή των Ψαρών Λαϊκή ζωγραφιά

 ανάμικτη ή ελεύθερη:

και για ώρα παύουνε οι φωνές

 βαθιά ησυχία παίρνει

σαν να μην είχαν δει ποτές

ξοπίσω το καράβι λες

 τα πνεύματά του σέρνει

κι απλώθη κρύφια συνοχή

 πέρα και πέρα,

σαν τη μονότονη βροχή

την άδεντρη εξοχή

σε φθινοπώρου μέρα.

              Ι. Γρυπάρης

Επιμονή στα σχήματα λόγου και στα εκφραστικά μέσα:   Η κάθε γλώσσα έχει τους δικούς της εκφραστικούς τρόπους, τερτίπια της έκφρασης θα λέγαμε, που της δίνουν ένα ξεχωριστό ιδιαίτερο χρώμα. Αυτό το χρώμα είναι εμφανέστερο στη λογοτεχνία που χαρακτηρίζεται από μία καλλιέπεια και φέρει επίσης τη σφραγίδα του δημιουργού, που αποτυπώνεται στο ύφος του. Για τους λογοτέχνες  η γλωσσική έκφραση είναι αγώνας, κόπος και μόχθος ολάκερης ζωής, προσπάθεια να τηρηθεί ο σολωμικός λόγος: «Διδάσκαλε, η αρμονία του στίχου δεν είναι πράγμα όλο μηχανικό, αλλά ξεχείλισμα της ψυχής».

 ? ψαρόβαρκα

Έρχετ? ? ψαρόβαρκα, ?ρχεται ?λοΐσια
πέρα ?π? τ?ν ?σπρόπυργο κι ?π? τ? Πετρονήσια
σ? νεράιδα ?φρόπλαστη, νύφη φτερωτή,
τ? χαϊδεύει ? μπάτης·
μύρια πλούτη ?τίμητα στ?ν ποδι? κρατε?,
ζηλευτ? προικιά της.

?ρχετ? ? ψαρόβαρκα χρυσοστολισμένη,
?ρχεται ?σημόζωστη κα? ροδοντυμένη,
το? πελάου ?ρχόντισσα βεργολυγερή, μ? πολλ? καμάρια·
πλούτη κα? στολίδια της ?χει κα? φορε?
το? γιαλο? τ? ψάρια!

                                        Γ. Δροσίνης

                                                                                                                                                    Βάρκα με πανί   Νικόλαου Λύτρα

Προσπάθεια να απέχει από τον καθημερινό και κυρίως τον πεζό λόγο.

Εγώ είμαι ο γκρεμιστής, γιατί είμ?εγώ ο χτίστης

ο διαλεχτός της άρνησης κι ο ακριβογιός της πίστης.

                                                         Κ. Παλαμάς

Αλληλουχία νοημάτων: Ο τρόπος που παρουσιάζουν τα νοήματα δεν αμφισβητεί τη λογική μας ή τον κόσμο γύρω μας και όσα γνωρίζουμε γι?αυτόν.

Η αναχώρησή της

Ξυπνώ και μου ?παν έφυγεν
η κόρη π? αγαπούσα
και κατεβαίνω στον γιαλ?
τη θάλασσα παρακαλώ
την πικροκυματούσα.

                  Γ. Ζαλοκώστας

Απουσία διασκελισμού στις περισσότερες περιπτώσεις.

Το δάσος

Το δάσος που λαχτάριζες
ώσπου να το περάσεις,
τώρα να το ξεχάσεις
διαβάτη αποσπερνέ.

Μια αυγινή, το κούρσεψαν
ανίδρωτοι λοτόμοι,
κι εκεί είναι τώρα δρόμοι
διαβάτη αποσπερνέ.

            Μιλτιάδης Μαλακάσης

                                                                                                                                               Εικόνα από το Παγγαίο

Ξεκάθαρη έκφραση συναισθημάτων.

Ρούμελη

Τη μάνα μου τη Ρούμελη ν?αγνάντευα το λαχταρώ?

Ψηλά που με νανούριζες καημένο Καρπενήσι!

Τρανά πλατάνια ξεδιψούν στις βρύσες με το κρύο νερό,

Σαρακατσάνα ροβολάει και πάει για να γεμίσει.

                                                           Ζαχαρίας Παπαντωνίου

Τα θεματικά μοτίβα της παραδοσιακής ποίησης συνδέονται με την προσωπική μας εμπειρία. Ελευθερία, πατρίδα, θρησκεία, νοσταλγία,  φύση, γυναίκα, έρωτας, όλα αυτά επεξεργάζονται από τη συνείδηση  και διευρύνονται από τη φαντασία και την απόλυτη συγκινησιακή προώθηση.

Την είδα την Ξανθούλα

Την είδα την  Ξανθούλα

Την είδα 'ψες αργά
Που εμπήκε στη βαρκούλα
να πάει στην ξενητειά.

Εφούσκωνε τ' αγέρι
λεπτότατα πανιά
Ωσάν το περιστέρι
που απλώνει τα φτερά

Εστέκονταν οι φίλοι
με λύπη με χαρά
Και αυτή με το μαντίλι
τους αποχαιρετά.

      Δ. Σολωμός

Στόχος, η αισθητική απόλαυση μέσα από την τήρηση των συμβάσεων.

Χώμα ελληνικό

Χώμα δροσισμένο με νυχτιάς αγέρι,
χώμα βαφτισμένο με βροχ? του Μάη,
χώμα μυρισμένο απ? το καλοκαίρι,
χώμα ευλογημένο, χώμα που γεννάει
μόνο με της Πούλιας την ουράνια χάρη,
μόνο με του ήλιου τα  θερμ? φιλιά,
το μοσχάτο κλήμα το ξανθ? σιτάρι,
τη χλωρ? τη δάφνη, την πικρ?ν ελιά.

                           Γεώργιος Δροσίνης

Ο ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ

Απουσία στροφών, ορισμένων στίχων, μέτρου και ομοιοκαταληξίας

Τα βράχια αυτά, η θάλασσα,

φωτίζουν μυστικά την νεκρή ψυχή μας

είναι το σώμα μας που περιμένει να γεννηθεί

-διασχίζοντας τα  έτη του φωτός

διασχίζοντας τις νύκτες του ανέμου

ζεσταίνοντας με το βλέμμα τους

αιώνες υπομονής τους θεούς που πέθαναν.

Ο έρωτας

που κάποτε χτίσαμε

έμεινε η μόνη μας μνήμη

ανάμεσα στο Τίποτα και στο πιο Τίποτα.

                               Κωστής Μοσκώφ

                                                                                                                           Μνήμη Έργο Ρενέ Μαγκρίτ

Καθημερινός λόγος (ακόμη και κακόηχες λέξεις), πεζολογικός ρυθμός και πολυσημία του λόγου.

Υπάρχουν περιθώρια

Φωτίστηκε το παλιό σπίτι.

Μετά από τόση εγκατάλειψη την τόση κάπνα

που έβγαζε το πένθος μόνο του σιγοκαίγοντας

άσπρες βαφτήκαν οι αράχνες κόκκινα

μέσα έξω των μαύρων γεγονότων τα παντζούρια.

                                                          Κική Δημουλά

Διάλυση παραδοσιακής μορφής και απρόσμενοι συνδυασμοί λέξεων, ασύμβατες και άλογες συζεύξεις (ιδιαίτερα στον υπερρεαλισμό, που φτάνει στην απόλυτη ελευθερία στο λεξιλόγιο και τη στιχουργική)

Ψηφιδωτό από κόκκους σταριού στρωμένο στο μέλι το σώμα σου.

Στα ψηλά υγρό χνούδι ντομάτας ξανθής.

Σκόρπια ροδοπέταλα σε άτακτα πυκνώματα τ?αέρα.

Στις κόγχες των ματιών σου δυο σουσουράδες στα μαύρα

ξιφομαχούν με τον Έρωτα.

Τρικυμίας ξέπλεκη κόμη σ? αρχιπέλαγος οπού μονάχα στο βάθος

το παρθένο ησυχάζει.

                                    Μάρκος Αντωνίου

Κυριαρχία εικόνας.

Η Οδύσσεια

Σκαμπανέβαζε το σπίτι μέσ? τα περιβόλια κι από τα

μεγάλα τζάμια του θωρούσες μια να χάνονται αντί-

κρυ τα βουνά μια ν? ανεβαίνουνε ως τα ύψη πάλι

Από το κεφαλόσκαλο ψηλά μ?ένα χιτώνιο ναυτικό

στους ώμους ο πατέρας μου έμπηγε τις φωνές κι

 όλοι τρεχοκοπούσανε δεξιά κι αριστερά ποιος να

στεριώνει ένα μαδέρι ποιος να μαζέψει βιαστικά τις

τέντες προτού ένας τέτοιος ξαφνικός πουνέντες μας

μπατάρει

Έτσι κι αλλιώς στα μέρη τα δικά μας πάντα  ταξι-

δεύαμε

                         Οδυσσέας Ελύτης από»Το Φωτόδεντρο και η Δέκατη   Τέταρτη Ομορφιά»

Έργο Φώτη Κόντογλου

Ασάφεια, συμπύκνωση, ελλειπτικότητα, ερμητικότητα του λόγου.

Πρώτη πτώση

Δικό μου πλέον το κενό,

των άλικων ονείρων,

που γέμισαν με αιχμηρά

κενά όλα τα βράδια.

            Χρυσούλα Βακιρτζή

Ιδέες έννοιες και συναισθήματα που δεν μπορούν να εκφραστούν μέσα από τους αυστηρούς και δεσμευτικούς κανόνες της παραδοσιακής ποίησης.

?Μπήκαν στα σίδερα και στη φωτιά, κουβέντιασαν

με τα λιθάρια,

κεράσανε ρακί το θάνατο στο καύκαλο του παπ-

πουλή τους,

στ? Αλώνια τα ίδια αντάμωσαν το Διγενή και

στρώθηκαν στο δείπνο

κόβοντας τον καημό στα δυο έτσι που κόβανε στο

γόνατο το κριθαρένιο τους καρβέλι.

                                              Γιάννης Ρίτσος από τη «Ρωμιοσύνη»

                                                                                                                                                          Έργο Φώτη Κόντογλου

Τα θεματικά μοτίβα της μοντέρνας ποίησης δεν αντανακλούν τα δεδομένα της εμπειρίας, αλλά προέρχονται κατευθείαν από το ασυνείδητο και δίνουν μια άλλη διάσταση  της πραγματικότητας. Πρόκειται για θέματα πολιτικά, ηθικά και υπαρξιακά, που  συνδέονται με οδυνηρά βιώματα και διαψεύσεις οραμάτων, δοσμένα  με στοχαστικότητα.

Η νύχτα με συμφέρει

Πράγματι ? νύχτα με συμφέρει.
Πρώτα-πρώτα ελαττώνει τις φιλοδοξίες· ύστερα
διορθώνει τις σκέψεις· έπειτα
συμμαζώνει τη θλίψη και την κάνει υποφερτότερη
τη σιωπ? με σέβας ανατέμνει·
εξαίρει την όσφρηση μα προπάντων ? νύχτα περιζώνει.

                                                            Νίκος Καρούζος

Ανάμεσα στους δύο αυτούς δρόμους της ποίησης βρίσκεται και χρονικά ένας ενδιάμεσος, στον οποίο   αρχίζει σιγά σιγά  η Παράδοση να δίνει τη θέση της στο Μοντερνισμό. Έχουμε εδώ μια συνομιλία, μια συνάντηση θα λέγαμε της πρώτης με τον δεύτερο, στην οποία η Παράδοση, ακολουθώντας και τα καινούρια δεδομένα σε όλα τα επίπεδα ( κοινωνικό, πολιτικό, φιλοσοφικό?) μπολιάζεται σ? αυτά και από το πάντρεμα αυτό γεννιέται ο Μοντερνισμός, που σταδιακά κυριαρχεί.  Στο πέρασμα από τη μία όχθη στην άλλη εντάσσονται οι ποιητικές φωνές του Κ. Καβάφη, Άγ. Σικελιανού και Κ. Βάρναλη.

Πρόλογος «Στο φως που καίει»

Να σ? αγναντεύω, θάλασσα, να μη χορταίνω
απ? το βουν? ψηλ?
στρωτ? και καταγάλανη και μέσα να πλουταίνω
απ? τα μαλάματά σου τα πολλά?

Σημείωση: Στα ποιήματα κρατήθηκε η ορθογραφία και η στίξη των ποιητών.